Full text of "Ko nga mahinga a nga tupuna Maori he mea kohikohi mai"


This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project 
to make the worlds books discoverable online. 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians.

MYTHOLOGY AND TRADITIONS 
OF THE 
NEW ZEALANDERS. 
KO NGA MAHINGA 0 NGA TUPUNA MAORI
HE MEA KOHIKOHI MAI, 
NA 
SIR GEORGE GREY, K.C.B., 
GOVERNOR IN CHIEr OF THE NEW ZEAXAKD ISLANDS.
LONDON: 
GEORGE WILLIS, 42, CHARING CROSS, 
AND GREAT PIAZZA, COVENT GARDEN. 
1854.

KO NGA TAKE KORERO ENEI ROTO.
WAHI   I.
PAGE
Ko nga tama a Rangi . . .Si
Ko Maui . . . . . 1O
Ko Eupe raua ko Kinauri . .31
Ko Kae . . . .36
Ko Tuhuruhuru . . . . .39
Ko Tawhaki . . . .45
Ko Wahieroa, ko Bata, ko Whakatau . . .54
Ko Whakatau, ko Hine-i-te-iwaiwa . . .59 
Ko Toi-te-hua-tahi, ko Tama-te-kapua, ko Whakaturia . 63
Ko te korero mo te haerenga mai o Ngahue . . 68
Ko te korero mo nga waka . . . .69
Ko te hekenga mai . . . .70
Ko Manaia, ko Kuiwai . . . .83
Ko Hatupatu . . . . .94
WAHI   II.
Ko te maunutanga mai o Tun i Kawaiki . . 107
Ko te haerenga mai o Manaia i Hawaiki ki tenei kainga 117
WAHI   in.
Ko Hine-moa . . .127
Ko Hotunui, ko Marutuahu . . 136
Ko Te Khu-rere-moa . . . , 141
He korero patunga taniwha, ara o Hotupuku . 149
vm
Ko te patunga o Pekehaua . . .153
Ko te patunga o Katatorc . . .156
Ko te patunga o Kaiwhare . . . 162 
Ko te Huhuti ..... 164
Ko Fonga raua ko Puhihuia 166
Ko te matenga o Baki . . "  . 172
Ko nga pnhi a Puarata raua ko Tautohito "  . 175
Ko te korero mo nga Patupaiarehe . . 178
Ko te kitenga a Te Kanawa i te Patupaiarehe . . 180
Ko Takarangi raua ko Eaumaliora . . 182
Ko Paoa . . . 184
PREFACE.
The traditions printed in this volume contain the 
main part of the fabulous accounts given by the natives 
of New Zealand of the creation of the world, of their 
g-ods and demigods of the migrations of their ances- 
tors and of the principal actions of some of their 
most renowned forefathers.
These traditions were all either written down from 
the dictation of their principal Chiefs and High Priests, 
or have been compiled from manuscripts written by 
Chiefs. As might be expected, they contain much that 
is fabulous and highly extravagant, but it is probable 
that many of the fabulous tales are strung on to much 
that is true, as regards their history and the causes 
of their former migrations.
Although these traditions were all collected in New 
Zealand, there can be no doubt that they embody a 
great part of the Mythology of the entire Polynesian 
race the names of the principal heathen deities 
throughout all the islands inhabited by that race are 
identical, and natives from Earotonga, and from other 
islands of the Pacific who have heard these traditions, 
have stated that they nearly accord with their own.
Those who understand the Maori language, and 
who desire further information regarding* the ancient 
traditional poetry and mythology of the Polynesian 
race will find much interesting matter relating to those 
points in the volume of ancient traditional Maori 
Poetry, which I have published under the title of 
 Ko nga Moteatea me nga Haki-rara o nga Maori  
I have only further to add, that Mr. Murray, of 
Albemarle Street, is about immediately to publish a 
translation which I have prepared of the greater part 
of this work, when those who do not understand the 
Maori langniage, and are yet anxious to become ac- 
quainted with the religious rites and belief, and the 
fabulous traditions of a savage and idolatrous race, 
as handed down by their High Priests through many 
successive generations, will thus have an opportunity 
of gratifying their curiosity.
G. GREY.
London, Sept. 1854.


WAHI.   I.
KO NGA TAMA A RANGI.
KoTAHi ano te tupuna o te tangata maori ko 
Ran-nui e tu nei, ko Papa-tu-a-nuku e takoto nei.
Ki liga tangata maori na Rangi raua ko Papa 
nga take o mua ina hoki i pouri tonu te Rangi me te 
whenua i mua ko Raiigi raua ko Papa e pipiri tonu 
ana kaore ano i wehea noatia a e rapu noa ana ana 
tamariki i te ahuatanga o te po o te ao e whakaaro 
ana ratou kua maha nga tangata kua tini a kaore 
ano i marama noa e pouri tonu ana. No reira enei 
kupu, i a Po, i te Po-tuatahi, tae noa ki te Po-tua- 
ngahuru, ki te rau, ki te mano, koia tenei kaore ano 
hoki i whai ao noa, e pouri ana ano ki te Maori.
Ka whakaaro nga tama a Rangi raua ko Papa. 
Tena tatou ka rapu tikanga mo Rangi raua ko 
Papa, kia patua ranei, kia wehea ranei," ka mea mai 
a Tu-matauenga, " Ae, tatou ka patu i a raua.
£a mea atu a Tane-mahuta,
"Kanaka, e ngari me wehewehe raua, ki runga 
tetehi, ki raro tetehi, kia kotahi hei tangata ke ki a 
tatou, kia kotahi hei matua ki a tatou."
Ka whakaae ratou tahi, ka tino aroha ano tetehi o 
ratou ko Tawhiri-ma-tea, ki te mea i wehea ai raua, 
tokorima i pai kia wehea, tokotahi i aroha.
Koia enei kupu,
"Te Po, te Po, te Ao, te Ao, te kimihanga, te 
hahaunga, i te Kore, i te Kore.
Ko ta ratou rapunga whakaaro hoki mo o ratou 
matua kia tupu ai te tangata.
Na ko enei kupu,
" Ko te nuinga, ko te roanga.
Ko te nuinga ake o a ratou whakaaro patu i o
A 2
ratou matua, kia ora ai te taiigata, koia tenei a ratou 
tikanga.
Na whakatika ana a Rong-o-niata-nekite wehewehe 
i a raua, kore ake i mawehe. Na, ka whakatika ko 
Taiigaroa ki te wehewehe, a kore ake i mawehe. Na, 
ka whakatika ko Haumia-tiketike, peiia tonu. Na, 
ka whakatika ko Tu-matauenga, pena tonu. Na ka 
tahi ano ka whakatika ko Ta-ne-mahuta, ka whawhai, 
kihai raw a i taea e ona ringaringa na, ka tahi ka 
panffa tona upoko ki raro, ko ona waewae ki runga, 
na, ka tahi ka mawehe a Knngi raua ko Papa, aue 
noa ana, " Hei aha i kohurutia ai, mo te aha tenei 
hara i patua ai maua, i wehea ai, hei aha ma Tane- 
mahuta, aua tonu iho tetehi, aua tonu ake tetehi, koia 
nga pepeha nei.
* Na Ta-ne i toko, ka mawehe Eangi raua ko Papa, 
nana i tauwehea ai, ka heuea te Po, ka heuea te Ao.
Mawehe kau ano koa, e hara katahi ano ka kitea te 
tini tangata, e huna nei ki roto i te areareanga o nga 
poho Kangi raua ko Papa.
Ka tupu te whakaaro i a Tawhiri-ma-tea kia tahuri 
mai ia ki te whawhai ki ona tuakana, mo te wehe- 
weheng-a i o ratou matua, ta te mea kaore ia i whakaae 
kia wehea raua te wuhine i te tane, i nga tamariki ; 
ko na tuakana anake i Avhakaae kia wehea, a kia 
kotahi e waiho hei matua ki a ratou, ko Papa-tu-a- 
nuku anake.
Ka tupu hoki te whakaaro i a Tawhiri-ma-tea, kei 
tiipu te pai, tona whakatikanga ake kei te whai ano i 
tona matua, ana piri ana mai i te ateatenga o Rang-i- 
nui, ka tae atu ki reira, ka tahi ka whakaarohia nuitia 
e raua tahi, ka tupu te whakaaro i a Eang-nui me te 
whakarongo atu a Tawhiri-ma-tea, a ka mohio atu, ka 
tahi ka whakatupuria nga uri o Tawhiri-ma-tea, a ka 
nui haere ; ka tonoa tetehi ki te hau-a-uru, tetehi ki te 
tong-a, tetehi ki te marangai, tetehi ki te tua-raki, otira 
ko ratou ing-oa tonu era ko ana tamariki.
Katahi ka tonoa ko te Apu-hau, ko te Apu-matang*i,
5
ko Ao-nui, ko Ao-roa, ko Ao-pouri, ko Ao-potango, 
ko Ao-whetuma, ko Ao-whekere, ko Ao-kahiwahiwa, 
ko Ao-kanapanapa, ko Ao-pakakina, ko Ao-pakarea, 
ko Ao-takawe, ko Tawhirimatea. Te tino putanga, ko 
ia ano anana tutu ana te heihei pa ka pa tona waha 
ki a Ta-ne-mahuta e tu toiiu ana, ana whatiia porotia 
i waenga nui, anana, whati poro, tana hinganga ki 
raro me nga manga ana takoto ana ki te wheuua, 
anana ma te huhu, ma te popo, ma te hanehane.
Tana whiunga ki te wai, anana, ko Tu-pari-mae- 
waewa, ko Urutira, anana ka whati haere Tangaroa ki 
te wai, otira i matua whakawawa ano nga uri o Tan- 
garoa, na Tangaroa tonu hoki ko Puoga, na Punga, 
tokorua o ana, ko Ika-tere ko Tu-te-wehiwehi, ko 
tetehi ingoa ona ko Tu-te-Avanawana, e rua ona ingoa,
1 te whatinga o Tangaroa ki te wai no reira aua 
tangata i totone ai, tatou ki uta, tatou ki te wai, te 
pongo etehi, te rongo etehi, wehea ake etehi, lie hapu ano, 
he hapu ano, ko te hapu i a Tu-te-wanawana i noho i 
uta, ko te hapu i a Pungia, i haere ki te wai, ko nga 
wehewehenga a Tawhiri-ma-tea.
No reira enei pepeha
" Taua ki uta, taua ki te wai 
I ki atu hoki a Ika-tere ki a Tu-te wanawana 
 Taua ki te Wai,
Mea mai ana a Tu. 
 Anana taua ki uta,
Ka mea mai ano a Ika 
 Haere hoki ra koe ki uta, whakaahua koe ki te 
ahi rarauhe,
Ka mea atu hoki a Tu ki a Ika
 Haere koe ki te wai, whakairihia ki runga ki te 
rourou kai maoa, a haere au i uta, ko Tu-te- wehi-wehi, 
ko Tu-te-wanawana 
Ka tahi te rua ona ingoa ka huaina.
He oi wehea ake era tokorua, marara ana, ki te 
ai, ki uta.
No reira, ka mau tonu he pakanga a Tangaroa ki a
ratou matua, kia ora ai te taiigata, koia tenei a ratou 
tikanga.
Na whakatika ana a Rongo-niata-nekite wehewehe 
i a raua, kore ake i mawehe. Na, ka whakatika ko 
Taiigaroa ki te wehewehe, a kore ake i mawehe. Na, 
ka whakatika ko Haumia-tiketike, pena tonu. Na, 
ka whakatika ko Tu-matauenga, pena tonu. Na ka 
tahi ano ka whakatika ko Ta-ne-mahuta, ka whawhai, 
kihai raw a i taea e ona ringaringa, na, ka tahi ka 
panffa tona upoko ki raro, ko ona waewae ki runga, 
na, ka tahi ka mawehe a Knng raua ko Papa, aue 
noa ana, " Hei aha i kohurutia ai, mo te aha tenei 
hara i patua ai maua, i wehea ai, hei aha ma Ta*ne- 
mahuta, aua tonu iho tetehi, aua tonu ake tetehi, koia 
nga pepeha nei.
* Na Ta-ne i toko, ka mawehe Eangi raua ko Papa, 
nana i tauwehea ai, ka heuea te Po, ka heuea te Ao.
Mawehe kau ano koa, e hara katahi ano ka kitea te 
tini tang-ata, e huna nei ki roto i te areareanga o nga 
poho Rano-i raua ko Papa.
Ka tupu te whakaaro i a Tawhiri-ma-tea kia tahuri 
mai ia ki te whawhai ki ona tuakana, mo te wehe- 
weheng-a i o ratou matua, ta te mea kaore ia i whakaae 
kia wehea raua te Avuhine i te tane, i ng-a tamariki ; 
ko ng-a tuakana anake i Avhakaae kia wehea, a kia 
kotahi e w aiho hei matua ki a ratou, ko Papa-tu-a- 
nuku anake.
Ka tupu hoki te whakaaro i a Tawhiri-ma-tea, kei 
tiipu te pai, tona whakatikanga ake kei te whai ano i 
tona matua, ana piri ana mai i te ateatenga o Rani- 
nui, ka tae atu ki reira, ka tahi ka whakaarohia nuitia 
e raua tahi, ka tupu te whakaaro i a Rang-nui me te 
whakarongo atu a Tawhiri-ma-tea, a ka mohio atu, ka 
tahi ka whakatupuria ng-a uri o Tawhiri-ma-tea, a ka 
nui haere ; ka tonoa tetehi ki te hau-a-uru, tetehi ki te 
tong-a, tetehi ki te marangai, tetehi ki te tua-raki, otira 
ko ratou ingoa tonu era ko ana tamariki.
Katahi ka tonoa ko te Apu-hau, ko te Apu-matangi,
ko Ao-nui, ko Ao-roa, ko Ao-pouri, ko Ao-potango, 
ko Ao-whetuma, ko Ao-whekere, ko Ao-kahiwahiwa, 
ko Ao-kanapanapa, ko Ao-pakakina ko Ao-pakarea 
ko Ao-takawe ko Tawhirimatea. Te Uno putangfa, ko 
ia ano, anana tutu ana te heihei pa ka pa tona waha 
ki a Ta-ne-mahuta e tu tonu ana, ana whatiia porotia 
i waenga nui, anana, whati poro, tana hinganga ki 
rare me nga manga ana takoto ana ki te wheuua, 
anana ma te huhu, ma te popo, ma te hauehane.
Tana whiunga ki te wai, anana, ko Tu-pari-mae- 
waewa, ko Uru-tira, anana ka whati haere Tangaroa ki 
te wai, otira i matua whakawawa ano nga uri o Tan- 
garoa, na Tangaroa tonu hoki ko Puoga, na Punga, 
tokorua o ana, ko Ika-tere ko Tu-te-wehiwehi, ko 
tetehi ingoa ona ko Tu-te-wanawana, e rua ona ingoa.
1 te whatinga o Tangaroa ki te wai no reira aua 
tangata i totoue ai, tatou ki uta, tatou ki te wai, te 
rongo etehi, te rongo etehi, wehea ake etehi, lie hapu ano, 
he hapu ano, ko t hapu i a Tu-te-wanawana i noho i 
uta, ko te hapu i a Pungia, i haere ki te wai, ko nga 
wehewehenga a Tawhiri-ma-tea.
No reira enei pepeha
" Taua ki uta, taua ki te wai 
I ki atu hoki a Ika-tere ki a Tu-te wanawana 
 Taua ki te Wai,
Mea mai ana a Tu.  
 Anana taua ki uta,
Ka mea mai ano a Ika 
 Haere hoki ra koe ki uta, whakaahua koe ki te 
ahi rarauhe,
Ka mea atu hoki a Tu ki a Ika
 Haere koe ki te wai, whakairihia ki runga ki te 
rourou kai maoa, a haere au i uta, ko Tu-te- wehi-wehi, 
ko Tu-te-wanawana 
Ka tahi te rua ona ingoa ka huaina.
He oi wehea ake era tokorua, marara ana, ki te 
wai, ki uta.
No reira, ka mau tonu he pakanga a Tangaroa ki a
6
Tane a Tane hoki ki a Tangaroa mo te omanga o nga 
tatnariki a Tangaroa ki uta.
Ka mate nga tamariki a Tangaroa i a Tane ara i 
nga waka i nga kupenga i nga tara i nga matau, ka 
pau hoki i a Tangaroa nga tamariki a Tane ka ngaro- 
mia nga waka i te moana e te ngaru ka horomia hoki 
nga whenua, nga rakau nga whare e te waipuke ka 
kai tonu nei hoki te wai i te whenua, ara, i a Papa-tu- 
a-Nuku kia riro ai hoki nga rakau kaha i a ia ki waho 
i te moana kia maroro katoa ai hoki te wheuua a Tane 
i a ia nokonei hoki a te tangata karakia.
Tapatua koi uta 
Tapatua koi tai 
Tapatua Ta-ne, 
Tapatua Tangaroa, 
He kaha koi uta 
He kaha koi tai 
He lha Ta-ne 
He kaha Tangaroa.
Te whakatikanga o Tawhiri-ma-tea ki a Rongo-ma- 
tane raua ko Haumia-tiketike, e hara hopukanga ake a 
Papa, e hara kua ngaro era tokorua, ka huna, ngaro 
noa i tana hunanga, ana rapu kau ana a Tawhiri-ma- 
tea, kua huna e Papa ana tamariki.
Katahi ka taia e Tawhiri ki a Tu-mata-uenga, ho atu 
rawa ana rir ho atu rawa te ngaueue, te aha, hei aha- 
tanga ma Tu, ana ko ia anake te tamaiti, o taua hunga 
i whakawawa nei kia patua o ratou matua, ko ia anake 
i toa ki te whawhai, ko ana tuakana i papa noa i te 
ngaunga a Tawhiri ratou ko anatama whatiwhati 
rawa a Tane poro pu, ko Tangaroa i oma ki uta etehi, ki 
te wai etehi ; ko Kongo, ko Haumia-tiketike i oma ki te 
whenua, ko Tu-mata-uenga i tu tonu i te ateatenga o 
tona whaea o Papa-tu-a-nuku. Na ka mariri nei te 
ngakau o Rangi raua ko Tawhiri 
Taria nei he mate e pa mai ki a Tu, no te tupunga 
6 nga tamariki a Taranga raua ko Makea-tu-tara ; ko 
Maui-taha, ko Maui-roto, koMaui-pae,ko Maui- waho, 
ko Maid-tikitiki-o-Taranga, ko te tangata tera nana i
tinihanga a Hine-Bui-te-po no raira i mate ai te 
taita m kwe te tmihangatia e Maui-tikitiki e 
kore e mate penei ka ora tonu te tanta, ake ake, 
ake na Maiu-potiki i tinihanga ki a ome-nui-te-po 
i pa mm ai he mate ki nga tanata o te ao paku ki 
rungti paku ki raro.
Katahi ka rapu a Tu i tetehi whakaaro mana kia 
tahuri ia ki te patu i ona tuakana, no te kaha-Jioretaiigii 
Id te rapungfa utu a Tawhiii mo ami matua a ko ia 
nake i toa ki te wbawhai. A whakaaro ana Tu- 
mata-iesga i ngoikore ona tua-kana, ko ia anake 
i ma ka rapu ano i te whakaaro mo Ta-ne-mahuta 
no te mea kahore i hoki mai hei hoa mona ka mahara 
ia kua whai uri ia a ka nui haere, ka whakatupu kino 
mai ki a ia ; ka mahi ia i te whaoake, kei te whaka* 
kopeti mai ka taia he mahanga, ka oti kei te tehere 
kei te whakairi e hara papa noa kihai i rere kihai 
i aha,
Kei te ru hoki ia i n| uri o Tangaroa, a ka kitea 
atu ki te whakamarara, ara ki te tere : kei te tapahi i 
te harakeke, kei te ta kupenga kei te hao ana pae ana 
ki uta.
Muri mai ano kei te rapu i a Rpno raua ko Haumia 
´ hara ka kitea ki nga makawe ka taraia he kaheru, 
ka ranga he kete ka koia ki te whenua pae ake ki 
runga a Bongo raua ko Haumia maroke aKe i te ra.
!Na reira i kainga katoatia ai e Tu-*mata-uenga ona 
tuakana a pau ake te kai e ia hei utu mo ta ratou 
tukunga i a ia ki te whawhai ki a Tawhir? raua ko 
Bangi a mate katoa ko ia anake te tangata i toa ki 
te whawhai.
Ka mate ona teina i a ia ka tahi ka wehewehea ona 
ingoa; ko Tu-ka-riri, ko Tu-ka-nguhako Tu-kai-taua, 
ko Tu-whakaheke-tangata, ko Tu-mata-wha-iti ko 
iTu-mata-uenga i whakaritea tonutia ona ingoa ki a 
ratou kt) ana tuakana ; a tokowba ooia hoa i kainga 
katoatia e ia ko tehi i tepu ko Tawhiri ko tona wha 
kapakanga i waiho tenu hei hoa whawhai mona i rite 
ano ki tana riri ta tona teina rirL
8
Ko te maoritanga o nga ingoa o enei tamariki a 
Eangi raua ko Papa : Ko Tanaroa he ika : ko Rongo- 
ma-tane ko te kumara ; ko Haumia-tikitiki "  ko te 
aruhe; ko Ta-ne-mahuta, ko te rakau, ko te manu; ko 
Tuwhiri-ma-tea, ko te hau ; ko Tu-mata-uenga, ko te 
tangfata.
I whakanoaia ai ona tuakana tokowha e Tu-mata- 
uenga, no reira ka wehewehea e ia ana karakia. He 
karakia ano mo Ta-ne-mahuta mo Tangaroa ano tona ; 
mo Rongo-matane ano tona ; mo Haumia ano tona ko 
te wahi i rapu ai ia i nga karakia nei, kia whakahokia 
iho ona tuakana hei kai mana. He karakia ano hoki 
mo Tawhiri-ma-tea, he tua mo te rangi, he karakia ano 
mo Papa-tn-a-Nnku kia noa katoa ai i a ia ratou, no 
4*eira i rapua ai e ia he tikanga karakia mana otira ua 
te atua ano ia i whakaako i mohio ai.
He maha na karakia mo Tu-mata-uenga he pana 
tamurika karakia mo nga kai karakia mo nga taonga 
karakia mahaki karakia mo nga wairua he aha he 
aha.
No reira ano i ngaro ai tetehi wahi o te whenua, no 
te putanga mai o te riri a Tawhiri-ma-tea, i whawhai mai 
ra ki ona tuakana, a ngaro ana te nuinga o Papa-tu-a- 
Nuku ; ko nga ingoa o aua tangata tupima nei nana i 
whakangaro te whenua, koia tenei ko Ua-nui, ko Ua- 
roa, ko Ua-whatu, ko Ua-nganga, a raua nei tamako 
Hau-maringi, ko Hau-marotoroto, ko Tomai-rangi, a 
ngaro katoa te nuinga o te whenua i te wai, wahi iti 
hoki, te wahi i maroke.

I reira ka nui haere te maramatanga, katahi ka 
nui haere nga tangata i huna nei e Rangi raua ko Papa 
ko te tupuranga tangata, ko Tu-mata-uenga ratou ko 
ana tuakana, ko era ano i a Po, i a Ao, i a te Kore, 
i a te Kimihanga, i a Runuku ma, puta noa mai ki a 
Ngainui ma, ki a Whiro-te-tupua ma, a ki a Tiki-ta- 
whito-ariki ma hoki. A ka tupu nei nga uri o Tu- 
mata-uenga, a nui haere, nui haere, ka tae ki te whaka 
tupuranga i a Maui-taha ratou ko ana teina ko Maui-
9
roto ko Maui-pae, ko Maui-waho, ko Maui-tikitiki-o- 
Taranga.
I naianei kei te noho ke a Baugi i tana wahine i a 
Papa-tu-a-Nuku, a kei te mihi tonu te aroha a te 
wahine ki tana tane ko ia te kohu o nga maung e 
rere na ki runga, ka ringitia hoki nga roimata e 
Kangi ki runga ki a Papa-tu-a-Nuku, ko ia te haiiku.
10
MAUI-
Na ka ui atu a Maui ki a ana tuakana ki te wahi i 
noho ai to ratou matua tane, matua wahine, kia 
whakaaturia atu ki a ia, a kia haere atu ia ki te rapu 
i taua wahi e noho nei raua ka mea atu ratou ki a ia.
 Aua hoki ! nowhea matou e kite, kei runga ranei, 
kei raro ranei, kei tawhiti atu ranei i a tatou 
Ka mea atu ia 3  Maku e rapu, ka kitea ; ka mea atu 
ng*a hoa, He aha koe to matou whakapakang-a i kite ai, 
he aha matou matamua i kore ai e mohio ki tona wahi 
e nffaro nei, kua kite ra hoki koe, muri iho i tau 
whakakitenga maiki a matou, ko to tatou whaea, a i te 
po i moe tahi ai tatou, ao rawa ake te ata, ko tatou 
anake e moe ana i te whare, a e pena tonu ana ia po, 
ia po, a nohea i matauria ka mea atu ia, A hei konei 
whakarongo ake ai 
Ta te mea, kua kitea ake e ia i muri iho o tona 
kitenga e tona whaea, e ona whanaunga, me ona 
tuakana, i a ratou e haka ana, ka haka nei, ka noho 
kei nga tuara a Maui-potiki, ka tatau mai to ratou 
whaea i ana tama, ka mea, " Ko Maui-taha, ko Maui- 
roto, ko Maui-pae, ko Maui-waho. Ha ! nowhea to 
koutou toko-rima, ka mea atu a Maui-potiki, Nau 
ano au ka tatau ano te ruahine ra, Ana, toko-wha ano 
koutou, ka tahi hoki au ka kite i a koe," he oi, he 
roa nga kupu totohe a raua i roto i te kapa ta ratou 
haka´
Ka puta mai te kupu a taua wahine,  Haere atu koe i 
roto i tenei whare, e hara koe i te potiki naku, na te 
tangata ke koe. Ka tahi ka mea atu te Maui raka, Ae 
me haere ke atu au, e ngari he tamaiti au na te tangata 
ke, e ki ana ra pea au nei, nau ano au, ina hoki i 
whanau ano au i te taha te akau, a i whiua atu au e
V
11
koe, ki te hukahuka o te tai a he mea takai a hau e 
koe ki roto ki tou tikitiki, a he mea apoapo a hau e te 
rimu takai atu takai niai a na te apu-hau na te 
apu-matangi au i whakahoki mai ki uta nei, a takaia 
ana au e nga tawhaowhao o te akau roa a tau mai 
ana te tini o te ngaro, ki te karamuimui i a au, me nga 
manu hoki, ka puta mai hoki toku tupuna, a Tama- 
nui-ki-te-Rangi, ka kitea ki te ng-aro, me nga manu, e 
karamui ana i runga i nga tawhaowhao, ka rere mai 
taua tupuna nei, ka heua ake, ara ! he tangata, ka tahi 
au ka tangohia ake."
" Ka kawea atu au e ia ki roto ki te whare, he mea 
whakairi ki runga noi ai, kia ngaua ake e te auahi e 
te mahana, a ora noa ake au i te mahi atawhai, a taua 
tupuna nei, a rongo ana au i te rongo haka o tenei 
whare, haere mai nei, otira i roto ano au i tou puku, ka 
rongo au i nga ingoa o aua matamua e tauria ana e 
koe ratou ingoa, a tae noa ki tenei po, ka rongo 
tonu au ki a koe e whakahua ana i o ratou ingoa, koia 
a hau ka ma atu nei ki o koutou ingoa, ko Maui-taha 
ko Maui-roto, ko Maui-pae, ko Maui-waho, ana ko a 
hau, ko Maui-potiki a hau e noho atu nei."
Ka tahi tona whaea ka karanga atu ki a Maui-potiki, 
* Ko koe ano taku whakamutunga, me te ruahinetanga 
o taku tinana, a ka mea atu nei a hau ki a koe, ko 
Maui-tikitiki-o-Taranga, taua maia.
A, i muri iho i taua tautohetanga, ka mea mai a 
Taranga ki tana muringa,  Haere mai koe kia moemoe- 
tahi i roto i to whawharua, a kia hongi atu au, kia 
hongi mai koe, ka peke atu ia, kei te moetahi, Ara 
hoki ko ana matamua, kei te korerorero ki a ratou ano. 
Ha ! ko tatou ko te mea i ata tirohia iho e ia te ata 
whanautanga, me te ata takotoranga ki runga ki te 
takapau-hora-nui, he aha ra te moetahi ai ki a ia, i te 
itinga, i awhitia ai e ia, pakeke rawa ake, te moetahi, 
te aha ; tena ko tenei whakatahe, ko wai tatou ka ata 
kite atu, na te rimu tana i awhina, na wai ranei, na te 
taiata noa atu ranei tana tamaiti, ka anga ia ka moe-
12
tahi na wai koa hoki te whakatahe i ki, a ka whiua atu 
ki te wai e hoki mai hoki hei tangata or a ki te ao 
marama tena ko tenei koroke kua mea nei ia hei 
tangata ki a tatou ; "
Ka mea atu nga toko-rua ki era atu toko-rua atu, 
" He aha koaua ana te waiho ai hei hoa aroha mo tatou, 
i nga ra o te pai, hei pai, i ng-a ra o te kino, hei kino, 
ana e ngari e te whanau, he awhina tangata anake te 
rangatiratanga o tenei mea o te tangata, he mahi kai, 
he tangohanga, he aha, he aha, kia tipu ai te pai, kei 
pera tatou me nga tama a Rangi-nui raua ko Papa- 
tu-a-Nuku, tahuri ake ano, kei te whakaaro patu i o 
tatou tupuna, ae katoa ana ratou toko-wha, he wahi iti 
te kupu a Tawhiri-ma-tea i aroha ki o ratou matua, ko 
te nuinga, i whakaae tahi ratou ki te patu, a muri iho, 
ka kite ia, kua tawhiti ke te tane, i te wahine, ana, ka 
tango mahara ia, ka whawhai mai ki ona tuakana. 
Na reira hoki a Tu-mata-uenga ka tahuri atu ki te 
whawhai ki ona tuakana, me ona matua, a e mau nei 
ano tona whawhai ki ona whanaunga ; waihoki ko 
tatou, kaua e whakatupu wehewehe i roto i a tatou, 
kei tahuri ake aua whakaaro kino, e patu ana i a tatou, 
a pena iho me nga tama, a Rangi-nui raua, ko Papa, 
kamea atu etehi, Ae, e o maua matamua, ka tika, a me 
mutu i konei,"
Po iho ano, ao ake ano te ra, kua whakatika a Ta- 
ranga, kua ngaro whakarere i te whare i ana tama- 
riki, oho rawa ake nga tama, tirotiro kau ana, ka 
mohio nga matamua, ka pouri tonu taua tamaiti 
muringa, e hua ana e ngaro nei, kei te mahi kai pea, 
kaore, kei te tahuti noa atu. Po iho ano, ka puta mai 
ano to ratou whaea, kei te haka ano nga tama, mutu 
kau ano, kua mea mai ano ki tana muringa, haere mai 
ano taua ki konei moe ai, a moe ana, a ao rawa 
ake, kua ngaro ano, ka tahi ia ka tupato ki te mahi 
maminga tonu a taua wahine, ia po, ia po, a tae noa 
ki tetehi atu po, ka moe tahi ano raua ko tona 
whaea, me te tokomaha ano hoki e moe ana. Tango-
13
hanga e te tama e liara kua riro te tu, me te maro- 
whaiapu, e hara kua ng-aro, tangohanga atu, kei te 
purupuini i te matapihi, i te whatitoka, kei buta mai 
hoki te haeata o te awatea ki roto i te wnare, kei 
hohoro te whakatika o taua wahine i te pouritang-a o 
te po, no reira i tupato ai tona nakau. Nawai i po, i 
po, a ka marama ka kitea te tun o te tang-ata, ka rere 
te ra, ka morung-a noa atu, ka tahi te wahine ra ka 
mahara. Ha ! he po ke hoki tenei ina hoki te roa, ka 
mutu, kei te moe a no, oho ake, kei te rapu ano tona 
whakaaro, te kitea koki te maramatanga mai o waho, 
i te mea kua oti rawa te purupuru te whare.
Ka tahi ia ka maranga ake, anana kua noho ta- 
hanga ia, ka rapurapu noa ia i tetehi maro, me tetehi 
tu mona, nowhea hoki i kitea, ka tahi ia ka rere atu ki 
te kukume mai i nga puru o te pihanga, o te whati- 
toka, kukume rawa mai, anana kua tikokekoke noa 
ake te ra o waho. Ka tahi ka rawhia reretia te karu- 
karu puru o tana whare hei paki putanga mona, e hara 
kua puta kei waho, e aue haere ana mo te kohurutanga 
e ana tamariki.
Ka pahure atu ki waho to ratou whaea, ka maranga 
ake taua nauhea ra, ka titiro atu i te haeatatanga o te 
whatitoka, titiro rawa atu, ka tango ki te pu wiwi, 
ka rere iho taua wahine nei ki roto ki te koruarua, akina 
iho hoki taua pu wiwi nei, ana me te poko.
Ka tahi ka puta atu taua rnaia nei a Maui-potiki, 
kukume rawa ake, e puare katoa ana a roto, puta noa 
ki raro.
Ka tahi ia ka hoki mai ki te whare, ka mea ki ona 
tuakana e moe ana, " E hoa ma, e oho, kati te moe, 
maranga, ka waiho tonu tatou hei tinihangatanga ma 
to tatou whaea, ka tahi ano ka maranga ake ona 
hoa, anana   kua paratu noa atu te ra, kaui atu ano 
taua nauhea nei ki ona tuakana, Kei whea te wahi i to 
tatou matua tane, matua wahine ? ka mea mai ratou, 
Aua hoki, kaore ano matou i kite noa, ahakoa, ko Maui-
14
taha ko Maui-roto, ko Maui-pae ko Maui-waho, 
kaore noa iho i te kite a hei a koe ranei ka kitea ai taua 
wahi e rapua na e koe hei aha mau tena e kore koe 
e noho marire tatou, hei matua tane aha hei matua 
wahine aha nana koia tatou i whangai ki te kai a 
kaumatua noa nei. Hua atu ko te Rangi to tatou 
matua nana hoki i ho mai i ana uri i a Hau-whenua i 
a Hau-maringiringi i a Hau-marotoroto, i a Toua- 
rangi, i a Tomairangi nana i ho mai i ena tangta hei 
atawhai i a matou nei kai, na Papa-tu-a-Nuku i wha´ 
katupu ake ana purapura hei oranga mo ana uri i tenei 
ao tu-roa 
A ka mea atuano a Maui-potiki  E tika ana ano ena 
kupu e ng ki a au, me ne mea ko a hau hoki kou- 
tou ko ta te hukahuka o te tai ko tana i whakatupu 
i whangai mai te pena na te whakaaro e ngari ki a 
au ma koutou e tino rapu te wahi i kai ai koutou i 
tona Uy a no te mahuetanga o te wai u ka tahi ena kai 
ka kainga e koutoiu
Tena ko tenei e te whanau kaore au i kai i te wai u 
i te kai hoki a e aroha ana au ki a ia he oi ano te mea 
e aroha nei au ko taku nohoanga i roto i tona kupu. 
koia au ka mea nei kia kite au i te wahi e noho nei 
raua. A ka miharo ona tuakana ki to ratou teina.
Ka mutu te miharo a ona hoa ki a ia ka tonoa atu 
ia kia haere atu kia rapu i a raua katahi ia ka haere 
atu kua oti noa ake ra hoki i a ia tana mahi matamua 
te whakarite e ia i muri iho i tana whakakitenga ki 
ona whanaunga i te whare haka kua oti ake ia te 
whaka-ahua ki te ahua o nga manu o ia manu o ia 
manu o ia manu o te ao a kaqre tetehi ahua ona i
Eaingia e ona tuakana i tana whakakitenga ki a ratou 
e muringa tona whakaahuatanga ki te ahua o te 
kukupa kei te ahua o te kukupa ka tahi ona tuakana 
ka mea atu e tama e j ka tahi koe ka tino pai pai 
rawa pai rawa atu koe i o te tuatahi ritenga kua 
mahue atu ra.

15
Ko te wahi koa i pai ai ia, no te maro-whaiapu, me 
te tn tona whaea i wetekia ra e ia a ko taua maro 
ano te mea e ma tonu i tona uma na a he maro-waero 
hoki. A ko tona tu ano te wahi e pango tonu na i tona 
kaki. I mua tenei mahi ana a i tona rapunga nei ano 
kia kite i ona matua ka haere hoki ia ki te whaka- 
rite i a ia ki te ahua o te kukupa a rite ana ki to 
mua ahua ka kite hoki ona hoa, ka mea atu, e tama 
e I ka pai koe. Kei tona nohoanga hoki i rung i te 
manga o te. rakau anana te ngaoko te aha, ko te 
tumu kau ano ki a ia, koia hoki nga whakatauki nei. 
" He kukupa pae tahi 
A ao kau ano te ra, ka tahi ia ka mea iho ki ona 
tuakana,  Hei konei noho ake ai, whakarongt) ake ai 
ki toku ngromanga nei, he nui no te aroha koia ka 
rapua nei, a whakarongo ake, i tika pea aku mahi i kitea 
nei e koutou V*
" Waihoki ko te ahua o te manu, e kore e taea e te 
tangata kahakore, tena ko ahau ko to koutou mu- 
tunga, kua taea katoatia, a ka tahi nei pea ahau ka 
rehea, kei tenei haerenga ki tera wahi, ka mea atu ona 
tuakana, he haere whawhai koia tau, hua atu, he rapu 
tau kia kitea te mea e aroha nei tatou, a ka kitea, noho 
ana, ka ngarongaro te aroha, hoki ana mai, hoki atu, 
hoki mai,*
Ka mea atu ia,  Koia kau ano te take i haere ai 
au, a hei toku taenga atu pea ki reira, ka kite atu pea 
au i reira pai, a ka pai ; i o reira kino, ka kino atu. 
Ka mea mai ratou, ae, e tika ana ua au haere ano i 
runga i ou mohiotanga, ka tahi te tangata ra ka haere 
ano ki te ng-ahere, ana tona putanga mai, ana me te 
tino kukupa hinga noa ake ano ona tuakana, hore he 
ngoi, hore he aha, Te tino whakatikanga, ka tae kei 
te rua i rere iho ra tona whaea, tangohia ake te pu 
wiwi, e hara kua ngaro kdi roto, akina iho hoki kua 
ngaro ano. Te tino rerenga, e rua ano titahatanga, e 
hara kua tatu kei raro e rere ana, titahatia atu tita- 
hatia mai, e hara kua ronaki te rere.
16
Kai tahi ka kitea atu te rangapu tangata nei e taka 
ana mai i raro i ng*a, rakau ko te ingoa o aua rakau 
he manapau ka tahi ka rere atu, noho ana i runga i 
te tihi taua rakau, e nohoia ake ra e taua rangapu, 
e hara kua kite tonu iho i tona matua wahine, e takoto 
tahi ana raua ko tana tane, ka mahara ia, e ko aku 
matua tonu enei, e noho ake nei, a ka tino rongo ia i o 
raua ingoa e whakahuatia ake ana e nga hoa noho 
tahi, ka tahi ia ka neke tata iho ki raro iho, ka tangfo 
ia ki tetehi hua o taua rakau, ka panga iho, e hara pa 
tonu ki te rae o tona matua tane, ka mea etehi,  He 
manu pea, ka mea taua tangata ra, e hara he mea 
makere noa iho, ka tango ano taua kukupa ra i 
te hua-rakau, ana pa tonu ki tetehi, mamae rawa, 
ka tahi ka tino aue raua, ka whakatika katoa ki 
te titiro, a ra, e noho iho ana, otira, i rangona 
ki te tumu i tino kitea ai. Ka tango katoa te 
iti te rahi ki te kohatu, hei kuru i a ia, a roa noa atu 
ratou, e epaepa ana i a ia, kihai hoki i pa, ka tahi tona 
papa ka whakatau epa ake, ehara kua pa,"
Otira, nana ano i mea kia pa ia, i te kohatu a tona 
papa, mei waiho tonu, nohea e pa atawhaia ki tona peke 
maui, e hara taka aiia ki raro takoto ai, te whaka- 
tikanga atu o nga tangata ki te tango mai, anana, kua 
whakatangata taua manu.
Ana ka wehi taua iwi ki ona kanohi, ano i taia ki te 
takou te whero, ka mea ratou,  Koia ano i roa ai te 
nohoanga iho, me he manu, kua rere noa atu, kaore he 
tangata ano, ka mea etehi, he atua koa, ina te ahua 
kaore ano i kitea tenei ahua, i muri iho i te wehenga o 
Rangi raua, Ko Papa-tu-a-Nuku, ka tahi ka mea atu 
a Taranga, ko-tahi rawa te mea i kitea e au, ia po, ia 
po, i au e haere nei kia kite i aku tamariki, ka kite 
hoki au i te penei, otira, tera atu i tenei, ina hoki, 
whakarongo mai, i taku haerenga i te taha o te akau 
i whanau au i tetehi tamaiti aku, a takaia ana ki roto 
ki toku tikitiki, a whiua ana e a hau ki roto ki te huka- 
huka te tai, a i muri iho, ka kitea e tona tipuna, e *
17
Tkma-nui-ki-te-Rangi, a pena tonu me nga kupu a 
Maui-potiki i korero ra ki a ratou, i a ia ai i roto i te 
whare ona tuakana, me to ratou whaea ka mutu te 
korero a Taranga ki a ratou ko tana tane.
Ea tahi ka mea atu ki a Maui e noho ra Nohea 
koia koe ? no te uru ? no te raki ? Kao I no te ma 
rangai? £ao ! ati no te hau tonga ? Kao ati no te hau 
koe e pu mai nei ki taku kiri ? Ka tahi ka hamumu 
atu te waha Ae E ! ko taku potiki te tangata nei 
Ka mea mai ano te kuia ra ko Maui-taha koe? 
Kao ati ko Maui-tikitiki kee a Taranga ? Ae E ! ko 
takii potiki tenei tangata. Na te api-hau na te apu 
   matangi, na Tupari   mae-waewa nana i ahu mai 
ka ki ia he tangata haere mai e tama- e ! kakea ake te 
taupu te whare o to tupuna o Hine-nui-te-poª
Ka tahi te tangata ra ka kawea ki te wai e tona papa 
ka tohia ka mutu, ka whangaia te hau mo ana mani. 
Pawera tonu tana papa a Makea-tutara ki te napenga 
o tana karakia toni o tana karakia whangai nau o 
ana mahi mau tonu tona pahunu po iho ano ka tomo 
ki te whare na ka hoki a Maui ki ana tuakana.)
I muri iho i tona hokinga ki ana tuakana ka mau 
ia ki tana ika tuatahi ko te tamahine a Maru*te-whare´ 
aitu muri iho ko nga kai a Maru*te-whare-aitu, ka 
makuturia e Maui ka mate muri iho ka hia e ia te 
wenewene whenua ka mate ka tahi ano ka hoki ki 
tona matua ka noho i tona matua ka kite i nga tan-* 
gata e haere ana ki te kawe kai ma tona tupuna ma 
Muri-ranga-whenua, ka ui atu.
 Ma wai nga kai e kawea na e koutou?
Na ka ki mai nga tangata 
 Ma to tupuna, ma Muri-ranga-whenua,
Ka ui atu ia 
Keiwhea?
Ka ki atu nga tangata 
" Kei ko rara,
Ka meo. atu ia
 Kati waiho, maku e kawe he kai mana.
B
18
Kawea ana e ia nga kai i ngu ra katoa kaore i ho 
atu e ia kia kainga ; e ngari i waiho mai i tahaki, he 
pera tonu i uga. ra katoa katahi ano a Muri -ranga- 
wbenua ka monio.
Katahi ka haere ia ki te kawe kai na ka hongi te 
wahine ra, ka whakatetere i tona poho, hei horomi i 
a Maui, na ko te hona atu, na ka hongd ki te 
tonga, kahore i piro mai ki tona ihu, ka hongi ki te 
marangai, ki nga hau katoa, hongi rawa at ki te 
hau-auru, kua piro mai, katahi ka karang*a atu. No 
te hau koe e pa mai nei ki taku kiri, na ko te ngungii- 
rutang-a o Maui, ka mohio te wahine ra,  a ko taku 
mokopuna na, ka hoki haere te pupuhitanga o tona
Soho. Me he mea e hara i te hau auru, kua pau, kua 
oromia a Maui e ia, na ka puta mai te reo, 
Ko Maui koe r
Aer 
 He aha tau i hangarau i a au V* 
Ka mea atu a Maui,
 Ko io kauae kia ho mai ki au, 
K mea atu ia 
" Tangohia, 
a ka tangohia e ia, a ka hoki a Maui ki ona tuakana.
Na wnakaaro ana taua maia i muri iho i tona ho- 
kinga ki ana tuakana, kaore ana i roa kau ake te 
uranga ake o te ra, kua po, kua torengi ki te pae, ia ra, ia 
ra pena tonu, ka tahi ia ka karanga atu ki ona tuakana 
 Tena tatou ka here i te Ra nei kia ata haere ai, 
kia roa ai te mahinga a te tangata i tetehi oranga 
mona 
Ka mea mai ona hoa,
 Ekore ra e tata atu te tangata, i te nui o tona 
wera, i te kaha hoki o tona mahana 
Ka mea atu taua maia ki a ana whanaunga, Kua 
kite ra koutou i te tini o aku mahi, a kua oti katoa i a 
au te whakarite te ahua o nga manu katoa o te ngahere, 
a i whakatangata tonu koutou, i whakatangata tonu 
hoki ahau, a muri iho, ka mahue i a au te ahua tangata, 
ka whakaa huatia hoki ahau ki to te manu ahuatang,
19
<
a i rite a hau ki ia manu ki ia raanu manu iti manu 
rahi a hoki noa mai au ki to te tangata ahuatanga. 
(I muri tonu mai tenei o tona whanautangB, muri ino, 
ko te herenga o te ra,) waihoki ko tenei, e aku tua- 
kana ka taea hoki e au tenei ka taea hoki e au tera 
atu aianei. Ae ana mai ona whanaunga ki tana tohe 
kia patua te Ea. Ka tahi ratou ka whiri taura, ka 
kitea i reira te whiri tuamaka, te tarikarakia, te 
whiri paraharaha te rino, ka oti nga taura te whiri. 
Ka tahi ia ka tango i tana patu ka tango ia i ana 
whanaunga me a ratou mea ki roto ki o ratou ringa. 
Ka haere ratou i te po awatea rawa ake noho ana i 
te tahora po iho, ka haere ano ao noa ka noho ano 
nawai i tawhiti i tawhiti ka tae ki te taha tonu o tana 
putanga ake.
Ana, kei te hanga i te taiepa oneone, me nga whare 
rakau, ka oti, kei te hanga i nga koro o te rore, ko nga 
tuakana, ki tetehi taha, ko ia ki tetehi taha o te pu- 
tangfa ake o te Ra, me o ratou papa arikiwi ano.
Ko te kauae o tona tupuna o Muri -ranga-whenua 
kua riro mai koa i mua atu, koia raka tana patu.
Ka mea atu taua mala raka ki ona hoa  Kaua e 
whakaohokia noatia, e ngari, kia ngaro rawa te upoko 
ki roto ki te koromahanga nei me ona peke, na hei 
konei ka karanga atu ai au kia kumea atu, kia kumea 
mai, ka whakatika au ki te patu i a ia, otira kia mau 
te herehere kia roa rawa, ka tahi ka tukua e tatou kia 
haere, e ngari e te whanau, kei aroha tatou ki tona 
auetanga 
Te putanga ake o taua tawhiti nei, ano he ahi e toro 
ana ki te whenua, haere ake ana, haere ake ana a ka 
ngaro te upoko tango atu ko nga peke ka ngaro, ka 
Jtahi ka kumea nga taura, me te hupanatanga o taua 
tawhiti, taua rore e hara mau kita taua maia i nga 
taura a taua hunga.
Ka peke taua tawhiti nei a Maui-tikitiki-o-Tauranga, 
me tana patu, e hara, aue rawa ake, ka aue, e patu ana, 
a roa rawa, ka tahi ka tukua, a haere tautau ana.
B 2
m
, Ka tahi ka rangona te tuarua o ona ingda no tana 
auetanga ka karanga.
 He aha a au i patua ai e koe e tenei tangata, ka 
liei ra tau, patu rawa koe i a Tama-nui-te-Ra, he V
Katahi ka rangona te rua o ona ingoa ka tahi ka 
tukua ia kia haere anana ka tahi ka ata haere taua 
maia nei a Tama-nui-te-Ra.
Ka tahi ka hoki mai a Maui-taha ratou ko ana 
teina ka noho noho nei noho nei a roa rawa, kei te 
huti ika ona tuakana, kei te noho noa iho ia i te kaainga, 
me te whakarongo ki te amuamu ana wahine ana ta 
jnariki ki tona mangere ki te huti ika ka tahi ia ka 
whakatauki atu Nana koutou e whae ma koutou ko 
tamariki kua taea e ahau nga mea katoa a hei tena 
mea hei te mahi o te kai ka ngaro ai. Hua atu akuanei 
tena mea te kai ko uta nei whitikia ai e te ra
Ka tahi a Maui ka takaa i tana matau i te kauae o 
Muri -ranga-whenua, ka oti, whiri rawa te taura ka oti.
Ka mea atu ona tuakana ki a ratou Tatou ka 
aukaha i to tatou waka, ae tatou ka hoe ki te hi ka 
rewa te waka o ona tuakana ki te hi ika, ka eke ia 
ki rung*a ka mea nga tuakana,  Kaua e tukua mai, 
kei nukarautia tatou, ka noho ia i uta, ka hoe nga 
tuakana, ka tau te waka ka hi, ka hoki ki uta.
Ka po ka haere a Maui ki raro ki te raho o te waka, 
ka awatea ka rewa ano te waka o nga tuakana, ka hoe 
ratou, kaore a Maui i kitea e nga tuakana, kei roto kei 
te riu te waka e takoto ana, ka tae ki waho ki te 
moana, ka tahi a Maui ka maranga ake i roto i te riu o 
te waka ka kite nga tuakana ka mea ratou kia whaka- 
hokia ki uta, ka tahi ka kumea e Maui te moana kia 
roa, tahuri noa aturrato u ki uta kua ngaro te whenua, 
ka mea ata a Maui, E kore au e waiho hei tata i te 
wai to tatou waka, a ana mai ratou, ka tahi 
ka hoe ratou, ka tae ki nga tauranga i tau ai nga 
waka i mua ka mea atu nga taukana, Tukua atu te 
punga i konei, ka mea atu ia,  Kanaka, e ngari me hoe 
rawa ki waho noa atu, ka hoe,  rite ana ki te tauranga
21
whakamutiinga o waho ka mea ahi ano ratou Tukua 
to tatou pung*a i konei ka mea atu ano ia. He ika 
pononga to konei, hua atu me hoe rawa ki te au o te 
moana ka tuku ai te puna  a ki te tae atu ki taku 
wahi e pai ai; hei tukunga mo te punga, ina, e kore e 
tukua ino te matau ki raro  e whaia ake ana e te ika 
a  me te turehutanga kanohi nei ano te roanga, ka 
hoki mai to tatou waka ki uta.
Hoe nei  hoe nei  a tawhiti noa atu ka mea nga hoa  
hei konei; ka mea atu ia  hia ngaro te tu-a-pae 
whenua, a ngaro rawa  ka tahi ka tukua te punga  kia 
tawhiti noa atu ki teau o te moana ka huti nga tuakana  
anana  kihai i tukua iho ki te wai  i whaia tonutia ake e 
te ika ki rungxi ki te waka. E rua ano heken a o te aho  
6 hara kua tomo te waka i te mahi a te ika  ka tahi ka 
mea mai nga hpa ki a ia, E hoa  tatou ka hoki, ka mea 
atu ia  Tamba ra  kia whiua hoki taku matau ki te wai  
ka mea atu nga hoa  No whea hoki te huanga 6 
tau matau? ka mea atu ia  Ha he matau ano ra 
taku I ka mea atu ano nga hoa  Tena koa whiua  e 
hara i roto ano i a ia  e uira ana te paua me te 
whakairo; puhipuhi rawai ki te waero, anana, ka 
turua  ra katahi ano ia ka ki atu  Ho mai hoki tetehi 
maunu ki aU; ka mea atu ratou ki a ia  E kore e marere 
atU; ka kukua te ringaringti; ka motokia ake ki tana 
ihu; ka toto te ihu  ka pania ki te matau ka 
whiua ki te moana, ana  rere tonu  rere tonu  a ka tae 
ki te tekoteko; mahue ake  ka mahue nga mahihi  ka 
ngaro ki te roro  e hara ka mau ki te paepae o te 
wnatitoka  te matau a Maui-tikitiki o-Taranga.
Ka tahi ka tapikitia e ia tana aho  e hara ka mau 
ake te whare o taua kaumatua nei o Tonganui i tana 
mataU; haere ake  haere ake  a ka morun a ake taua 
whare  te tino marangatanga ake  e hara ka mau iho 
tana matau i te toimaha  ka puta ake hoki te koro- 
pupu te whenua ki runga  ka hamama nga waha o 
nga tuakana ki te tangi.
Ka tahi ia ka wbakahua i tana karakia  ta te njiea
22
ka Tongo ia ki nga kupu amuamu a ODa tuakana  e 
tangi ana  e aue ana  e mea ana  I ho mai ano tatou ki 
te au o te moana nei kia tahuriki te wai ma te ika  ka 
tahi ia ka bapai ake i tana hiki ake  mo tana ika kia 
maiangi ake  ka mea :
He aha tau e Tonganui,
E ngau whakatutiui ake i raro,
Ka puta te hau o Banga-whenua 
Ka rukorukii,
Kaheihei,
Karukuruku,
Kaeaea 
Ooi.
Mokopu-Tangaroa-meha.
E hara tarewa ana i rungu te ika a Maui  he ika 
whenua  ko Papa-tu-a-Nuku  anana  takoto maroke 
ana to ratou waka.
Mahuetia iho ona hoa ki to ratou waka  hoki ana ia 
ki to ratou kainga  i mea iho ia ki ona tuakana   I muri 
i a au nei  kia manawa nui  kei kainga ake a muri i a 
au  kaua hoki e kotikotia tatou ika  e ngari waiho kia 
tae au ki te kawe atu i te hau o tenei tanga- ika  a kia 
tae atu au  ki te tohunga  kia whangaia ki te atua  ka 
hurihia te hurihanga takapau, ruahine rawa  kakahi 
rawa  ka noa  ka tahi au ka hoki mai  hei reira  ka 
kotikoti ai te ika nei  a ka riro pai ta tera  ta tenei 
na  ta tera ra  a e takoto pai te wahi i takoto  e 
riro pai te wahi  e mauria atu e tatou  a taku hokinga 
mai.
Hemo kau atu ano taua maiaraka  e hara kua takahia 
nga kupu i rongo ra ratou  kei te kai  kei te haehae i 
taua ika  e hara te tae ki te atua  kia mauru tona 
ngakau  i te ika a tona tauira, a kia kai nga atua 
tama-tane  me nga atua tama-wahine  e hara kua mo* 
tumotu i taua hunga whakaaro kore nei  anana  tana 
tahuritanga mai ki te riri mai ki taua ika e haehaea 
atu ra  anana te tino okenga i oke ai te pane  me te 
hiku  me nga urutira  me nga pakihawa  aukna  ta 
Tangaroa pai hoki  ano kei te wai e tawheta ana.
23
Ana  koia e takoto kiDO nei te whenua. Tu ana he 
maunga  takoto ana he raorao, heke ana he awa-a\va  
ara he pari hoki  mei kaua te tinihangatia e ona hoa  
kua takoto pai taua ika  a kua waiho hei tohu mo te 
whenua, i muri nei, ara ko te rua tenei o nga kinonga 
i miiri iho o te wehenga o Rang*! raua, ko Papa.
Ko te hianga tenei o Maui i te whenua ki runga i te 
whaka ngaromanga a Rangi raua ko Tawhiri-matea  
a kua hia e ia te whenua ki te kauae o tona tupuna o 
Muri-rangti- whenua  a te whakamaoritai  o taua 
matau nei kei Heretaunga  ko te Matau- -Maui.
Katahi te maia ra ka whakaaro ki te tinei i te ahi a 
tona tupuna a Mahuika, ka po ka tikina ka tineia ka 
toutoua nga ahi o nga kainga  ka hi te ata ka karanga 
atu ia Ka hemo au i te kai  ka tahi ka haere tetehi ki 
te tiki ahi  kaore i kite ahi  ka ki atu te whaea o Maui  
ki ngapononga  Tikina he ahi i a Mahuika  ekore e 
rongo uga tumau a taringa noa iho ki te ngare a te 
hunga rahaki  he ungaunga tonu kia haere ki te tiki 
ahi  ka tahi ia ka mea atu.
 Ka haere .au ki te tiki ahi ne  kei whea koia te 
huarahi ? ka mea atu te hunga whenua   Haere tonu 
atu i te ara nui naka, a tae tonu ki to tupuna e noho 
mai na, a ki te ui mai ia ki a koe  mau e whakahua 
atu i to ingoa  a ka mohio mai  ki a koe  e ngari, 
kia tupato koe  kei tini au maminga ki a ia  ta te mea  
kua rongo hoki matou  he tangata nui atu  i nga tan- 
gata au mahi  akuanei koe  te tini ai au mamingaki a ia
Ka mea atu taua maia nei  kaore  ko te ahi 
anake taku e tiki atu ai  a ka hoki mai ai au 
akuanei, te haerenga  a ka tae atu ia, ka kite ia a ka 
miharo ia  a roa rawa atu ka tahi ia ka mea atu, 
E kui e ! maranga ki runga, kei whea to ahi, he tiki 
ahi mai taku  ka tahi ka maranga ake taua tupuna 
ra   Aue, ko wai ra tenei tangata ? ka mea ia, " Ko 
a   hau, " Nowhea koe ?  No konei ano,   E hara koe i 
konei, ina hoki tou a-hua i nga tangata o tenei whenua, 
e mea ana au, no te   Raki koe ? ka mea ia, Kao, no te
84
mftrongai koe  ka mea ia Kao  no te tdng a koe f ka mea 
ia  Kao  no te uru koe ? ka mea ia  Kao  ati no te hau kde 
e pu mai nei ki taku kiri ? ka mea ia  Ae.  E   ko taku 
moko-puna  he aha tau ? he tiki ahi mai i a koe  a 
haere mai, haere mai, tenei to ahi.
Ka tae te kuia ra, kowhakina mai ana te ahi i te 
toi iti o nga matikara, i tona kitenga atu ano, e 
kowl kina ana tona maikuku hei ahi, ana tino miharo 
r wa atu ia ; ka tahi ia ka haere tata atu, ki tua atu, 
tineia iho te ahi mate rawa, ka hoki atu ano, e kua 
weto te ahi nei, ho mai hoki, ana kua tae ano, kei te 
kowhaki i ana maikuku, ka haere atu, tua atu, kua 
tineia ano, mate iho, ka hoki atu ano, E kui, ho mai 
hoki he ahi maku, kua pirau hoki tenei. A pena 
tonu, pena tonu, a poto noa etehi matikara, tango atu 
ki o tetehi ringa, a tae noa ki te whakamutunga ona 
matikara. Ka tahi ka mohio taua ruahine nei, ana, 
he tinihanga ta tenei tangata.
Ka tango ki nga waewae pau katoa nga waewae, 
kotaki i toe ko te koromatua. Kataki ka tahuna e 
Mahtdka ki te mea i toe o nga maikuku. Tino whiua 
atu ana ki te whenua, ana tino kanga, ana, to hoa, 
ehara ka oma a Maui, haere rawa ake, ehara * kei muri 
tonu i tona taura e wluu atu ana, nawai, nawai, a ka 
tata kei te tuara, na r  ana he kahu, ka tahi ka peke a 
Maui ki roto i te wai, haere rawa atu ki te wai, kua 
wera tonu hoki, kua ng a ke hoki te ngahere, te 
whenua, te moana, ka whano rawa ka mate te maia 
ra.
Ka tahi ia ka karan a ki ona tupuna, ki a Tawhiri* 
matea raua, ko Whatitiri-matakataka, kia ho mai he 
wai ki a ia, ka mea ia. Ho mai tetehi wai ki a au, kia 
teneia tenei ahi, e whai haere nei i au,
Na, ka tahi ka puta te apu-hau, te apu-matangi, a 
Tawhiri-matea, a IJa-nui, a Ua-roa, ehara kua weto 
taua ahi, ana tae rawa atu hoki a Mahuika ki te 
whare, kua mate noa iho i te ua, a kua rite tahi ano 
tona auetanga, ki to Maui auetanga, i te wera o te ahi.
25
A ka mutu tenei mahi ana na ka mate te aM a 
Mahuika i konei  ko te oran a o tana ahi i whiua e ia 
ki te kaikomako. £a tani ia ka hoki atu ki te 
kain a  ka mea mai te whaea raua ko te papa, Kua 
rongo koe ki te ako atu, a haere ana koe ki te tmihanga 
i to tipuha, aha ka kite koe i te huhi ; a ka mea atu 
ano taua maia nei, he aha tena ki a au, tena koia e 
inutu taku tohe, hua atu, ko taku tohe ano tenei, ake, 
ake, ake, ka mea atu te matua ki a ia,  Ae, e pai ana 
nau te whakaaro ki te ora, ki te mate, penei ka rongo 
mai koe ki taku ako atu, ka ora koe.
Na ko Hinauri, te tuahine o Maui, he wahine pai 
rawa. tera, a ka moe ia i a Irawaru, a ka haere Maui 
raua ko tana taokete ki te moana ki te hi ika, kaore 
i mau i tana matau, he matau ngongt)re hoki tana, a 
i a raua e hi ana, ka titiro atu a Maui, kei te matemate 
tonu te ika i a Irawaru, na ka mahara ia, he aha ra 
i mau ake ai ki tana, he aha hoki ra i kore ai e mau 
ki taku, a kihai i taro, ka kai te ika ki ta Irawaru, na 
ka hutia ake e Irawaru tana aho akuanei, ka arau ki 
ta Maui, na ka rongo a Maui i te ika ka tae ki tana, 
ka tahi ka hutia e ia, a ka roa e huti ana, ka maro a 
raua aho, maro whakateihu ana, maro whakatekei 
ana." |l 
Ka tahi a Maui ka karanga,   Tukua mai kei taku, 
£a mea atu te taoekete,
  Kaore kei taku ano, 
Ka karanga ano a Maui
  Tukua mai, kei taku ano,
* Ko tetahi tikanga hoki tenei o te mabinga a Maui raua ko te 
taokete ko Irawaru, otira ia iwi tana tikanga ano, iaiwi tana 
tikanga ano.
Ka haere a Maui raua ko tana taokete ki tetehi kainga  ka 
nohp raua i reira  ka hoki maiª ka ki atu a Maui ki tana taokete.
 Haria he kai ma taua, 
Ka ki mai te taokete 
* E ora ana au. 
Ka haere raua, ka kumea e Maui te whenua kia roa, kia hemo 
ai tana taokete i te kai, ka haere raua, i mau ano a Maui, i tete-
26
A ka tukua atu e Irawaru  na  ka hutia e Maui  ka 
eke ake ki runga ki te waka  na ka kite ia i mau ke ki 
ta Irawaru. Ka karanga atu a Irawara ki a Maui  
  Tukua mai  taku aho  
Ka mea atu a Maui 
  Waiho ra kia taea  ka tuku atu ai i to aho. 
A ka taea te matau ra, na ka kite ia he mea whaka- 
kaniwha  na ka kite a Maui i tenei mea, ka mea atu ki 
te taokete,
* Me hoki pea taua ki uta. 
Ka mea mai te taokete ki a ia,
  Ae, me hoki taua ki uta, 
Na, ka hoe raua, a ka tae ki uta, ka mea atu a 
Maui ki te taokete,
  Hei roto koe, hei te ama o to taua waka.
Ka tomo ki roto, ka tahi ka pehia e Maui te ama,
me*te waka katoa ki runga ki a ia, a ka mate Irawaru.
He oti ana takabia ana e Maui te iwi tuaroa, kumea
ana te whiore, ka whakakuritia e Maui a Irawaru  a
whangaia ane e Maui ki te paru i reira,
Ka hoki Maui ki te kainga, ka tae atu, ka kite mai 
tana tuahine i a ia, ka ui mai. 
 E Maui, kei whea to taokete ? 
Ka mea atu a Maui  a ia.
hi kai mana, ka hemo raua i te kai, ka noho a Maui ki te kai, ka 
noho noa iho te taokete, kaore ana kai, ka mutu te kai a Maui, ka 
ki atu ki te taokete, haere mai ki te hapaki i aku kutu, haere atu 
ana te taokete, hapaki ana i nga kutu o Maui. Ka ki atu a Maui 
ho mai hoki ou kutu kia hapakma, takoto atu ana ia ki te aroaro o 
Maui, hapakina ana, ehara i te hapaki, he nukarau nana ; whaka- 
moea ana ia, takahia ana e Maui, te iwi-tuaroa, kumea ana te 
whiore, haere ana he kuri, whangaia ana e Maui ki te paru, haere 
ana a Maui ki te kainga, ka karanga mai nga wahine. Kei whea to 
taokete ka ki atu ia  I waiho ake e au i konei na, tena iana 
karangatia Ela karangatia e te wahine  E Irawaru kei whea koe 
ka ki atu a Maui Ekore e rongo mai ki tena karanga  ka ki 
atu te wahine  ati me pewhea te karanga. Ka ki atu, Maui, Moi, 
Moi, haere mai ana ki te kainga he kuri, toroherohe mai ana te 
whiore.
27
  Kei te taha ano o te waka i waiho ata ano e au i 
reira,
£a mea mai ano te tuahine 
He aha korua te haere tahi mai ai ?
Ka mea atu a Maui    I mea mai ra ia ki a koe  kia 
haere atu ki te tiki atu i nga ika  na e rokohang*a atu 
e koe  kaore i kona  ka karangti a ka kore ia e 
whakao mai ki a koe, ka moimoi.
Na ka haere te wahine ra ka tae  ka karauga i a 
ia kihai rawa i o mai  katahi ano ia ka whakatau penei 
na 
Moi I moi ! moi I mo-oi I
Katahi ano a Irawaru ka rongo i te reo o Hinauri 
ka tahi  ka whakao mai  
Ao ! ao I ao I a-ao-o I
Haere mai ana ki te kainga he kuri  toroherohe mai 
ana te hiore.
He oti ano ka ohorere a Hinauri i konei  ka tangi 
haere ki tona kainga  ka tae atu kei roto i te whare  
ka mau ki te tatua  ka haere rawa i konei ki te whaka- 
momori ki te moana  kia kainga e te taniwha  a ka tae 
ki te taha o te moana  ka noho i reira  na ka tahi ka 
whakahua i nga kupu o tana tangi  koia tenei 
Tangi atu,
Tangi atu au,
Ki te ninihi nui o to moana,
Ki te Farata nui o te moaua,
Ki te Taniwha nui o te inoanaª
Ki te Faikea nui o te moana,
Kia hara mai, 
Kia horomiaHina, 
Ko Hina-whaka-ruru-taua,
Kei a rawea e koe, 
Tu takina ki te rangi tauatia,
Wbakamoe, whano.
Tangi atu,
Tangi atu au,
Ki te pupu nui o te moana,
Ki te wareware nui o te moana,
28
Kiaharamai 
Eia horomia Hina, 
Ko Hina-whaka-ruru-taua, 
Kei a rawea e koe, 
Tu takina ki te rangi tauatia 
Makoewhano.
He tai panuku, 
He tai panuku. 
He tai wherann. 
He tai wheranu,
E Nuku, e moe nei,
Ela riri koe, e koe,
E Papa e moe nei,
Ea. riri koe, e koe, 
Tauia mai ra te papa o taku whare, 
"  Ko Hau-hau-tuii-te-rangi,
He ra ka hinga,
He ra ka newha,
E  tupeke Hina ki tai o Motu-tapu,
TJahatia taku manu i te rangi,
He toroa, ke karae, he taiko,
Ko te manu tangi reo,
Ba te muri wai o Wairarawa,
Turakina ka hinga ki te po uriuri,
Turakina ka hinga ki te po whekerekere,
Ka takoto i muri wai whenua,
K  eke i ona irohia.
Na ka tere haere ia i te moana.
A ka hoki a Maui ki tona matua  a ka mea atu toua 
matua  e tama  kua rongo a hau ki to whaea  he tan- 
gata toa koe ki te aha  ki te aha  i taea katoatia e koe 
nga mea ririki, n a mea nunui o tou kainga  a kei tou 
taenga mai pea ki tou matua ake  ka tahi pea koe ka 
rahua  ka mea atu ia  ki ehea mea ra ?
Ka mea atu tona matua  Ki to tupuna ki a Hine-nui- 
te-po, e kowhakiwhaki noa mai ra i te taha o te rangi, 
ka mea atu ia  a waiho ra  me rapu ake e taua  te 
matengfa  te oranga  ka mea atu te matua  he aitua to 
taua  i hiki taku karakia  a mea ana au  hei matenga 
mou  ka tahi ia ka mea atu,  He pewhea tona ahua- 
tang>a ? ka mea ia  te mea e korapu mai ra  ko ona 
mata. Ko ona niho, kei te koi mata  ko te tinana 
Q9
be tangaita ano  e ngari uga karu  he pounamu  ko n a 
makawe  i rite ki te rimu-rehia  ko te waha  i rite ki te 
manga. Ka inea atu te tamaiti  i pera ranei tona 
kaba me to Tama-nui-te-Ba  e pau katoa nei te te tan- 
gata  me te wbenua, me te wai i tona werawera, e bara 
i ora ai tenei ao na te boborotanga o tana baere  mei 
penei me ia e baere ibo nei  nowhea e rere te morebu, 
Bowbea e aba.
Tena  purutia ia e a-bau  ata baere ana  patu-patua 
ibo nei ia  iti ana tona kaba  a roa ana te baerenga  iti 
ana tona mabanatanga ibo  na te panga o aku patu  
titore ke  titore ke  koia ka maba baere ai ona bibi  
puta noa ki ia wabi, ki ia wabi. Waiboki ko te moana  
i nui atu i te wbenua  a na te kaba o te wbakamutungtt) 
nana i tango ake  ana ka wbai wbenua. Ka mea atu 
tona matua ki a ia  e tika ra koe e taku mminga  me 
te kabangxt o toku koro-beketanga  nau mai  baere ake 
kia kite koe i to tupuna e uira mai ra i te taba o te Rangi. 
Mutu kau ano ana korero  kei te rapu boa te maia ra 
mona  i etebi tanstita.
Na  ka tae mai nga miromiro  nga pitoitoi  nga ta- 
taeko  nga koriroriro  ia manu  ia manu  me nga 
tirairaka  ka rupeke mai  ka tabi ratou ka baere ano  i 
te abi-abi  ka tae ano ki te wbare o Hine-nui-te po  
£okobanga atu e moe ana.
Ka mea atu a Maui ki ana hoa  e boa ma  ki te mea 
ka baere a bau ki roto i te puku o te ruabine ra kauaM 
a bau e kataina e koutou  e ngari kia n aro rawa a 
hau ki roto i te puku  a puta rawa i te wana  bei reira  
ka kata ai a bau e koutou  ka mea atu nga boa  e tama  
ka mate koe  ka mea atu ia ki a ratou  Ki te kata kou´ 
tou i a au  i te mea ka tabi ano au ka tomo atu ki roto  
ka mate rawa au  mate rawa atu  e ngari ki te ngaro 
rawa au ki roto, puta noa i te waba, ka ora abau, ka 
mate a Hine-nui-te-po.
Ka mea atu nga boa, baere ra kei a koe ano te 
wbakaaro mou, ka tabi te tama ka wbakatika, wbaka- 
wiria ibo te tau o te patu ki te ringa, ka tomo atu ki te
30
;vhare  ka marere nga kakahu  ano te kiri  me te anuhe- 
tawatawa iiga mani a te kauri  nga uhi matarau a 
Uetonga  ka tahi ka tomo.
Ko tona upoko ki mua  ka ngaro te pane  memene 
noa ana nga paparinga o te tini manu ra  ka nguro 
ngfa peke, tango atu ko te uma  ka tahi ano ka tine 
kata nga tiwakawaka ra. Ano te ohoreretanga  o 
taua ruahine  ana tuwhera ana nga kanohi  kopi ana 
nga ngutu  rokohanga iho, ka whano ka o te uma ki 
roto. motu-rere mai ana te hope ki waho.
He oi ka mate tenei Maui  otira mate rawa ake ia  
kua tupu ona uri  kua whanau ana tama  kei Hawaiki 
ano etehi ona uri  kei Aotea nei etehi  ko te tini ona 
iiri  i noho atu ano i Hawaiki  ko etehi i haere mai ano 
ki Aotea nei. Ko te take tenei o te mate  ki to te maori 
tikanga korero  no te katanga a Tiwaiwaka i a Maui- 
tikiti£-a-Taranga i kutia ai e Hine-nui-te-po  a mate 
ana  koia ta matou nei  pepeha (He mahi atu ta te 
tangata  ma Hine-nui-te-po e kukuti mai.)
h.a mutu nga mahi a nga tama a Makeatutara 
raua  ko Taranga  me te mahi hoki a nga tama a 
Bangi raua, ko Papa, ko tenei korero, no te whaka- 
tupuranga o nga tupuna, o te tangata maori. A na 
reu*a matou nga tangata maori i mau tonu ai ki enei 
korero o mua, hei korero ake ma ng-a uri ki muri ake 
nei, i nga karakia maori, i nga whakatakoto tupuna, i 
nga aha, i nga aha noa iho a te maori.
31
KO RUPE RAUA KO HINAURI.
Na  ka tere nei a Hinauri i te moana  a ka maha 
nga marama e tere haere ana ia  a pae noa atu  i 
W airarawa a ka kitea ia e Ihuatamai, raua ko Ihu- 
wareware e takoto ana i te one  ka amohia ia e raua 
ki roto ki to raua whare  ka kawea rawatia ia ki te 
taha o te ahi  takoto ai  no reira  ka murua nga rimu- 
rimu  me nga kohukohu i tona tinana  na ka ora ia i 
reira.
Ka kite a Ihuatamai raua ko Ihuwareware  moea 
ana ia hei wahine ma raua  no reira  ka uia atu tona 
ingoa  e raua  Kowai ra tou ingoa?  kaore hoki 
ia i whaki atu i tona ingoa ki a raua  otira  i kawea- 
ketia e ia tona ingoa  Ko Ihungarupaea   na  ka 
moea ia e nga tangata ra e Ihuatamai raua ko Ihu- 
wareware.
A ka taro  ka haere a Ihuwareware ki te korero 
atu ki a Tiuirau na ka rongo a Tinirau  ka tahi ia ka 
haere mai ki te tan o atu i te wahine nei  a ka riro ia 
i a Tinirau, Otira, riro noa ake te wahine ra i a Tinirau, 
kua hapu ia i a Ihuatamai  tae rawa atu ia ki a 
Tinirau  ka tata hoki ka whanau.
Na, ka arahina ia e Tinirau ki tona kaainga ki Motu- 
tapu, i reira hokin  wahine a Tinirau e noho ana, ko nga 
tamahine a te Mangamanga-i-atua, ko raua ingoa, 
ko Harataung , ko Horotata, na ka kite mai nga 
wahine ra ki a Hinauri e haere tahi atu ana raua ko 
Tinirau, he oti ano ka riri raua ki a Hinauri mo ta 
raua tane, ka tahi raua ka haere mai ki te patu i a 
ia, kia mate, ka kanga mai hoki raua ki a ia. He oti 
ano ka tahi ka poun te ngakau o Hinrauri, na ka tahi
32
ka tahuri atu ki te inakutu i a raua  ka tahi ia ka 
whakahua i tana makutu ko ia tenei.
Haruru te toki, 
Ngahoa te toki, 
Hei pao i to uru te toki, 
Hei pao te roro te toki, 
Tena toki ka haruru  
Tena toki ka ngatoro, 
Ko toki e Whiro-te-tupua, 
Manawa ko koe, 
Kai tangata.
Mntu kau ano  e hara kua ara nga raparapa o ngn, 
wabine ra ki runga  na takoto ana i raro i te whenua 
kua mate  e hara  kua watea te tane mana.
Na, i a Hinauri ano e ng*aro atu ana i tona kaainga 
tupu, ka noho nei tona tung aane a Rupe, ka maha  
ranara ki a ia, a ka puta mai te konohinohi aroha o te 
tuahine ki a ia, a ka mea ia ki te haere, he oti ano ka 
tahi ia ka haere ki te kimi itona tuahine, ka haere nei 
ia a poto katoa ngu whenua i a Rupe te haere, kihai 
rawa ia i kite i te tuahine. Na, no reira, ka puta mai 
lie whakaaro ki a Rupe kia piki ia ki a Rehua i rungia, 
e noho ana hoki a Renua i tona kaain a i runga, ko 1  
ingoa o tona kaainga ko te Putahi-nui-o-Rehua. Na, 
ka piki nei a Rupe.
Ka piki a Rupe, ka hau, ka porangi ki a Rehua, ka 
tai tera ki tetahi kainga nei, a ka karanga atu tera, 
ELahore he tangata i runga nei? Kaki mai nga tangata 
o 1ª kainga. He tangata ano i runga nei.   Ekore 
ranei au e tae V  " Ekore koe e tae, ko nga rangi, tenei 
i roherohea e Tane."
Ka wahi ake a Rupe, noho ana i runga i tera rangi. 
£a tae ki tetahi kainga nei, a ka karanga atu a Rupe. 
He tangata ano kei runga nei ? Ka ki mai nga tan ta 
o te kainga. He tangata ano i runga nei,   Ekore 
ranei au e tae V- Ekore koe e tae, ko nga rangi i tuitui 
eTaneP
Ka wahl ake a Rupe, noho ana i runga i tera rangi,
33
a penei tonu tae rawa ki te ngahuru o nga rangi   Na 
ka tae ki te kainga o Behua  ka haere mai a Rehua 
kia tan i  na tangi makuware ana Rebua  na Eupe 
he tangi karakia  no te tangi ka matau ai a fiehua  ko 
Eupe tenei.
No te mutunga o te tangihanga  na ka kiia atu e 
Eehua Tahuna he ahi Ka ka te ahi, ho mai nga 
ipu, ka takoto ki te aroaro Na ka mahara a Eupe 
Kei whea ranei nga kai mo enei ipu i ho mai nei Ka 
tirohia atu e Eupe  a e wetea ana e Eehua i roto i te 
upoko  e here ana te upoko  ka rui i nga makawe ka 
rere ki waho nga pokai koko  e kai nei i nga kutu o te 
upoko o Eehua  ka mau nga tangata ka patua  ka ki 
nga ipu i ngfa koko  ka mauria ki te ahi  ka kohuatia  
ka maonga  ka mauria mai ki te aroaro o Eupe, ka tu 
ki tona taha, ka kiia mai a Eehua kia kai, ka kiia atu e 
Eupe    E kore au e kai  titiro rawa atu au e wetea ana 
mai i roto i tou upoko  na wai hoki te kai, i kai ai i 
nga kutu o tou upoko No reira i mataku ai a Eup*e 
   no te tangata o mua, kahore i kai, tu tonu Ka 
tahi ia ka m atu ki a Eehua, E Eehua, kaore ranei 
koe i rongo wawara o raro nei na ? ka mea a Eehua. 
Ki a Eupe,  Ae, i rongo au i te wawara,  ana kei 
raro kei Motutapu,  Na, ta tahi ano a Eupe ka wha- 
kakukupa i a ia, na ka rere ia ki raro ki Motutapu, rere 
tonu ia, a tau noa atu ia i te matapihi o te whare o 
Tinirau, a ka kite nga tangata, ka karanga, " A-he 
manu,he manu  Naka ki atu etehi, " werohia, werohia,  
na ka tatu, ka werohia ki a Eupe, naomanga mai a 
Eupe, e whakangaua ketia ana ki te rakau, ka whati 
tana tara, a ka he tera, ka hanga he tari, a ka ho atu 
ka potaria ki tana upoko, a ka whiu te kaki, kihai rawa 
ia i mau, mei reira ka mea atu tona tuahine ki nga 
tangata. " A, waiho koa kia titiro atu au,  na ka titiro atu 
te wahine ra, a ka kite ko tona tungane ka tahi ka pataia 
atu e ia,kua mohio atu ia. He aha te take i haere mai 
ai koe, ka kotamu ona ngutu, ka mea atu tona tuahine ki 
a Tinirau. " E hoa, ko to taokete tenei.  Ka mea atu
c
84
a Tinirau, " Ko wai  ka mea atu te wahine, " Ko 
Eupe  Ko te rangi hold ia i whanau ai te tamaiti 
a te tuahine, na ka tahi ka whakahuatia iho e te 
tung ane tana tangi, ko ia tenei.
" Ko Hina, 
Ko Hina te tuahine, 
Ko Eupe te tunga-aney 
Mei Da whea mai ? 
Mei na raro mai, 
Mei na runga niaiª 
Whakapiki to ara 
Tatau to aroha 
Tatau ki Motutapu."
Na  ka whakahua ake hoki te tuahine i tana tangi 
Ka mea 
" Ko Eupe te tunga-ane 
Ko Hina te tuahine 
  Mei na whea mai ?
Mei na raro mai, 
Mei na runga mai, 
Whakapiki to ara, 
Ki a Eehua."
Mutu kau ano te tangi a te tuahine  te hopukang a 
iho a Rupe ki te tuahine me te tamaiti  haere ana ka 
riro. Ka haere raua  ka piki ki runga ki a S.ehua. 
I a raua e piki ana  ka taka te whenua o te tamaiti ki 
te moana, ka kainga e te mango. Koia ano tenei e 
whakahakari nei i roto i te mango.
A  ka tae raua ki te kaainga o Rehua i runga  ko te 
ing*oa o taua wahi, ko te Putahi-nui-o-Rehua. Na  
rokohanga atu e raua taua kaainga nei e kino ana i te 
paru  ka tahi a Rupe ka karanga atu ki a Rehua   E 
llehua I he kino kaainga nou V  A muri iho  ka mea 
atu ano a Rupe ki a Rehua   He aha koa e koro  
he ngarara e patupatua atu e koe e horo atu. Na, 
ka puta te whakaaro i a Rupe kia tahuri ia ki te wha- 
kapai i te kaainga o te korokeke ra, na ka tahi ia ka 
tahuri ki te tarai papa, hei koko i te tahae o te kaainga
35
o Behua  ka oti  oti ake ng a papa e rua  ko ugB, ingoa 
o nga papa nei na  ko Tahitahia ko Rakerakea.
Na  Ka tahi ka tahia te kaainga o Behua e Rupe ka 
oti  whakapaia rawatia, a ka pai. Ka hanga hoki e 
ia te heketua hei whakareinga mo nga tahae. Ka 
whakaturia hoki te pou purutanga-ringaringa, ko te 
ingoa o taua pou, ko te !rou-o-Whatitiri. A ka oti 
katoa. Na kei te moana ano te tama a Rehua  a roa 
rawa ka hoki mai ia  a kihai i taro kua tae mai  tae 
kau mai ano, kua titiro ia   E  kua pai te kaaingfa 
nei  ka titiro hoki ia ki te heketua kua pai  he oti 
ano ka mahara ia kia haere ki te whakamatau  i te 
heketua ra kia kitea te painga mo te nohoanga.
Na  ka tahi ano ia ka haere atu ki te whakamatau 
i te wahi i mahia ra e Rupe. A ka tae atu ia  ki te 
taha o te paepae ra  na ka hiki atu tetehi o nga waewae 
ki runga ki te paepae ra  kua noho  na ka tahi ka 
totoro atu te ringa ki te pou purutanga i huaiua ra, 
Ko te PoUO' Whatitiri. Ka tahi ka hopu te ringa ka 
u  ka tahi ano ka whakamaro mai  i te whakamaro- 
tanga mai ano i te pou ra, hua noa kei te u  e hara 
e maranga mai ana te pou ra  ka taka te tangata 
ra, mate tonu atu, kaore hoki i ora mai. Ko te ingoa o 
taua tangata nei, ko Kaitangata, ko ona toto ena e 
tuhi i te rangi na, no kona i huaina ai,  Ka tuhi Kai- 
tangata,'' Na Rupe tena tinihangatanga i mate ai te 
tama a Rehua, na, ko te ingoa tawhito o Rupe, ko 
Maui-mua, no te whakamanunga i a ia ko Rupe.''
c 2
86
TE PATUNGA KAE.
Ka tahi ano Tuhuruhuru ka puta ki waho : ka 
rapu a Tinirau ki te tohunga hei tohi ; ka tikina i a 
Kae hei tohi mo Tuhuruhuru  ka tae mai a Kae ki te 
kaain a o Tinirau, ka mutu te tohi. Ka karang'atia 
e Tinirau tana mokamokai a Tutunui i waho i te moana 
e haere ana, ka eke mai ki uta, ka tikina atu ka tapa- 
hia mai tetehi taha o taua ika nei, ka taona ma te 
tohunga ma Kae, ka kai a Kae, ka rongo i te reka ; 
ka mea ki te hoki ki tona kaainga ki Tihi-o-Manono. 
Ka ho atu he waka hei hokinga mona, Otira, kihai ia i 
pai kia eke i runga i te waka, ka noho ia, he nuka 
nana kia eke ai ia i rung*a i te ika nei i a Tutunui, kua 
f ong'o hoki ia i te reka o taua ika nei. Ho atu ana a 
Tutunui, hei waka mona, ka ki atu a Tinirau ki a ia, 
" E tata koe ki uta, e oioi te ika, e rere ki te taha katau 
Na, ka tahi a Kae ka haere, tino rerenga a ka tata 
ki uta, ka oioi te ika ra, kia peke atu a Kae ki uta, noho 
tonu a Kae, ka pehi tonu, kaore hoki i rere kiraro, a ka 
ki ng-a pihapiha o te ika ra i te onepu, ka mate ; ka 
toia e Kae ki uta hei kai mana. Ka tupu te pakangu 
ki tena iwi, ki te Aitangfa-a-te-Poporokewa, ka taona 
tana ika nei ki te umu, ka rautaongia ki te koromiko, 
e mau na te hinu i te koromiko, koia tona whakatauki, 
   Tena te kakara o Tutunui.
Ka tatari a Tinirau, ki a Tutunui kia hoki mai, a ka 
roa, ka mea ia, kei whea ranei, kei whea ranei, a muri 
iho ka taona, na, ka haere te kakara ki a Tinirau  ka 
rong'o a Tinirau raua ko tana wahine ki te kakara, na 
ka mohio, kua mate te mokai a ta raua tamaiti a 
Tuhuruhuru, kua pau i a Kae.
Ka tahi ka utaina te waka o Hine-i-te-iwaiwa, rupeke 
ake ki runga ki taua waka nei hokorua, ko Hene-i-te- 
iwaiwa, ko Raukatauri, ko Raukatamea, ko Itiiti, ko
37
Eekareka  ko Rua-hau-a-Tangaroa, kaore etehi i 
mohiotia  ka ki atu te tuahine o Tinirau ki a ia I He 
aha te tohu o £ae I ka ki atu ia  He niho tapiki ! na 
ka hoe ratou  ka tae ki te kaaing a o Kae  ka tiui taua 
iwi ki te matakitaki  ka ahiahi  ka ka te ahi ki roto ki 
te whare o Kae  ka hui te tang ata ki roto  ka ki  ko 
tetehi taha i te manuhiri  ko to ICae moeng'a  kei te 
taha te pou-tokomanawa ; ka whakakitea ng*a 
mahi a Raukatauri i reira te waiata, te putorino  te 
koauau, te tokere, te ti ringaringa, te ti rakau, te pakuru, 
te papaki  te porotiti  mutu katoa enei mea  kaore hoki 
a Kae i kata  ka whakaaro ratou ; Me aha ra, kia 
kata ai a Kae I ka rapua e ratou he tikang'a hei ma- 
ming'atanga ma ratou i a ICae  a ka kitea  na ka tahi 
ka haka e ratou  ko ia tenei ta ratou haka.
Ako au ki te kowhiti, 
Kaore te howhitij 
Ako au ki te whewhera, 
Kaore te whewhera 
E kowhiti Nuku, 
£ kowhiti Eangi  
B kowhiti werewere 
Puapua e 
Hanahana e 
Tinaku ai.
Mutu kau ano ta ratou haka  tino katanga o Kae i 
kata ai, ua ka tahi ia ka mohiotia e ratou  ka kitea 
hoki nga kikokiko o Tutimui e mau ana i ona niho  he 
niho tapiki hoki tona niho. £0 ta maua nei whakatauki 
tenei e mau nei, ka rongo te tangata ki te kupu a tetehi 
tangata, ka pai, ka kata, kei reira tetehi ka mea atu ! 
  Ka kata Kae 
Te kitenga ano o nga wahine ra i nga kiko o 
Tutunui e mau ana i nga niho o Kae, ka tineia te ahi, 
ka tae a Kae ki nga paua, ka whakapiria ki nga 
kanohi, kia ki atu ai nga wahine ra kei te oho la. 
Ka rotua te whare e nga wahine ra, ka whakamoemoea 
kia moe, kia tupuatia ai a Kae e ratou ; ka warea te 
whare katoa e te moe  me Kae hoki´ Na, ka tahi nga
38
wahine ra ka whakararangitia  puta noa ki to ratou 
waka  matatira tonu ta ratou tu  tokorua n  mea 
nana i tiki atu a Kae  hapaing'a tonutia mai i roto 
i ona takapau  ka ho atu ki o te whatitoka  kapohia 
tonutia atu etehi  ka peratia tonutia  tae atu ana 
ki nga mea i runga i te waka  ka ata whakamoea ki 
runga ki te waka. A haere atu ana a Kae i a Hine-i- 
te´iwaiwa raua ko Raukatauri  ka tae ki to raua nei 
kaainga na kawea ana e ratou a Kae ka whakatakotoria 
ki te poutokomanawa o te whare o Tinirau kia rite ai 
ki tona moenga i te poutokomanawa o tona whare.
Ko tona whare, he whare kopae, ko to Tinirau 
be whare paikea. Ka uko atu a Tinirau ki nga ta- 
ngata o te kaaing'a.  E puta au i te ata kia 
kaha te karanga, Ko Tinirau, ko Tinirau !' Na, ka 
awatea ka puta Tinirau e haere mai ana, ka pa 
te karanga I Ko Tinirau, ko Tinirau ! ka maranga 
ake a Kae, ka noho a Tinirau ki te roro o te 
whare, ka oho atu ki a Kae,   Tena koe,' ka mea 
atu auo ia,   Na wai koe i homai ki konei  ka ki atu 
boki a Kae.   Na wai hoki koe i homai ki konei.' ka 
mea atu a Tinirau.   Tena tirohia te ahua o tenei 
whare,' ka titiro a Kae, ka mea atu ki a Tinirau. 
  Ko toku whare ano tenei,' ka ki atu a Tinirau,   Kei 
whea te matapihi o tou whare,' ka titiro a Kae, kua 
rere ke te ahua o te whare, ka mohio ia.   Koia ano 
no Tinirau tenei whare,' ka tuohu ia ; Ka toia mai ki 
waho, ka patua ka mate a Kae. .
Ka rongo tona iwi te Aitanga-a-te-Poporokewa, 
ka rewa te ope ka mate a Tuhuruhuru, ka kawe nei a 
Tinirau ki te rapu utu mo tana tamaiti.
30
TUHURUHURU.
Na, ka tupu i konei a Tuhuruhuru te iramutu o 
Rupe. He poriro ia  ua Ihuatamai raua ko Ihu ware- 
ware tetehi taha  na Tinirau tetehi taha  nana hoki i 
whakawhanau. Na  ka moe a Tuhuruhuru i a Apa- 
kura, kia whanau tana ki waho  ko Tuwhakararo  
muri iho  ko Mairatea  muri iho  ko wai, ko wai  ko 
wai, a muri iho, ko Whakatau-potiki, to ratou whaka- 
pakanga ko Seimatua. Na  ka moe a Mau*atea i te 
tama a Poporokewa  a ka noho nei a Tuwhakararo  a 
ka aroha ki te tuahine  ka haere ia ki te toro  na ka 
tahi ia ka haere a ka tae ki tetehi whare nui ko te 
Uru-o-Manono te ingoa o taua whare, ka noho ia i 
reira, ka hiahia mai te tuahine o tana taokete ki a 
ia, ko Maurea te ing'oa o taua wahine, otira, e whaiaipo 
ana hoki taua wahine nei ki te tane o te Uri-o-te-Ati- 
Hapai, no te tini hoki o te Ati-Hapai tenei whare a te 
tJru-o-Manono.
Na, ka noho ki reira, a Tuwhakararo, ka hiahia nga 
tang ta o taua iwi ki te takaro ki a Tuwhakararo, he 
oti ano kihai hoki ia i tohe, whakatika tonu atu ki 
runga. Na ka tahi raua ka takaro ko te whaiaipo a 
te tuahine o tana taokete ra, (ko te wahine tenei i 
hiahia mai nei ki a ia), ka naomia atu e Tuwhaka- 
raro ka hinga ki raro te tangata ra, ka mutu, tu mai 
ano, ka naomia atu ano e ia, ka hinga ano taua tan- 
gata ra. Na ka tahi ka kataina e te tini o te Ati- 
Hapai taua tangata, no te rua o nga hinganga ki raro 
i a Tuwhakararo, ka noho ia ki raro, ka pouri hoki ia 
ki a ia e kataina ana e te tini o te Ati-Hapai, ka mutu 
hoki a Tuwhakararo, ka noho ki raro kakahu ai i ona
Te tirohanga mai o te tangata ra, e whakararu ana 
a Tuwhakararo ki te kakahu i ngeona, te whaka-
40
tikaBga mai o taua tang'ata, tanumia ana n  kanohi 
o Tuwhakararo ki te oneone  ka pura ona kanohi  
whakawarea ai koa a Tuwhakararo ki te mirimiri 
i ona kanohi, he oti ano hahau kau ana te patu a 
taua tangata ki a Tuwhakararo  He oti ano  ka mate 
i konei a Tuwhakararo ; Mate kau ano ia  ka kotikotia 
e taua iwi ka kainga ka pau  a ko n a iwi  ka whaka- 
iria ki runga ki te whare, ki te tahuhu o te TJru-o- 
ManonOy i reira ka whakarongo ake te tuahine ki nga 
iwi te tungane e tatangi ana i runga i te whare, e 
penei ana na, '' Tauparoro, Tauparoro   ka rongo ake 
te tuahine ki nga iwi xa e tangi ana,  Tauparoro, 
Tauparoro  ka karanga ake ai te tuahine,  E tangi e 
iwi kainga e te tini o te Ati-Hapai, ko w ai tou 
tan ata hei tangi i a koe, hei ngaki hoki i tou mate."'
!Na, ka tae te rongo ki ona taiua ki a Whakatau 
ratou ko ana tuakana, ka rongo ratou, ka mamae ki to 
ratou tuakana. Na, ka tahi ka taka a Whakatau i 
te mahara kia haere ia ki te takitaki i te mate o tona 
tuakana o Tuwhakararo, a ka kitea e ia te tikanga. 
Na ka tahi ratou ka tahuri, ki te tarai waka  ka oti o 
ratou waka, ka huaina nga ingoa, ko Whiritoa, ko 
Tapatapahukarere ko Toroa-i-taipakihi, ko Hakirere, 
ko te Mahunu-awatea, ko wai waka atu hoki, ko wai 
waka atu hoki  a ka oti nga waka nei te aukaha.
£a patua e Apakura nga o mo te taua, i a ia e 
patu ana i nga aruhe hei o mo te taua takitaki i te 
mate o tana tamaiti, ka whakahuatia e ia tana tangi 
ko ia tenei,
Tukituki te whata o te aruhe
Tau ake ki Ahuahu,
Tukituki te whata o te aruhe
Tau ake ki moana
Tangi ki runga
Aua, e Tu, e hai,
Taku mate te tupu,
Aua, e Tu, e hai,
Taku mate hara kore.
Aua, e Tu, e hai,
A hikihiki.
41
Me te hikihiki, 
A huki toto, 
Me te huki toto, 
Aua mate 
B Tu, e hai.
Na ka tahi ka rewa te taua a Whakatau-potiki, 
haere ake, ko tahi te mano o ng'a waka, ka rewa ki te 
moana ka hoe  a u atu ki tetehi whenua, na  ka tahi 
ka whakakite te taua ra i tana waewae  ka ara he 
matua  ka ara he matua  e haere ana kia whiti ki 
tawahi o te awa  a kore kau noa ake te awa ra i whi- 
tikia e ng'a mano ra. E takoto tonu ana te hokowhitu 
o Whakatau-potiki, k a mutu nga mano ra, ka tahi ano 
ka whakatika te hokowhitu ra i raro, ka tahi ka haere 
te hokowhitu ra, tae marire ki te taha o te awa ra, ka 
tahi ka peke te hokowhitu ra  hokowhitu, hokowhitu 
atu ki tawahi o te awa, ka mutu te tutu waewae. Ka 
karanga atu a Whakatau-potiki i reira ki te taua,  E 
te taua nei, hei te po taua hoe ai, kei kitea taua 
e te tangata whenua. A, ahiahi kau ano, ka karang'a 
atu a Whakatau-potiki ki tona hokowhitu kia haere 
ratou ki te unuunu i ng'a puru o ng'a waka o te mano 
ra, a rongo tonu ona tang'ata. Ka tahi ratou ka haere 
ki te unuunu i nga puru o nga waka ra, a rupeke ka- 
toa te mano waka ra, ka mutu, ka tahi a Whakatau- 
potiki ka karang'a i te taua ra, kia rewa i te po. Na ka 
tatu te taua ra, ka tahuri ki te toto i ng'a waka, ka 
rewa he waka, ka rewa he waka, ka rewa he waka, ka 
rewa, ka rewa,ka rewa-rewa katoa, ka tahi ka utauta, 
ka rupeke te mano ra ki runga ki ona waka, tana 
totohutanga, a he oti ano hoki marire ki uta nga waka 
o te mano ra, ki uta hoki taute ai i a ia.
Na, ka whakatika nga waka o te hokowhitu o Wha- 
katau, ka hoe nei a ka tae ki te wahi i tutata atu ki 
te wahi i tu ai te Uru-o-Manono, ka u, ka tahi te hoko- 
whitu ra ka whakataka i tana whare a taka noa, ka 
kapi katoa hoki nga whatitoka, e warn hoki nga wha- 
titoka taua whare. I te hokowhitu ra no e whaka-
42
taka ana i tana whare  ka puta mai a Hioi  ka hopu- 
kia e Whakatau  ka mau  Jka uia atu ki a ia   Aei 
whea ra taku tuahine ?" ka mea mai te tang'ata ra  
 Kei roto i te whare ka uia atu ano e Whakatau. 
Kei whea te moenga o Popohorokewa ? ka mea 
mai ano ia  ICei te poutokomanawa   ka uia atu 
ano e Whakatau  He aha ra te tohu ?'' kakiiamai 
e ia, *  Ko te niho te tohu i whati   a ka ui atu a Wha- 
katau ki a ia   Kei whea taku tuahine e moe ana V  
ka mea mai ano taua tangata   Kei te whatitoka ka 
mutu ng'a uiuinga. Ka naomia atu e Whakatau te 
tangata ra  ka tapahia te arero ka motu  ka tahi ka 
whakakorerotia e ia, a ka rongo ia  kei te tika ano nga 
kupu. Na  ka tahi ka tikina rawatia ki te putake 
tapahi mai ai ka motu, ka whakakorerotia ano e ia  a 
kua nana te reo.
Na  ka tahi ka tonoa e ia kia haere te tangata ra ki 
te tiki i tana tuahine  na ka haere te tangata ra ki te 
tiki i te wahine ra  i roto taua wahine i te whare o tana 
hungawai o Popohorokewa, i te Uru-o-Manono. Ka 
tae te tangata ra ka tomo ki roto  ka kitea mai e te 
tini te Ati-Hapai  (e noho ana i roto i tana whare i 
te Uru-o-Manono,) ka uia mai tana haereng-a atu, te 
mea hoki i haere atu ai ia. " He aha te korero V' Na 
ka korero ia, e hara, ngan ahu ke ana te whakahua- 
tanga mai o nga kupu, na ka mea nga mano ra,  He 
aha tenei mea V He oti ano, kua mohio te wahine 
ra, na Whakatau i maminga, na kua puta mai te 
wahine ra ki waho, ka haere mai ka kite i a Whaka- 
tau. Ka tangi raua ko te tungaane ka mutu, ka mea 
atu te tungaane, " Kei whea te moenga o Popohoro- 
kewa? ' Ka mea mai te tuahine, "Keite poutoko- 
manawa,'* a ka mea atu ano te tuahine,  Kua kitea 
koe e te tini o te Ati-Hapai," ka mea atu te tungaane, 
 A, me pewhea ra au ?" ka mea mai te tuahine, 
 Me mutumutu koe.*'  Ae," whakaae ana te tan- 
gata ra, Ka tahi ka mutumutua e te tuahine, ka oti, 
Ka pania ki te ngarahu, kapi katoa.
43
Ka  ka haere raua ko te tuahine ki roto ki te whare  
ko Hioi ano hoki tetehi (ko ia i tapahia ra e Whakatau 
te arero) i haere tahi, ka tae ki roto  tae noa atu  kua 
mate te ahi o roto o te whare ra, ka mea nga tangata 
o roto.   Tahuna te ahi, tahuna te ahi, he tangata, 
he tang ta  ka tahuna te ahi ka ka, ka kau ano, 
ka kite nga mano ra i a Whakatau-potiki, ka titiro 
ki a ia, ka kata, ka mea, He mangumangu, He 
mangmnangn, Inamata, kua kata a Popohorokewa. 
Na, Kua kite atu a Whakatau i a Poponorokewa, i 
tana niho hoki i whati ra, E mau ana ano te taura i 
te ringa o Whakatau. Na, ka tango ia i te taura i 
tana ringa ra, ka whiua atu ki run a ki te upoko o 
Popohorokewa, e hara kua mau, ]Na, no te moung-a 
ki te kaki, ka tahi raua ko te tuahine ka rere ki waho 
ka kumea te taiu*a ra. Na, ka piki a Whakatau ki 
ruhga ki te tuanui o te whare ka tahi ka whakahua i 
tana tau ko ia tenei.
Tera to matua
Te taka i te whare ra
E hara ka huritua,
E hara ka huriaro,
E hara ka riro i a koe
Te hono o Tu e moe nei,
Elaua te ki,
Kaua te rea,
Whiria he kaha tuatinitini mou,
Whiria he kaka tuamanomano mou,
He koutuwheuua,
He tarawa moana,
E kore e taea e koe te riri,
Toa iti hoki,
Ko te toa,
Ko Whakatau,
Whakatau anake.
Eke
Eke
Eke penu,
Hui e,
Taiki e.
Na, ka tahi ano ka oho te hokowhitu ra i raro i te
44
whenua  ka tahuna te whare ra  a te Uru-o-Manono, ka 
wera  ka hoki te taua  ka kawea te taiaroa ki a Apa- 
kura  te whaea o Tuwhakararo. He oti ano  ka ea te 
mate o Tuwhakararo.
Na kia mohio  kia rongo hoki  kaore o Whakataupo- 
tiki uri  eng'ari ko to muri iho i whai uri  nana i 
whakatupu he uri mo raua  ko te ingoa o tana taina  
ko Beimatua nona nga uri i puta ki te ao  ko ia i 
whakataukitia ai. Nga uri o Whakatau-potiki  no te 
mea  ko nga uri o tona taina. Na  ko nga uri o te 
taina o Whakatau-potiki, ko Haumanga  tana ko 
Turungata, ta Turungata, ko Huiiangapango, ta 
Hunangapango  ko Kahuirako ta Kahuirako ko ICa- 
hui-tangaroa ta Kahuitangaroa  ko Taraikamo  ta 
Taraikamo; ko Te Kikiwa  ta Te Kikiwa, ko Tuwha- 
kararo.
45
TAWHAKI.
Me haere tenei i ng'a mahing'a a Tawhaki. Ko 
Hema  ka moe i a Urutong-a, ko Tawhaki, tona teina 
ko Karihi. Ko Hinepiripiri te wahine a Tawhaki, ka 
haere ratou ko ana taokete ki te hi ika i ningti i te papa 
kohatu, tokowha ng'a taokete o Tawhaki, ka hoki to- 
korua ki te kainga, ka haere a Tawhaki i a raua, ka 
tata ki te kaing'a ka patua, ka tanumia ; ka haere ata 
raua ki te kaing'a, ka ki mai to raua tuahine,   kei whea 
to korua taokete V ka mea atu raua,   kei te hi ano 
ratou,' ka whang'a te wahine nei, ki era tung'aane ona, 
ka tae mai raua, ka uia atu ano e to ratou tuahine, 
Kei whea to koutou taokete ? ka mea atu raua,  I 
haere mai na hoki ratou,'' ka mahara te wahine ra, kua 
mate ; haere ana ki te whakataki, ka kite ia e takoto 
ana, kua mate, kahore i mate rawa. Waha ana e ia ki 
to raua whare, ka horoia ona patuno a, ka ki ake a 
Tawhaki,   Tikina he wahie moku,' ka naere te wahine, 
ka mea atu a Tawhaki,   E kite koe i te rakau roa e tu 
ana  turakina ka amo mai,' haere ana te wahine, ka 
kite i te rakau e tu ana, ka turakina e ia, ka amohia 
mai, ka tae mai ki te whare, ka tahuna roroatia e ia 
ki te ahi, koia i tapa ai e ia te in oa o tana tamiati 
ko Wahieroa.
Ka ora ake a Tawhaki i tona mate, ka haere ki te 
hang'a pa mo ratou ko tona iwi ki runga ki te maunga, 
ka noho ratou i reira. Katahi ka tukua iho te ua o te 
rang!, ka ng aro te whenua, mate katoa ng'a tang'ata, 
koia i tapa ai tona ing'oa, Ko te hurihang-a i Ma- 
taaho, ka mate tera.
Katahi ka haere a Tawhaki raua ko tona teina ki 
te takitaki i te mate o to raua matua, he iwi ke nana i 
tiki mai i patu, ko te ingfoa o taua iwi nei ko Te Pona- 
turi, ko tona kaing'a kei roto kei te wai, ko te whare
46
moenga o taua iwi nei kei uta  ko te iog'oa o taua 
whare nei ko Manawa-Tane.
Ko te matua o Tawhaki i maua matetia atu  ko te 
wahine anake i haere ora. Katahi a Tawhaki raua ko 
tona teina ka haere ki te whakataki i taua iwi nei  ka 
kite raua i te whare nei i Manawa-Tane, rokohangxi atu 
ko to raua whaea e noho ana, ko nga iwi o to raua 
matua e iri ana i rung  i te whare ; ko taua iwi nei i 
roto ano i te wai, kia ahiahi ka hoki mai ki roto ki tana 
whare ki Manawa-Tane.
I tawhiti ano a Tawhaki raua ko tona teina ko 
Karihi e haere atu ana. Ka hapaing'a atu te karakia a 
Tawhaki, ka ron o ng'a iwi o tona matua o Hema, ka 
tatangi nga iwi o Hema i runga i te whare. i rongo ki 
a Tawhaki e karakia haere mai ana ; muri iho ka rongo 
to raua whaea a Urutong'a, ka tangi atu ki ana tama- 
nki e karakia haere ana mai. Ka tae mai raua ki te 
whare, ka tang-i raua, ki to raua whaea ki a Urutonga.
Ka mutu te tangi, ka ki atu to raua whaea,   Haere 
e hoki, ka mate korua, he nanakia te iwi nei,  ka ki atu 
a Karihi ki a ia.   Kia pewhea te ra ka hoki mai to 
iwi ;' ki atu ana to raua whaea. ' Kia ngaro atu te 
ra ki te moana,' ka ki atu ano a Karihi,   He aha koe 
i whakaorangia ai ? mea atu ana ia.   I whakaorangia 
au mo te takiritang-a o te ata, kei te whatitoka tonu 
nei toku nohoang a, koia i tapa ai toku ingoa e te iwi 
nei ko Tatau, he karanga mai hoki na ratou ki au i te 
po, Tatau e, ka awatea, ka karang-a atu au kaore, 
KO te po nui, ko te po roa, ko te po whakaau te moe, 
e moe,' ka ki atu ano a Karihi ki to raua whaea, 
  Ekore ranei maua e ng'aro ki konei ? ka mea atu to 
raua whaea.   Haere, e kore korua e ng'aro, ka hongia 
ki te piro,' kakiatu a Karihi   Me kuhu e maua 
ki roto ki ng'a paru o te whare nei,' ka mea atu ano to 
raua whaea   JEkore korua e ngaro ki kona,'   e noho 
puku tonu ana a Tawhaki, ka ki atu ano a Karihi 
Ka ngaro maua ki konei, tenei ano a maua karakia 
hei huna i a maua,' Ka whakaae to raua whaea, ka
47
piki raua ki rung'a ki te tuanui o te whare  ka tapata- 
pahia ng'a pani o te whare, ka kuhu raua ki roto, ka 
karanga ake to raua whaea    Kia tata ki te awatea  ka 
hoki iho ki te purupuru i te whare 
Na kua ng'aro te ra, na kua eke rawa mai taua iwi 
nei ki uta, kotahi i tukua mai ki te toro  tona tikang'a 
mai ano tenei o mua iho  ka tu ki te whatitoka o te 
whare, kua rongo i te piro o Tawhaki raua ko Karihi, 
kua tu te ihu  te tunga ake ano o te ihu  e tamia ana e 
ng'a mano tini  ng'aro noa iho te piro  katahi ka wha- 
wnao  ki roto ki tana whare, a ka ki te whare  he mano 
tini la roto  ko te moen a i moe ai.
Ka waeng'a nui po, ka haere iho raua ki raro, ka 
puta atu to raua whaea ki waho, ka noho ratou i te 
whatitoka  ka ki atu a Karihi    Me pewhea e mate ai 
to iwi e moe mai nei ? ka mea atu to raua whaea ' Ma 
te ra e patu' Katahi a Tatau ka hoki ki roto  ka ka- 
rang'a ake tona tang'ata   Tatau e, ka awatea ? 
  Kaore, kaore ko te po nui, ko te po roa, ko te po 
whakaau te moe  e moe  Ka tata ki te awatea  ka 
karanga atu a Tatau ki ana taniariki ' '  Purupurua te 
whatitoka me te matapihL '
Ka karanga mai ano taua tangpata nei ki a Tatau 
  Tatau e, ka awatea ?   Kaore, kaore ko te po nui, ko 
te po roa, ko te po whakaau te moe, e moe  Ko te rua 
tenei o ng*a karangatanga ki a Tatau. Kua awatea, 
kua puta rawa te ra, ka eke rawa mai te ra ki runga, 
ka karanga ano taua tangata nei   Tatau e, ka awatea  
ka karanga ia,  Ae' ka mea atu ki ana tamariki 
     Tangohia te puru, o te whatitoka o te matapihi  
tangohia ana e raua, na titi tonu te ra ki roto. He oti 
kihai i patua e te ringaringa tangata, na te ra anake i 
patua, katahi ka tikina ake nga iwi o to raua matua, 
ka tahuna te whare ki te ahi, me nga tangata ano i 
roto, kua mate noa ake ra hoki, i te patunga a te ra, 
hoki ana ki to raua kaainga me to raua whaea, maua 
ake hoki nga iwi o to raua papa.
Ka rongo tetehi wahine no runga i te rangi ki te
48
toa Tawhaki i patua ai te iwi nei te PonaturL Id 
tona pai hoki  ka haere iho i te po  rokohanga iho e 
moe ana a Tawhaki  ka hura atu i n  kakahu o Ta- 
whaki  ka tomo ia ki roto  ka moe i a ia, ka hori a 
Tawhaki, he wahine no tenei ao ano, na ka moe raua, 
kaore i awatea, kua ng aro te wahine ra, kua hoki atu 
ki te rangi oho rawa ake a Tawhaki, papaki kau ana 
ki to raua moenga ; Pena tonu te tikang-a a Tanffo- 
tango i ng'a po katoa taea noatia te haputanga i d. 
Arahuta, no te haputan a katahi ka whakakite i a ia 
ki a Tawhaki, ka noho iho i te ao nei, na katahi ka 
mohio a Tawhaki no te rangi tenei wahine ! na katahi 
ka ki mai te wahine ra ki a Tawhaki. * E whanau ta 
taua tamaiti he tane, maku e horoi, ka whanau he wa- 
hine man e horoi  Whanau rawa mai he wahine, ka 
horoia e Tawhaki, muri iho ka whakapiroa e Tawhaki, 
te kotiro, ka mea   Ata te piro  Ka tangi a Tango- 
tango, te whakatikanga o Tangotango, tu ana i runga 
i te tekoteko o te whare, katahi ka rere atu a Tawhaid 
ki te hopu, kihai i mau, na ka karanga kau ake a 
Tawhaki.   E whae, hoki iho,' ka karanga iho te wa- 
hine ra.   Ekore au e hoki atu,' ka karanga ake ano 
a Tawhaki.   He aha to koha ki au  Ka karanga iho 
a Tangotango tana wahine.   Tenei taku koha ki a koe, 
kei hopu to ringa ki te aka taepa, engari kia mau ki te 
aka matua' a ka ngaro atu ia, ka noho a Tawhaki, ka 
ngau kino te aroha i a ia ki tana wahine raua ko tana 
kotiro mate noa te marama, e ngaro atu ana, katahi 
ka karanga atu ki tona teina ki a Karihi, ka ki atu ki a 
ia.   E hoa ka haere taua ki te whakataki i taku kotiro,' 
whakaae ana a Karihi,   Ae,' a haere ana raua me nga 
taurekareka tokorua, ka tae ki te huarahi, ka ki atu 
a Tawhaki ki nga taurekareka. * E tae atu tatou ki te 
pa Tongameha, kaua e titiro atu kei mate korua.' Ka 
naere ratou ka tae atu, titiro ana tetehi o ana pononga, 
tikarohia ake te kanohi e Tongameha, haere ake 
tokotahi, i a Tawhaki raua ko Karihi, ka tae ki 
te take o te pikitanga, rokohina atu e noho ana te
49
ruahine Matakerepo i reira, i te take o te pikitang'a  kei 
a ia e pupuri ana ngs, pito o ngs, taura  ko tana mahi 
he tatau i ana taro  kaore ona kanohi e kite atu i te 
tang ata  tekau nga taro e tihi ana i tona aroaro  ka 
timata te tatau. Katahi  ka rua  ka toru  ka wha  ka 
rima> ka ono  ka whitu  ka waru  ka iwa na kua riro 
mai te tekau i a Tawhaki  ka kimi ano ia  te kitea te 
t kau  na ka tatau ano te wahine ra  ka tae ki te iwa  
na kua riro mai i a Tawhaki te iwa  ka tatau ano  tatau 
rawa iho e warn ano taro  kua riro e rua, katahi ka 
mohio he tangata e hang'arau nei i a ia, katahi ka 
tukua tana patu i raro i a ia, kia porotiti haere ki 
te kimi i a Tawhaki raua ko Karihi, ka takoto a Ta- 
whaki raua ko Karihi ki raro  waiho kia rere ana i 
runga, ka hoki mai ano tana patu ki raro i a 
ia. Katahi ka motokia te kanohi e Karihi  katahi ka 
rere ng'a rinffaringfa ki nga kanohi  ka karan a.   Ko 
wai ra tenei Katahi ka pakia atu e Tawhaki ng*a 
kanohi   na kua titiroy katahi ka mohio ko ana mokopuna  
ka tangi ia ka mutu te tangi. Na ka patai mai te rua- 
hinera.   E haere ana koe ki hea ? ka ki atu a Tawhaki. 
E haere atu ana ahau ki te whakataki i taku kotiro 
  Kei hea ?   E kei te rangL' He aha i haere ai ki 
te rangi? ka ki atu a Tawhaki  No reira ra te 
whaea  he tamahine na Whatitiri-mata-kataka\  A 
tenei to ara  waiho mo te ata koe ka piki ai'  ka 
karangu atu te tang'ata ra ki tana taurekareka. 
Tahuna he kai'-  ka tahuna  ka maoa ka kai. Moe 
tonu iho ng'a tangata ra  I te ata ka karangfa atu a 
Tawhaki ki te taurekareka.   Tahuna he kai kia ora 
ai te haere'  ka mutu te kai  ka tae te tangata ra ki 
tana taurekareka ka ho atu hei utu mo te ruahine ra 
ka karang'a mai te wahine ra   Tenei to ara, kia mau o 
ringa  e piki koe kei taka ki waenga  kei titiro iho koe 
ki raro nei  kei puawhe  kei taka iho koe, kei hopu 
hoki to ringa ki te aka taepa, engari kia mau ki te aka 
matua'.
Na ka rere a Karihi ki te aka taepa, katahi ano ka
D
so
whiua ki te taha o te rangi  ka puta tera hau  na ka 
kawea ki tena taha o te rangi, ka pa ki reira  ka puta 
te hau te whenua.  ka whiua ki te ranffi  katahi ka 
whakahokia iho e te hau d rung'a  katahi ka karang  
ake a Tawhaki    Kohera ou ring ringa  na  ka tu iho A 
Karihi  ka tangi raua mo te oraititang'a o tona teina  
ka mutu te tangi, ka ki atu ki tona tema    E hoki koe 
ki a taua taiuariki'  hoki ana ia ki te kainga.
Ka piki a Tawhaki  ka karanga ake te ruahine Mata- 
kerepo.   Kia u o ringa  Ko te karakia tenei a Ta- 
whaki i tona piki ki te rangi.
Piki ake Tawhaki 
I te rangi tuatahi, 
I te rangi tuarua 
He auru te rau o te Tawhaki 
Tawhaki nui 
Ko te ara o Hema 
Turuturu ki te rangi 
Mau anakeanake 
Taku tama ka tangi 
Ki roto Whangatoreka 
To Whangatoreka 
To .
Ka eke ia ki te rangi  ka whakakinokino i a ia> lia 
kua penei me te koroheke nei te ahua  ka haere atu  ka 
kitea mai e ana taokete  e nga tangata e tarai waka 
ana  ka karangatia mai.   Ta tatou nei koroheke ra  
ka tae atu te tangata ra  ka noho ki te taha o te 
hunga e tarai waka ra  ka ahiahi  ka karanga mai n 
tangata.   E koro haria nga toki nei    Ae' ho alu  
karanga atu te koroheke nei.   Ko koutou ki idua  e re 
au e hbhoro', ka haere, i muri ano te koroheke ray te 
hopukanga atu ki te toki tahi mai ano i te ihu  a te 
noko atu ana. Tahi mai ano i te noko, a te ifau atu 
ana, ka oti tetehi taha, tetehi taha. Ka haere, ka hari 
i nga toki ra haere tonu, ka tata ki te kainga, ka 
kite nga wahirie tokorua i haere atu ki te whai wahie, 
ka karanga atu tetehi ki te hoa,   E hoa, he koroheke.' 
ka ki mai te hoa,  Ta taua nei taiu'ekareka ' ka ki atu

51
tetehi    Ho afu he wahie ki a ia.' A whakawaha ana 
e rana a Tawhaki ki te wahie  ka tae ratou ki te kaainga  
kakaraliga &ba nga wahineora  He korohdce ta maua.' 
ka ktannga mai a Tangotangfo.   Arahina mai ta tatou 
nei koroneke \ ko Tawhaki ano tera e karangatia mai 
ra e tona. wahine e Tangotan o  kua kite atu ia i a 
Tangotango e noho ana mai raua ko tona kotiro  
haere tonu atu ki te nohoanga o Tangotango  ka 
haharia mai e te katoa.  Kaua koe e haere atu 
ki reira  ka tapu koe i te nohoanga o Tangotango.' 
Haere tonu atu te koreheke ra  te wahanga atu o ana 
wahie  tae tonu ki te ahi o Tangotango, ka ki mai nga 
tangata.   A kua tapu tenei kdroheke\ Kaore ano a 
Tangotango i mohio ko Tawhaki tenei  ko tana tane, 
noho atu ana  noho mai atia  i tetehi taha o ta raua 
ahi.
Ka noho  ao noa atu te ra i te ata, ka karanga mai 
ano nga taokete.   E koro hapainga nga toki nei   ka 
haere atu te koroheke ra, ka haere atu ki te tarai i to 
ratou waka, ka tae atu, ka titiro nga taokete, ka kara- 
nga,  He ahua ke tenei no te waka nei, na wai ra i 
tarei ?" Ka noho, ka tarai ano nga tangata ra i to 
ratou waka  ahiahi noa, ka karanga mai ano nga 
tangata ki te koroheke ra,  E koro, haere mai ki te 
hapai atu i nga toki nei '  Ae'', na ka haere ano, i 
muri ano, te maunga atu ki te toki, ka tarai ano i te 
waka ra, ka oti, ka haere ka tae ano ki te kaainga, 
haere tonu ki runga i nga nohoanga o Tangotango, 
ka noho, ao noa te ra, ka hoki ano ki te tarai i to ratou 
waka, ka karanffa ano nga tangata, " E koro hapainga 
nga toki nei,'' ka haere atu te koroheke ra ka hari 
i nga toki, ka haere atu ki te tarai i to ratou waka, ka 
tae atu, ka titiro nga taokete, ka karanga. He 
ahua ke tenei no te waka nei, na wai ra i tarei e,'' ka 
noho ka tarai ano nga tangata ra i to ratou waka, ka 
ahiahi, ka taka te whakaaro i nga tangata ra kia 
nohoia mai i tahaki ki te tauhang a i te tangata i 
tarai nei i to ratou waka. Na, ka haere, ka tae ki ko
D 2
Ik
tata atu ano  ka peka ki tahaki ka whakapupuni mai 
i roto i nga pureireL I inuri ano  ka tae a Tawhaki 
ki ng'eona  wliakarerea ake  te tino whakapaipain  
i a la  ka tahi ka kitea mai e ngfa taokete.  E ko 
te koroheke nei ano te tarai nei i to tatou waka :'' 
Ita karan a etehi ki etehi " E mea ma haere mai 
ki te matakitaki   he aliua ke ano tenei no te koroheke 
nei V  ka mea, ratou, " He atua*' ko te haereng , 
ka tae ki te kaainga, ka kiia atu ki a Tangotan o, 
" Pewhea te ahua o to tane ?*' ka korerotia e te wahme 
ra te ahua o te tangata ra, ka karanga atu nga 
tang'ata ra, Ae, ko te ahua tonu tena ko taau e 
korero mai na ka ki mai te wahine ra, "Ko to 
koutou taokete tena Ka puta atu te tangata ra  
kua whakakinokino ano i a ia, patai tonu mai te 
wahine ra, " Ko wai koe V  haere tonu atu a 
Tawhaki, " Ko Tawhaki koe,'' '' U U" rawa atu, kua 
tae atu ki te taha o te wahine ra kapo tonu atu ki 
te kotiro, kua riro mai ki a ia, ko te iwi ra, ka whati 
ki tetehi kaainga ke; ka tapu hoki te kaainga i a 
Tawhaki, ka tangi te ngongoro a te iwi ra ki te 
ahua o te tangata ra, he ahua ke hoki i tetehi ra ra, 
he ahu ke ano hoki i tena ra. He oti ano, na moe 
ana ano raua ko tana wahine, ka karanga atu ia, 
" I haere mai au kia tohia ta taua kotiro," ka whakaae 
mai a Tangotango, ka ao te ra, i te ata, ka wahia 
i te tungaroa o te whare hei ara whakaputanga mo 
te tamaiti ki waho, ka whakaputaina. Ko te take tenei 
i te whakaputanga ai ki waho.
Ka haere hine 
Ka haere hine 
I te ara nui, 
I te ara roa 
No Tinirau 
Hoki atu 
Hoki mai 
'' Ko Hine-ieiere
Ko Hine-ieiere 
,   Tutuki ki Motu-tapu
Earapa he uira."

58
KsL kowhera te uira i roto i nga keke o Tawhaki I 
Sa tahi ka kawea ki te wai  ka tae ki te wai  ka
tobia.
  Waerea iho i nga 
Marae nunui, 
I nga marae roroa 
I nga marae o Hine, 
Tohia Fuan  ki tana wai 
Matoi-kura i, 
Ko te Fuanga ki te ao 
He neke-he tuanaki 
He pipine
Tohia atu ki a ngam huri atu i, 
Toliia atu ki a Tu-te-aro-ngaru-murTy 
Hei taka,
Hei taka ki te wai o Foanga 
Matoi-kura i 
Kg Fuanfi a ki te ao> 
He neke-he tuanaki 
KA pipine." J
54
WAHIEROA, RATA, WHAKATAU.
Haere noa ake a Tawhaki ki runga ki te rangi, kua 
tupu tana tamaiti a Wahieroa, Ka moe i a Kura, ka 
puta ki waho; ko Rata, ka kohurutia a Wahieroa e 
Matukutakotako ka mate. Mate noa ake ia, kua tupu 
tana tamaiti a Rata, mana e takitaki te mate o tana 
matua o Wahieroa. Ka tupu te whakaaro i a Rata, 
ka karang'a atu ki tona iwi I ' Ka haere au ki te rapu 
i te tangata nana nei i patu toku matua ; haere ana ia, 
rokohang'a atu e ia, e noho ana te kai tiaki o te Toi, ka 
uia atu e ia, '' Kei whea te tang*ata nana nei i patu 
toku matua ? Ka ki mai taua tangata nei,   Kei rare, 
i waiho au e ia hei tohu mo te aranga o te marama, 
hei reira ka puta ia ki runga ki te kai tangata mana.'* 
ka ki atu a Rata,   Tena, me pewhea ia e haere ake 
ai V ka mea atu te tangata nei, " Me karanga e au'* 
ka ki atu a Rata, " A whea ara ai te marama V  ka 
mea atu te tangata o te Toi, " Kia rua nga po ki muri 
nei, haere koe e hoki ki te kainga, i te ata o te po rua, 
ka hoki mai ' a hoki ana a Rata ki te kaainga, wha- 
kaaroa atu ana e Rata, ka tae ki te po i wnakaritea 
mai ra, I te ata, ka haere ia, ka tae ki te tangata 
tiaki te Toi, ka ki atu ki a ia,   Kei whea he nohoanga 
moku, e ngaro ai au i toku hoa ngangare, i a Matu- 
kutakotako V ka ki atu te tangata o te Toi, " Haere 
mai taua kia kite koe i nffa puna wai e rua'' haere ana 
raua, ka tae ki nga wai, ka korero atu te tangata o te 
Toi ki a Rata, " Na, ko tona ara tenei e puta ake 
ai, ko te wai heru tena na, ko te wai whakaata 
tenei na, e kore e mate ki te whakaata, kei te wai 
heru ano ka patu ai, ka tahi ka mate'' ka ki atu a 
Rata,   Kia ahiahi ka puta ake ai V ka mea atu ia, 
  Ae'! Kihai hoki i roa to raua nohoanga kua ahiahi  
kua kitea te marama, ka karanga atu te tangata o te 
Toi ki a Rata.   Haere koe ki te taha o te wai noho
55
fli haere aba a Bata  noho aua ia i te taha o te wai,
Ira tahi te \angata o te Toi ka karang a,   E ka ara te
marama  he Hoata'  a ka rongo a Idatukutakotako 
lea mau ia ki tana taiaha  tena te haere ake na  ka eke
ake ki ana wai  ka whakatakotoria tana taiaha, ka
tuturi nga turi ki tana wai heru  ka wewete i tona
tikitiki bst ru i ana makawe, ka tupou ki roto ki te wai.
Na kua tu a Eata kei muri kei te tuara  tona
marangatanga ake  kua mau te linga o Rata ki te
upoko  ka patua ka mate. Ka ea te mate o tona
matua o Wahieroa ka ki atu a Rata ki te tangata o te
Toi, " Kei whea nga iwi o Wahieroa, o toku papa*'
ka ki atu taua tangata,   Kua riro, he iwi ke nana i
tiki mai i tango atu , ka hoki a Rata ki tona kaainga.
Ka kitea he whakaaro mana ki reira katahi ra ka tua-
ina a Tane-ua-tika hei waka mona, ka riri te whanau a
Tane, ka tuaina e ia ki raro, ka tapahia te kauru, ka
hoki ia ki te kaainga, i muri ano te whanau a Tane,
ka tikina mai a Tane, ka whakaarahia ki runga, ka tu.
I te ata, ka hoki a Rata ki te tarai i tana rakau, tae
noa atu ia, kua tu ano ki run a, ka tuaina ano e
ia ka hinga ki raro, ka tapahia ano te kauru, ka
hukea te nu, ka humea te ihu te ta, ka hoki ia ki te
kaainga. I muri ano i a ia, ka puta te whanau a
Tane, ka whakaarahia ano ki runga ka tu. Ka tau te
tini o te Hakuturi i tana tau, ko te waraki tauranga ra,
Bere mai te maramara 
!Koi hopiri 
Koi wbetau 
Torotika "  
E tu te maota.
kua mutu te karakia, kua tu ano te rakau.
Ka hi te ata, ka hoki ano a Rata ki te tarei i tana 
rakau, rokohanga noatia atu, kua tu ano ki runga.
Na ka tuaina ano e Rata ka hinga ano ki raro, ka 
tahi ka pehipehia mai e Rata i taha i, kihai i taro, ka 
rangona atu e Rata e karakia haere ana mai te whanau 
a Tane, ano ka tata tonu mai ki te rakau e takoto ra.
58
Aku tahe
Akuparapara
Xia kautahangatia
E tapu au e
Ko te tama a te-pakipaki
Eo te tama a te reia
Beia ki waho e tuku tahe
Tuku toto
Tukuparapara
Whano tae o kuha
Whano tae o tangata ki waho.
59
WHAKATAU-POTIKI. HINE J-TEIWAIWA.
Kaore i ea te mate o Tuhuruhuru. Ka mahara Tini- 
rau ki tetehi taii ata  ko Whakatau te mgoB  ka tono ia i 
tana wahine i a Uine-i-te-iwaiwa. Ka haere ia  ka tae ki 
tetehi kaainga  ka ui atu    Kei whea a Whakatau  ka 
ki atu ngB. tangata o te kaaing'a    Ra e whakaan  
mai ra i tau  manu i run a i te taumata ra  ka haere 
atu ia ka tae atu ki a W hakatati  ka ui atu ki a ia  
  Kei whea a Whakatau  ka ki atu a ' Whakatau, ki 
a ia,   Kua mahue atu na i a koe  Ka hoki ano a 
Hme-i-te-i\raiwa, ka tae ano ki te kaaiiftga i waiho atu 
ra e ia, ka in a atu.  E ki m i ana te tangata ra  
kei konei ano a Whakatau  ka mea mai ng'a tangata 
o taua kaain ,   Ko ia ano tena a Whakatau, haere' e 
tae koe, hurahia i te maro  a hoki ana ano a Hine-i-'te- 
iwaiwa, rpkohanga atu, e whakaangi ana ano a Wha* 
katau i tana matiu. Ki atu ania. . a Hine-i-te-iwiaiwa, 
  Ko koe ano koa a Whakatau  ka kimai a Whakatau, 
' Kaore, ko ia ano tena i mahue atu na i a koe  ka 
tahi ka rere atu te ring'aring'a o Hine-i-te-iwaiwa ki te 
hura i te maro o Whakatau he maro ante te maro o 
Whakatau, he oti ano, ka mate ia i te whakama, ka 
noho ia ki raro ki te whenua, a roa rawa te nohoanga, 
ka patai atu ia ki a Hine-i-te-iwaiwa ka mea atu  lie 
aha te mea i haere mai ai koe ki a an,' ka mea atu ia, 
  Na Tinirau a hau i ng'are mai kia haere mai ki a koe, 
kia haere ki te takitakii te mate o taku tamaiti o Tuhu- 
ruhuru, ko te ope a Tinirau kei te kaainga ano e 
noho ana, kaore e tae i te wehi, ko tona iwi toa hoki 
tenei 
Ka ui atu a Whakatau ki a ia, ka mea atu, ' Kua 
mahora te kai ma te ope V ka ki atu ia,   Kaore ano,  
ka mea atu a Whakatau.   Haere mai e hoki, e tae
60
koe  tukua atu te kai ma te ope  ko n a huahua ho 
atu kia kaing'a  ko ngtt hinu  ka waiho mai ki a 
au  ko koe  hei roto i te whare taua noho mai ai A 
hoki ana te wahine ra, i muri ano  ka karanga atu 
Whakatau ki ona tangfata !   Tuia to tatou waka  te 
waka o toku tupuna o Bata'; ko tahi ano te kupu a 
Whakatau  oti tonu ake te tiii i taua rangi ano  toia 
rawatia ana ki te moana  ka ahiahi ka utaina n  ta- 
ngata ki run a haere ake tokoono  ko Whakatau ka 
tokowhitu. Ka tahi ka hoea tonutia tae tonu ki te 
kaainga o Tinirau  ka puta mai a Hine-i-te-iwaiwa i 
roto i tona whare taua,  ka uia atu ki a ia.  Kua 
riro te ope nei?'' ka mea atu a Hine-i-te-iwaiwa. 
 Kaore e tae i te wehi ka mea atu a Whakatau 
ki a ia,  Hei kona Ka hoe a Whakatau, ka tae ki 
te Tihi-o-Manono, tukua iho te pung'a, e tau ana i reira. 
   ka hi te ata, ka puta te tang ata o te pa ki waho, 
kua kite i te waka e tau ana, ka pa te karang'a.  Ko 
te whakaariki! ko te whakaariki !'' Na ka puta 
te pa ki waho, he mano tini ka takoto ng'a matua, ka 
tu mai nga toa, te tuatahi ko Mang'o-huritapena tona 
ing'oa, ka karanga atu ki a Whakatau, e tu ana mai i 
runga i tona waka, ka mea atu,  Nau ano koe i kawe 
mai i a koe,'' ka karang'a atu a Whakatau ki a ia, 
 He toa aha tou toa ? ka karanga mai a Mango- 
huritapena, '' He toa ruku wai toku toa,'' ka karanga 
atu a Whakatau,  Tena koa ruku mai." Na ka tahi 
ka ruku, ka tae ki te ritenffa iho o te waka, ka ringitia 
te hinu. marama kehokeho te moana ka kitea iho e 
haere ake ana, ka tahi ka werohia te ko, ka mate tera 
toa, ka karanga a Pitakataka, '' E hara ano te haere a 
tera toa," ka karanga atu a Whakatau,  He toa aha 
tou toa ?" ka mea mai ia, " He toa rere rangi toku 
toa," ka karanga atu a Whakatau, " Tena koa rere 
mai," na ka rere mai ia, kua eke kei runga kei te tumu 
a Whakatau, ka mate tera toa.
Ka peratia tonutia nga toa o taua iwi nei, takoto iho 
ko tahi tekau, ko tahi te mea i whakaorangia, ka
61
naomia atu e Whakatau ka tapahia te arero; ka mea
atu ia ki a ia   ' Haere koe e hoki ki uta liei korero i
toku toa tukua atu ana ia  tona in oa  ko Man o-
huriroa  hoki ana a Whakatau  ka ahiahi  ka u ki uta,
whan  ana i te hau, ka mutu, e kai ana, ka mutu te
kai, ka poroporoaki atu a Whakatau ki ona hoa,
 Haere mai e hoki ki te kaaingfa, e kore a hau e hoki
atu  e tae koutou ki a Hine-i-te-iwaiwa, ka korero atu
ki a ia  ka mea atu. I korero mai a Whakatau ki a
matou   E kore ia e hoki mai, i ki mai, e ua patapa
nunui  ka mate au  e ua punehu, e ninia te tana
te ran , ka wera te Tihi-o-Manono i a au, i ki
mai ki a koe  me noho tonu koe i run  i te tuanui
to whare, kia kite koe i te weranffa o Tihi-o-Mano-
no No te ahiahi ano  ka haere a Whakatau, ka uru
ki roto ki te whai wahie mo Whitinakonako, ko ia
kua tae wawe ki te whare  kua tomo ki roto, ka kuhua
te pona a Whakatau ki te whare, puta noa ki tetehi
taha  puta noa ki tetehi taha, tae hoa mai ki te whati-
toka  noki ana mai ia ki waho.
Na, ka whaoua te whare e ng'a tang'ata, ka mano- 
tini ki roto, ka ake nga ahi o roto tekau, ka karang'a 
mai tona tang'ata ki a Mang'o-Pare, ki te tang'ata i 
whakaorangia ra e Whakatau,  Tena, he pewhea te 
ahua o tena tangfata?'' ka ki atu a Mangfo-Pare, 
" Xaore he tangata hei whakarite, e hara i te tikang'a 
tangata,'* ka karang-a mai tetehi tangata,  Me au nei 
te ahua,'' ka karan a atu ano ia, " Kaore he tang'ata 
hei whakarite ka ki atu tetehi. " Me au nei," ka ki 
atu ano,  Kaore ka ki atu tetehi, " Me au te ahua ?" 
ka tahi ia ka karangfa nui atu,  E tama ma, kaore he 
tangata hei whakarite." Ka tahi ano a Whakatau ka 
karanga atu,  Me au ne' ! ka tahi ano taua tangata 
ra ka titiro whakatau atu, ka tau te kanohi, ka tahi 
ka karanga ki te whare katoa,  E te whare nei, e te 
whare nei, titiro taua ki te tangata nei, kihai i horo, 
ina ko te ahua tonu tena ka ki ake ano taua tangata 
nei, " Ko ia pea tena," ka ki atu a Whakatau, " Me
02
au nei koia te ahua ka mea atu taua tangata nei  
 ' Ae  me koe nano te ahua  ko koe tonu ranei ka 
mea atu a Whakatau   Ae  ko a hau ka tahi ano ka 
maraiiga katoa te whare. Ka tahi a Whakatau ka nanao 
Id te pito tana taura  kua kuhua ra e ia ki nga pou 
o te whare  ka tahi ka kumea  nana ano i momoe 
noa, na ka mate tera iwi  ka puta te tanjrata ra ki 
waho  ka tahuna te whare ki te ahi. TersL ano a 
Hine-i-te-iwaiwa te titiro mai ra i run  i te whare  
kua tuhia te taha o te rangi  ka hoki a Whakatau ki 
tona kaaing'a he oti ano ka ea te mate o Tuhuruhuru 
o te tama a Tinirau.
68
TOI-TB-HUATAHI, TAMA-TB-KAPTTA, WHAKATIJEIA.
£a wehea hold i konei Id Hawaiki etehi  i haere 
mai nei etehi i rungti i ngB waka  i hoe mai nei ki 
Aotea nei  ko Tuamatua  ko Uenuku  ka wehea hoki 
etehi i konei  ko Uenuku  ko Houmai-tawhiti.
Ana  i a Houmai-tawhiti  he whawhaitanga  no reira 
ka nui te whawhai ki Hawaiki  otira  kua timata mai 
ano i mua atu i a Whakatauihu  i a Tawhaki, i a 
Tuhumhuru, i te tikinga o Kae, i utaina oratia mai 
ai  hei utu mo Tutiinui  a tae noa mai ki te pokai-tara 
a Manaia. A mini mai  ko n  pirau o te tapoa o 
Uenuku i kainga e te kuri a Houmai-tawhiti, ratou 
ko ana tamariki  a ka kite a Toi' raua ko Uenuku  ka 
patua taua kuri nei a Potaka-tawhiti  ka kimi noa 
nei nga tama a Hou'  a te kitea  i tenei pa  i tenei pay 
a tae atu ana ki te pa o Toi-te-huatahi  e moimoi 
haere atu ana i ta raua kuri.
Ka tahi ka tau ake taua kuri i roto i te puku o Toi'  
au ! ka moimoi a Tama' raua  ko Whakaturia, ka au 
mai ano te kuri ra  au ! kokopi rawa iho a Toi' i tana 
mangai  e tau tonu ake ana i roto. No kona hoki te 
whakataukitanga iho a Toi',   Ai taukiri e, i huna 
iho hoki koe ki roto ki te hopara nui a Toi', e tau 
ake ana ano koe e taurekareka.
Ehara  ka tae atu a Tama' raua. ko tona teina  ka 
mea atu  he aha koe te patu ai  a ka whakahoki mai 
ano  kia ora atu ai taku ngakau  kia pai noa iho ai 
tatou  tena ko tenei e taku whanaunga, kia mohio ake 
i muri nei  hoki tonu atu raua  timata tonu iho te hang'a 
i nga waewae rakau mo Tama-te-kapua  a ka oti  ka 
tahi raua ka haere i te po  a ka tae  ka kite i te 
poporo whakamarumaru o Uenuku  ka kainga e raua  
a roa kau ake  ka hoki ano ki to raua whare.
64
A pena tonu  ia po  ia po, ka kitea ki te kore 
poporo  ka tahi ka maharatia  kei whea nga hua o 
te poporo nei e, tirohia ana  ka kitea ki ng'a tapuae a 
nga wae rakau o Tama\ Po iho ano ka wbangti 
mai, me te haere atu  me te whanga mai  taro kau 
iho  ehara ka puta atu  warea ki te kai  whakati- 
kanga mai o nga kai whanga  ehara ka man taua 
hunga.
I mau iho ano a Whakaturia ki te take o te poporo, 
na ka whaia ko Tama-te-kapua  mau rawa atu, i te 
akau te moana  no te maunga  ka pa atu te karanga 
a nga kai hopu    Tapahia ki te toki kia hinga ki te wai', 
ae ana ano nga kai hopu katoa  ka tahi a Tama' ka 
karanga iho,  Ki te tuaina ahau ki te wai, ka ora au, e 
ngari ki uta, ka mate au
£a rongo te kai am ae ana, ka tahi ka tuaina ki uta, 
te hinganga ano i hinga ai, ehara te whakatikang a o 
te tama, anana me te manu motu i te mahanga, enara 
ka pahure. He oi  ka tahi ka whakaemia kia kite i te pa- 
tunga Whakaturia, ka rupeke, ka mea etehi,   Patua  
ka mea etehi,   kanaka, e ngari me whakairi ki runga 
ki te whare, ma te pawa e ngau ake, ka mate', ae ana 
te katoa. Ka tahi ka whakairia ki runga i te whare, 
ka tahuna te ahi, ka takitakina te haka, ka mutu, kei 
te waiata, nohea i pai, kino iho, pena tonu ia po, ia 
po, a tae noa te rongo ki tona tuakana, ki tona papa.
Ka rongo mai ia, kei runga kei te whare e iri ana 
tou taina, e ngaua ana e te pawaahi, ka tahi ia ka 
mahara, kia haere atu ia kia whakatau i a ia, pehea, 
kei te ora ano ia i te pawaahi. Haere atu ana la i te 
po, a ka tae atu, piki tonu atu ki run a ki te tuanni o 
tei whare, ka pakarua iho, te wahi i rite ake ai tona 
iringa ake, ka tahi ia ka patai iho,  Kua mate koe ? ka 
mea ake ia  Kaore kei te ora ano au, ka mea iho te 
tuakana,  E pai ana ranei ta tena iwi tana haka e haka 
ake na? ka mea ake ia,  Kao, e kino ana, e whawhai 
tonu ana te hunga nei ki a ratou, mo te kino o te haka.'
Ka mea iho ia,  E kore ranei e pai ake ki a koe e ka
65
mea ibo  e I ina te kino o te haka a teuei iwi na  a ki 
te mea ake ratou  a man te haka tena e pai  a mau e 
ki iho  ae  a ki te tang'ohia iho koe  a ki te karang'a 
mai  tena koa  a mau e mea atu  e paru ana a hau i te 
paura  e ng*ari ho mai he hinu kia herua au  he raukura 
hoki hei tiatia moku  a ki te rite mai era, kei reira pea 
te mea mai ai, kati e haka. £a mea atu ano  e kino 
ana ano a hau  e ng'ari  ho mai te paki where o TJenuku 
na hei paki ake moku  me te maipi hoki hei rakau ake 
maku  a ka tahi ano au ka tino pai rawa atu  a ki te 
ho mai ena mea  hei reira koe ka haka ai. A ko 
a-hau ko to tuakana, hei te roro o te whare noho 
mai ai. a hei to putang'a mai ki waho  maku e 
karatiti mai te whare  mo te putang'a ake o nga kai 
hopu roto te whare, e titi ana te pihanga, me te 
whatitoka, a e haere pai noa atu taua'. Ka mutu 
tana korero iho ki a ia.
Ka mea iho a Whakaturia ki a Uenuku, ratou ko 
taua hunga i roto i to ratou whare,   E koutou e haka 
ake neij whakarongo ake koutou katoa  ara hoki ko 
taua hunga,   A ! kati te turituri, whakarongo ki te kupu 
a te tangata e iri iho nei, e ki ana tatou, kua mate i te 
ngaunga a te pawa o te ahi, kaore, tenei ano te ora iho 
nei', ae katoa ana ratou.
Ka mea ake ratou o te whare, ' E koe e iri iho nei, 
korero iho ra', ka mea iho taua maia ra, ' Ina koa ko tau 
tu haka te kino e rongo iho nei au', Ka mea ake taua 
iwi nei, ' Oti ranei, he iwi pai korua na ki te haka' ? ka 
mea iho ia,   Nui atu te pai',   A e mohio ana koe ki te 
haka'? ka mea ho ia,   Ae', nui atu te pai'. Ka mea a 
Uenuku,   Tukua iho', a tukua iho ana, Ka mea atu 
taua hunga,   E haka', a pera atu ana me n a kupu a 
Tama-te*kapua i ako iho ra, a rite tonu etehi i a ia, ka 
tahi ka mea atu taua maia nei,   Kia pai te tahu o te ahi 
kei pawa', a pai ana. Te whakatikanga ake o taua 
tawhiti raka, i raro ano e haere ake ana, ana na, me 
he mea ko Kopuka rere i te pae. He karu to te maipi, 
he karu to te tangata, tukunga atu ki tetehi taha, a puta
V.
66
Boa ki te whatitoka  ka tahi ka tahuri ki tetehi taleit 
puta Doa ki te whatitoka  ka tahi ka tahuri ki tetehi 
taha  puta noa ki te tuaronga  ka tu mai i reira.
£a tahi ka hamumu mai te waha    E mate ana an i 
te werawera  toia ake te tatau kia tuwhera  kia pata 
mai ai te hauhau ki a au'  A toia ana  ka tuwhera te 
tatau, £a mea atu hoki taua himga,   Kati pea, ka 
hauhau koe i te anu o waho, e tu hoki e haka'. Ka 
whakatika ano hoki te tama ki runga, E whakatika 
ana ia ki run a, ka tae atu hoki a Tama-te-kapna ki 
te roro noho ai, me nga rakau ki te ringu mau ai  hei 
titi i nga tatau !
Ka tahi ka tahuri ki tetehi taha a Whakaturia, te 
pehanga atu o nga karu ki tetehi taha, ana, te hokinga 
mai ki tetehi taha, ana, he karu to te tangata  he karu 
to te taiaha, he karu to te paki whero, turua kautia 
ki te taha ki te whatitoka, turua kautia ki roto, te 
pekenga mai i roto, ana, tu rawa mai, i waho i te roro. 
Te pekenga ake o Tama-te-kapua, ehara kua kati te 
whatitoka, te hokinga mai ano o Whakaturia, kua 
kati te pihang'a. Ana, whakarongo rawa atu ki roto 
e kanga mai ana, ana na, me te rua kakariki, a 
haere ana a Tama' raua ko tona taina, a he tangata 
ke nana i tiki mai i unu nga titi, a ka puta ki waho 
nga mano e noho mai i roto ra.
Ao kau ano te ata, ka tahi ka tino pouri a Toi' raua, 
ko Uenuku, mo te whakaoranga o te utu o te poporo 
whakamarumaru ra, mei patua, e kore e ora atu, apopo 
atu, ka tahuri mai ki te ngaki mate mo tona wbakai- 
ringa ki runga ki te whare.
Kihai koa i taro, ehara ka puta atu ki te taua a 
Uenuku raua ko Toi-te-huatahi, mate ana tetehi, mate 
ana tetehi. Muri iho, ka tahi ka tomokia te pa o Hou- 
mai-tawhiti, ratou ko ana tama, e te taua a nga tangata 
Uenuku ma, ka horo tetehi ngerengere, ka pa te 
karanga a nga tangata o Hou-mai-tawmti.
  E Hou' e I ka ngaro kei rota te taua', ka pa mai 
te karanga a Hou', tukua mai, tukua mai  kia eke Id
67
te paepae poto a Hou', e toru peratang-a mai, e torn 
ano hoki a Hou' karang'atang'a atu  ka tahi ano ka 
whakatika a Houx ratou ko ana tama, ehara ka hing*a 
te parekura, tukua atu ana te taua kia horo ki waho. 
Ka mabue iho etehi ki rote i te pa  haehaea iho, taona 
iho  kainga ake.
Ana, ka tahi ano ka tino he a Hou' ratou ko te wha- 
nau, me ona tangata, no te kaing'a, ta te mea hoki, ko 
te tuakana ano tera, ko nga un o Tamatea-kai-ariki. 
No reira ka mau nei hei tawiri, na wai i toa, i toa, a 
ngaro noa iho ki te kore a Hou' ratou ko tona iwi, a 
ka mate a Hou' raua ko Whakaturia, ora ake, ko 
Tama  ratou ko ana tama, ko ana tuakana, teina hoki. 
Ka tahi ka mahara ia, kia houhia te rongo, kia kawha- 
kina tetehi rerenga, hei morehu, ana ka mau te rongo.
E 2
66
noa ki te whatitoka, ka tahi ka tahuri ki tetebi tabe, 
puta noa ki te whatitoka  ka tahi ka tahuri ki tetehi 
taha  puta noa ki te tuaronga  ka tu mai i reira.
£a tahi ka hamumu mai te waha    E mate ana au i 
te werawera  toia ake te tatau kia tuwhera  kia puta 
mai ai te hauhau ki a au'  A toia ana  ka tuwhera te 
fatau  £a mea atu hoki taua hunga    Kati pea  ka 
hauhau koe i te anu o waho  e tu hoki e haka "  £a 
whakatika ano hoki te tama ki run E whakatika 
ana ia ki run a  ka tae atu hoki a Tama-te-kapua ki 
te roro noho ai  me nga rakau ki te ringa mau ai  hei 
titi i nga tatau !
Ka tahi ka tahuri ki tetehi taha a Whakaturia, te 
pehanga atu o nga karu ki tetehi taha, ana, te hokinga 
mai ki tetehi taha, ana, he karu to te tangata  he karu 
to te taiaha, he karu to te paki where, turua kautia 
ki te taha ki te whatitoka, turua kautia ki roto, te 
pekenga mai i roto, ana, tu rawa mai, i waho i te roro. 
Te pekenga ake o Tama-te-kapua, ehara kua kati te 
whatitoka, te hokinga mai ano o Whakaturia, kua 
kati te pihang a. Ana, whakarongo rawa atu ki roto 
e kanga mai ana, ana na, me te rua kakariki, a 
haere ana a Tama' raua ko tona taina, a he tangata 
ke nana i tiki mai i unu nga titi, a ka puta ki waho 
nga mano e noho mai i roto ra.
Ao kau ano te ata, ka tahi ka tino pouri a Toi' raua  
ko Uenuku, mo te whakaoranga o te utu o te poporo 
whakamarumaru ra, mei patua, e kore e ora atu, apopo 
atu, ka tahuri mai ki te ngaki mate mo tona whakai- 
ringa ki runga ki te whare.
Kihai koa i taro, ehara ka puta atu ki te taua a 
Uenuku raua ko Toi-te-huatahi, mate ana tetehi, mate 
ana tetehi. Muri iho, ka tahi ka tomokia te pa o Hou- 
mai-tawhiti, ratou ko ana tama, e te taua a nga tangata 
o Uenuku ma, ka horo tetehi ngerengere, ka pa te 
karanga a nga tangata o Hou-mai-tawhiti.
  E Hou' e I ka ngaro kei rota te taua', ka pa mai 
te karanga a Hou', tukua mai, tukua mai  kia eke ki
67
te paepae poto a Hou', e toru peratanga mai, e toru 
ano hoki a Hou  karangatanga atu  ka tahi ano ka 
whakatika a Hou! ratou ko ana tama  ehara ka hinga 
te parekura  tukua atu ana te taua kia horo ki >vaho. 
Ka mahue iho etehi ki rote i te pa  haehaea iho  taona 
iho  kainga ake.
Ana  ka tahi ano ka tino he a Hou' ratou ko te wha- 
nau  me ona tangata  no te kaing*a  ta te mea hoki, ko 
te tuakana ano tera, ko nga un o Tamatea-kai-ariki. 
No reira ka man nei hei tawiri, na wai i toa, i toa, a 
ngaro noa iho ki te kore a Hou' ratou ko tona iwi, a 
ka mate a Hou' raua ko Whakaturia, ora ake, ko 
Tama' ratou ko ana tama, ko ana tuakana, teina hoki. 
Ka tahi ka mahara ia, kia houhia te rongo, kia kawha- 
kina tetehi rerenga, hei morehu, ana ka mau te rongo.
E 2
68
10 TE KOEEEO, MO TE HAEEENGA MAI O NGAHUBw
KO POUTINI; ME WHAIAPU.
Teba iana whakarong'o mai ki te take o te whawhai 
a Poutini raua ko Whaiapu  i heke mai ai raua. 
Noho nei raua nobo nei, a ka mate a Hine-tu-a-hoangu 
i te puku riri ki a Ngahue raua ko tana ika ko Pou  
tini  ka tahi ka peia atu ia kia haere atu  a whakatika 
ake a N ahue  ka heke atu he whenua ke  ka kite tonu 
boki a Hine-tu-a-hoang'a  ka maunu taua hunga  ka 
whai haere ana i a raua, a noho rawa mai i Tuhua  a 
Ngahue raua ko tana ika, tau mai ai ki reira, ehara, 
tau ngatatahi mai ana, ka ang'a ano ka pei atu i a ia, 
he oi, ka haere ano ka rapu kaing'a, hei teren  mo 
tana ika, ka kite atu ia i waho i te moana i tenei motu 
i Aotea-roa, ka mea ia, kia whakauria ki uta.
Ka mahara ake ano ia, kei tata ano tona hoa riri  
ka ririri ano raua, e ng ari pea, me haere rawa ano 
maua ki a mamao rawa atu. A, haere ana, noho rawa 
atu, i Arahura, ka tuturu te noho i reira, ka tahi ka 
kowhakina mai e ia tetehi wahi o taua ika, ka mauria 
atu e ia ka hoki atu ka tae a Ngahue ki te Wairere ka
fatua te Moa, ka haere Taurang'a, Whang-aparoa ka 
oki ki Hawaiki, ka korero kua kite ia i te whenua 
tona kai he pounamu, he Moa, a orohia iho hei toki, 
erua aua toki, ko Tu-tauru, ko Hau-hau-te-rangi i 
te hei-tiki etehi, i te kurupounamu etehi, ko te 
ing'oa o taua kuru, ko Kaukau-matua. A, e takoto 
nei ano kei a Te Heuheu, ko Tutauru, i iig aro tata 
ake nei ano inaianei, i ng-a uri o Tama-ihu-toroa, r 
a Purahokura raua ko Reretai. Hoki atu nei a Ng'a- 
hue, ka tae atu ki Hawaiki, whawhai rawa ake nei, 
kua rong a ki tana korero ki te pai o tenei kaing*a a 
Aotea, a na reira i tika ai ta ratou heke mai..
69
XO TE KORERO, MO NGA WAKik..
Ka tahi ka tuaiua a te Arawa  he rakau totara  m 
Barotongfa  ara  no tua atu i B awaiki  ka hinga ki 
raro  ka haua  a ka oti  ko nga kai hahau enei  ko 
Rata  ko Wahie-roa, ko Ngahue, ko Parata  ko wai 
tohunga, ko wai tohunga, nana i tarai a te Arawa i 
oti ai. Ka rongo a Hotu-roa ka oti a te Arawa, ka 
tae mai ki a Tama-te-kapua kia tukua atu ana tohunga, 
faei tarai i tona waka, a oti ake ia tohunga, ia tohu- 
nga a Tainui ma te tarai, oti rawa.
He oi ano nga tohunga nana i hanga nga waka, i 
whiti mai ai ki Aotea nei. Nga ingoa o nga waka nei 
na, ko te Arawa, to mua, muri iho, ko Tainui, ko Ma- 
tatua, ko Taki-tumu, ko Kura-hau-po, ko Toko-maru, 
ko Matawhaorua. He oi ano nga waka i eke mai ai 
X) matou tupuna ki tenei motu, i mahue atu ai a Ha- 
waiki, ka tuia a Tainui, ka mate te tamaiti a Mauaia i 
Bata ka tanumia ki n a marama o Tainui. £o nga 
toki i taraia ai enei wdka  he toki pounamu, ko nga 
ingoa, ko Hautau-te-Rangi, ko Tutauru, na Tutauru 
i tapahi te upoko o Uenuku. Ko enei toki pounamu 
no te ika a Ngahue, i haere mai ano i Hawaiki, na i 
pana mai e Hine-tu-a-hoanga raua ko tana ika ko 
Mata, no reira i haere mai ai a Ngahue ki tenei motu, 
i kitea ai, i hoe mai ai aua waka nei ki konei, no te 
mea, kua kitea ake e ia i mua.
A whawhai rawa ake nei, na reira ano i tika ai te 
bekenga mai.
70
KO TE HEKENGA MAI.
Na  ka oti ra ng'a waka ra te waihanga  ka tola ki 
walio nmnu ai  ka utaina ng'a utang'a o ia waka  o ia 
waka, a ka ruueko ki runga  me ugs, tangata katoa  
ka inahara a Tama-te-kapua  £aore he tangata matau 
mo runga i tona waka  e ngari pea  maku e tinihanga 
ki a Ngatoro-i-rangi, te rangatira o runga i a Tainui, 
a. rewa kau ano jtona waka ki waho  ka mea atu ki a 
Is gatoro',   E Ng-atoro', haere mai ki runga ki toku 
waka  ki teVhai ake i te kawa o te waka nei'  a peke 
ana mai taua tohunga nei ki runga  ka mea atu noki 
a Tama    Karangatia atu hoki tau wahine a Kearoa  
kia eke mai ki te whakamama i te kohukohu ruahiue 
te waka nei  kia noa rawa ai  mo nga waka mahi a 
nga tohunga'  a karangatia ana tana wahine  ka eke 
hoki raua tahi  eke kau mai ano ki runga, ka mea atu 
a Tama' ki n a kai mahi o runga o tona waka.   Hutia 
te punga, takiritia hoki ng'a ra'  kawhakina a Ngatoro' 
raua ko tana wahine  hei mohio mo te waka nei  ehara  
maranga to te ihu, to waenga  me to te kei  ana na  
titipi kau ana taua waka.
Ka puta ake a Ngatoro' ki runga, ka mea',   Whaka- 
hingaia etehi o nga ra kia ata haere ai, kei mahue i 
au taku waka', ka mea atu a Tama',   Kaore waiho me 
whai mai e to waka akuanei', nawai i tata, a, ka 
tawhiti noa atu, ka tawhiti noa mai, a rokohanga e te 
ponga, rere noa atu ana, rere noa atu ana, he waka i 
tona rerenga.
£a rua tahi nga mea i tahaetia mai e Tama-te- 
kapua, ko te wahine a Ruaeo, ko Ngatoro' raua, ko 
tana wahine, i riro mahi i a te Arawa, Ta Rua' 
wahine i rira ai, i mamingatia ia, i mea,   Tena e Rua'
"  71
haere ki te kaing  ki te tiki atu i taku toki i a Tutaurn  
i kuhua e auki raro i te pihang'a o taku whare  a po´- 
hehe noa a Rua' ki te hoki ki te whare  kawhakina mai 
te waka  hoki rawa mai  ehara  kua whakanamunamu 
kau mai nga ra o te waka.
A tangi kau mai ki ana taongtt  ki tana wahine ki a 
Whakaoti-rangi kua riro mai nei wahine ma Tama- 
te-kapu  ka rua tahi nga take a Tama' i tona hekeugti 
mai  no reira te pepeha nei. Nga uri o Tama' whana- 
koroa, ki te aha, ki te aha´
No reira, ka makere a Rua' i te ahiahi ki te wai, 
ki te taka i a ia mo tana wahine, ka wehea nga 
wheta o te ahiahi, mo te ata, o te ata, mo te ahiahi, a 
ka rite ka he noa iho te whakaaro o ng'a tangata o runga 
i a Te Arawa, ka pohauhau noa iho, ka rere mai nei a 
te Arawa, a waho i te moana, ku whakaaro a Ngatoro', 
E I ka roa tenei wahi e reia nei e tenei waka, tena kia 
ªiki atu au ki rung a i te tuanui o te whare nei e 1 kia 
ite koa au i te tua-pae o utu, i te tatanga, i te hoi- 
tang , a piki atu ana.
Otira, i matua tupato tona ng'akau ki tana wahine, 
kei pororuatia e Tama-te-kapua, kua kitea hoki tana 
mahi tinihanga, A tang'o ana ia i te taura, ka herea 
ki te upoko o tana wahme, ki tona ringa tetehi pito 
mau ai, ka piki atu ia, me te kumekume ano te ringa. 
Heme kau atu ano ia ki runga, ka mau atu a Tama', 
tango tonu ki te taura e mau ra i nga uru o te 
upoko, ka wetekia, ka herea ki te kiato o te waka 
mau ai, hua noa a Ngatoro', kei tana tohu ano e 
fiiau ana, na, ka rongo nei a Tama' i te haruru o nga 
tapuae o Ngatoro' e haere iho ana, te pono te whitiki 
mtu ki nga uru mau ai, turapa tonu atu ki tona moenga 
i tua tata atu ano hoki, ehara, kite pu a Ngatoro' i te 
taura e here ama i te kiato.
Ka mahara ia. Ha ! kua taea pea e Tama', ka tahi
Nffatoro' ka m atu,   E whae, kua tae mai he tangata
ki a koe ne'? araho ki ko te wahine, * Mau tonu ra e
titirO ki te taura e mau ke na i te kiato', ka tahi ia ka
g

73
mea iho  ' Ko wai koia' 7 ka mea ake    KoiMi&rhoki  ko 
Tama-te-kapua ano ra'  ka tahi te t n  ra ka mea 
iho  ' Abj taku rang'atira  ka ora au  ka nvl ki ake koe 
ki a au  e ki ana au ki a Tama' i kawhatf mai ai hoki 
i a taua  e pai tana atawhai  tena ko tenei  a  ka hei 
tana  tenei ano taku utu ki a ia  a ianei 
Ka tahi ka puta ki runga o te tuaniii o te whare tu 
ai  kei te karangfaranga te tan ata ra i te rangi, kei te 
pera hoki me Rua', i wehewehe ra i ng a whetu o te 
ahiahi o te ata. A kei te whakatu hoki i te hau kia 
haere mai i te ihu o te waka  kia hoki whakamuri  a 
pohehe noa iho nga tangata o runga, ngaro ana te 
mohiotanga  a tika tonu atu ki te korokoro o te Parata  
ki te tangata maori tetehi o nga ingoa o taua wahi  ko 
te taepaepaetanga o te rangi, ara, ko te korokoro o te 
Parata, a tika tonu atu ki reira  a ugaro tonu atu ki 
taua waro a te Arawa.
Heke nei, heke nei te waka ra  a   ka ngaro te ihu, 
ka taea te taingawai o te ihu, tango atu ki te taingawai 
o waenga, ka rere tupou te waka ra ana tataka ana 
nga matenga ki raro, ka whakaputa ake a Hei ki 
runga maranga rawa ake kua roa te hekenga, ka tahi 
ka rangona e Ihenga i te ihu, ka pa mai te karanga , 
  E Ngatoro e ka taka te urunga o Kea' ; whakarongo 
tonu atu a Ngatoro i te kei, ka pa mai ano te karanga, 
ka rua, kei runga hoki ko Tama',   E Ngatoro e ki 
waho, ka taka te urunga o Kea '! whakarongo tonu 
te tangata ra, te mea ano ka haruru nga utanga o 
runga, ka ngahoro ki te wai, ko nga tangata, kei te 
pupuru nga ringa ki te waka, makere atu etehi tan- 
gata ki te wai.
Ka oho ake te aroha o Ngatoro ki te waha o te 
tangata, o te wahine, o te tamariki e aue ana, e tangi 
ana ! ka puta ake taua maia ki runga, whakaangaanga 
ai i te rangi, whakamarie ai, ka mutu era, ka wha- 
kahua i te unu mo tana waka, ara, i te hiki ake, koia 
tenei :  
Takina te kawa, 
He kawa tua-tahi,

\
73
Takina te kawa, 
  †% He kawa tua-rua, 
 JV He kawa tua-toru, 
=fi He kawa tua-wha,
He kawa tua-rima,
He kawa tua-ono,
He kawa tua whitu, 
"  -f e kawa tua- warn.
He kawa tua-iwa,
He kawa tua-ngahuru.
Takina te kawa,
He kawa ma-Tongaroa,
Ka pipi,
Ka wawai,
Ka hoaia,
Ka whanake i raro i ona taranga 
Tutuki te rangi,
Eke,
Eke,
Eke Tangaroa,
Eke panuku,
Hui, e !
Taiki,e!
Unuhia te pou,
Ko te pou mua,
Ko te pou roto,
Ko te pou te wharaua,
He Aturangi-mamao,
Hekeheke iho i runga i o ara,
Takikiwhara,
Te ara o Ngatoro',
He ara whano ki te po,
Te po-nui,
Te po-roa,
Te po-matire rau,
Te po-whaiariki,
A ko taku waka ko te Arawa,
Ngahue i te Parata,
Eke,
Eke,
Eke Tangaroa,
Eke panuku,
Hui, e !
Taiki, e !
Tena to tu tau e Eongo ka whawai, 
Te kawa Tuai-Nuku,
74
Tua-i-Bangi, 
Tua-i-Papa, 
Tua-i-Tane, 
£ua Kuku, 
A tuai, 
A tuai.
Ehara  tere ana te waka ra i rung'a  manu ana  
otira  manu rawa dtke ki rung'a, kua poto atu nga 
utan a ki te wai, ouou nei i toe iho ki te waka  kua 
pau atu ng'a kai i te hekenga atu ki te korokoro o te 
Parata. No reira ano a te maori pepeha, mo te kai iti, 
kore  e kore uoa ana te kai  e iti noa ana te kete kai 
* Ko te rukuruku a Whaka-oti-rangi', mo te rukuruku 
mo te kore kai  i pau tonu atu hoki nga kai i te hekeng'a 
ki te korokoro o te Parata, ko te taepaepatanga o te 
rangij ka hoe mai nei, a, ka u ki Whang-a-f araoa, 
ara ki Aotea nei. Ka tata mai ki uta, kite rawa mai 
ki te pohutukawa o te tahatika e ura atu ana, ehara 
tau ana te tututupo ki te wai.
Ka tabi tetehi o ng'a rangatira o te waka ra ka ka- 
ranga ake,   E ! kua nui ake te kura o tenei kaingB 
i te kura o Hawaiki, ka pang-a hoki a hau i aku kura 
ki te wai', ehara, panga atu ana ana kura ki te wai, 
ko te ingoa o te tang'ata ko Tauninihi, nana i pang>a 
atu, a Taiwhakaea. U rawa mai ra ki uta, ehara, 
kua pa atu nga ringa ki aua pohutukawa, ana ng'a* 
horo, noa iho, ka tahi ratou ka mahara, he puawai 
rakau enei mea, ka raruraru nga rangatira o rung*a 
i a te Arawa, mo te maumaunga o a ratou kura, i 
panga atu ra ki te wai. Muri tata iho, ka kitea aua 
kura a Tauninihi ki te one o Mahiti, na Mahina i kite, 
rongo rawa ake kua kitea, tae rawa atu ki te tiki, kihai 
i riro mai, koia tenei pepeha mo te mea kite, e ka kitea 
te taonga makere, Kaore e ho atu e a au, ta te mea 
ko te paekura kite a Mahina, a e takoto mai nei ano, 
aua kura kei a te Whanau-Apanui, a tae nou mai ki 
tenei ra, u kauatu ano ki Whanga-Paraoa, ka pang'a 
atu he kumara kia tupu i reira, a e tupu tonu mai nei 
ano i te pari o taua whenua.
Ka u a Te Arawa ki Whang'aparaoa ka kitea te ika 
moana  e pae ana i uta, kn u mai noki a Tainui ki reira 
ano  ka tautohetohe ki ta raua ika, ka mea a Tainui 
nana te ika, ka mea a Te Arawa nana te ika, katahi 
ka titiro ki nga toko o te tuaahu, ko ta te Arawa, he 
mata nga toko o tana tuaahu, ko ta Tainui i tunua ki 
te ahi, kia hohoro ai te maroke, ka herea te taura ki 
te kauae o te ika  no reira i riro ai i a Tainui ta raua 
ika*
£a tahi ka tukua mai etehi tang*ata o runga i a te 
Arawa ki uta haere mai ai, ko te waka ki waho hoe ai, 
ko tana hung*a i haere i uta, kotahi rau e whitu tekau 
topu, ko te rang'atira ko Taikehu, ki te kotikoti haere 
mai i uta i Taui'angfa.
£ei te taunaha haere mai a Taikehu ma i ngu 
whenua katoa o te tahatika, a Maraenui  Opotiki  
Ohiwa  Whakatane, Te Awa-a-te-atua, Maketu, Tau- 
ranga, katahi ratou ka noho i reira, me te rere haere 
atu te waka ra a Te Arawa, mea, mea a ka taka kei 
waho Maketu, ka kite atu a Tama-te-kapua ki te 
kumore o Maketu, ka taunahatia atu e la, ko te 
kuraetanga o tona ihu, ka kite hoki a Hei ka tauna 
katia hoki e ia a Otawa, ko Te Takapu-o-wai-tahanui- 
a-Hei, ka kite hoki a Tia, ka taunahatia hoki e ia a 
Bangiuru ko Te Takapu-o-tapui-ika-nui-a-Tia, ka tau- 
nahatia e Naki a Motiti, ko Motiti-nui-a-Naki, no 
Hawaiki tenei ingoa  koia te pepeha nei-Kei Motiti 
pea koe, ka tukua nga punga ki Maketu, ka tau te 
waka ra i te po  i te po e moe ana.
No muri La rere mai a Tainui, Hauraki, Rakau- 
mangamanga, Motukokako, Whiwhia, Te Aukanapa* 
napa  Muri-whenua, ka hoki mai i reira, ka u ki 
Tamaki  ki Tau-oma, ka kite i te karoro, i te torea e 
rere mai ana i Manuka, ka tikina  ka tirohia he moana 
ana kei tua, katahi ka toia nga waka i Otahuhu, 
ko Toko-maru kua toia i mua, muri iho ko Tai- 
nui, ka toia, kaore i paneke, te maunga iho ano, 
mau tonu, kua poua e tetehi wahine a Hoturoa e
70
Marama-kiko-hura, to uoa, to noa, te taea, katahi ka 
whaka-tika mai tetehi o nga wahine a Hoturoa, ka 
whakahuatia te karakia.
Toia Tainui 
Te Arawa 
Tapotu ki te moana, 
&c. &c. <&c.
ka rewa ki Manuka, ka hoe a Tainui, ka u ki Kawhia,
Ko Te Arawa ki Maketu, kua tau ki reira i te po, i te 
po e moe ana ; a muri iho o te rerenga mai o n a waka 
ra Hawaiki, ka rapua e Rua etehi hoa mona, a noe mai 
ana i rungfa i tana waka i a Pukeatea-wai-nui, ka wha- 
katika a Kuaeo i Maketu, kua u noa mai ia i rung-a i 
tona waka, a Kuaeo i whakarerea atu ra i runga i a 
Te Arawa, a i tangohia mai tana wahine e Tama-te- 
kapua a Whakaoti-rangi, a no muri ka rere mai tana 
waka, a u mai ai ki Maketu, kua u mai tana i te 
tuatahi, a whakatika nei a Ruaeo, ki te whiu atu i nga 
matau, a man ana i nga kiato o te waka, a toia ana mai 
ki uta, kua takoto atu, nga neke i te hokowhitu ra, i te 
one Maketu, toia ake ki uta takoto ai i te po.
Ka noho a Rua', i raro i te papa o te wata whaka- 
tangi ai i tana koauau, ana te marangatanga ake o te 
wahine ra, rere, ko Rua', e noho ana, a moe tonu iho 
raua.
Ka mea atu a Rua', e whae hoki atu ki tau tane, e 
ngari, ka whakatangi au i taku koauau, i taku pu- 
torino, kia rongo mai korua ko Tama', a mau e mea atu 
ki a Tama', aue, he moemoea naku, ko Rua', e wha- 
katangi ana i ana pu i tenei po, a mana e patu i a koe.
Hoki ana taua wahine, ka moe ano raua, ka pena 
ano me nga kupu i mea atu ra a Rua' ki a ia, a rite 
tonu ; ka patu a Tama' i a ia i te ata  e rotua ana e 
Rua' te waka ra kia moe tonu, a ao noa te ra morunga 
noa mai, te rotu, he karakia ano. I te ata ka pa te 
rakau a Rua' ki te waka ra, oho rawa ake, kua awatea 
noa ake, tahuri rawa iho ki raro i te wnka, e noho ana 
te hoko-whitu o Rua' i raro, ano, kei te au o Karewa´
77*
noho ana  ka puta nga tangfata o te waka ki runga, e 
noho ana a Rua' i waeng*a o te hokowhitu ra.
Ka mea atu a Rua*, whakatika inai ki runga taua 
ka whawhai, tou kotahi, toku kotahi, ma tou kaha e pai 
ana, ma toku kaha, kia penei rawa ake koe, i te whenua 
6 takoto ana.
Kei runga taua maia a Tama', me te maipi. he 
maipi kura tana, ta Rua', waiho tahi tonu ta Tama' ki 
a Rua', tukua atu e Rua', tera te haere ra, mahue 
ake te maipi kura a Rua', tang'ohang'a atu ki n a 
ring'aring'a o Tama-te-kapua, ko uga ringa ko te maipi 
ana takoto ana i raro, maranga ªke, marang*a ake, ka 
tua-rua, tua-toru, ka tohe tonu mai a l ama', ka tua- 
wha, tahi ano te naomang*a iho a Rua' ki te rapoi kutu 
nei, ana mau tonu iho ki te taring'a o Tama', ana mau 
tonu, te taea, te wewete e Tama'.
Ka mea atu a Rua', ka mate koe i au, waiho mau ta 
taua wahine, hei utu mou, ka mate na koe, kihai taua 
maia i rongo kupu atu, e tu porangi noa ana ki te ra- 
kuraku i te mang-eo, a haere ana a Rua', me te hoko- 
whitu ra ki te rapu kainga ke atu mo ratou, mei 
tahuri taua iwi ki te whawhai ki a Tama' ma, kua mate 
noa iho.
He tang-ata roroa enei tangata, ko Tama', e iwa 
te roa, ko Rua', tekau matahi te roa, kaore nei ano 
he tangata o muri nei hei rite i enei maia, kotahi 
tonu to naianei, ko Tu-hou-rangi, e iwa te roa, kei te 
keke rua te kumi, i kite ake ano nga uri nei i nga iwi  
e whakaturia ana e nga tohunga ki nga tuaahu, hei 
whangainga mo nga patunga tapu maori, mo nga 
rau taewa, kumara, ika, patunga tangata, aha aha noa 
iho, e kitea te tangata, me nga kakahu me nga mea 
pai, e kitea ki te whakinga o aua wheua i nga ra e 
kitea ai, a no te horonga ano o Mokoia nei ka riro 
pea i a Nga-Puhi. A muri iho i te whawhaitanga 
a Rua  ma ra, ka noho nei a Tama' ratou ko ana hoa 
i Maketu  me nga tamariki, roa kau,. ka marara haere .
78
ko Ngatoro-i-rangi, i haere ki n a raorao ki te takahi 
waipuna i reira  a haere ana ki n a maung'a ki te 
whakanoho atua Patupaiarehe ki reira  hoki mai ana 
ki Maketu, noho ai, a whawhai rawa ake nei a Tama' 
raua ko Kahu-mata-momoe  haere tonu mai a Tama' 
raua ko Ngatoro', ki Tauranga ka kite i a Taikehu e 
noho ana i reira  e mahi kai ana ma ratou  koia te 
rang-a a Taikehu, i tna atu o Motu-hoa, mahue iho, ka 
haere, ka noho ki Kati-kati, ka kai ratou i reira, pau 
ana a ng'a hoa, katikati tonu a Tama', waiho tonu iho 
hei ingoa mo fera wahi a Kati-kati-o-Tama-te-kapua, 
noho rawa mai i Whakahau, te whakahaung'a atu ano 
i te kai, haere tonu ratou ko Ngatoro' ma, waiho iho 
hei ingoa, a tae atu, mea, mea, Whitianga ko Whiti- 
a-ngara o ratou i taua awa, mea, mea, Tangiaro, ko 
te kowhatu whakairi a Nffa-toro-i-rangi kei reira, a 
noho rawa mai i Moe-hau, i Hau-raki.
Ka tuturu te noho i reira, a mate noa iho ki reira, 
kei reira ano e tanu ana ; ka mate ia, ka ki ake ki aiia 
tamariki, kia hoki atu ki Maketu, ki te whakatau i 
ana whanaunga, ae ana raua, hoki ana.
E ngari, mei noho tonu iho i konei, kua riro ano a 
Hau-raki i nga uri o Tama', ka whakaatu ake i a 
Kaukau-matua, nana i huna ki raro i te pihanga o te 
whare, a hoki ana ana tama, me Ngatoro , ki Maketu 
noho ai, i te taenga atu, ka kawea ki te wai ki te 
whakaruku i a ia, e haere tapu tonu ana mai, i te 
tanumanga i a Tama-te-kapua, ka tahi ka huhua, 
ka noa.
A moe tonu iho i te tamahine a Ihenga, ka rapua 
a Kaukaumatua  a ka kitea, muri iho, ka hapu te 
wahine a Kahu-mata-momoe, ka mau a Ihenga ki 
nga kuri hei whakangau kiwi, a haere ana, ka rana 
Hakomiti atu te ara, a Paritangi.
Ka whaia nei te kiwi a te kuri ra, mau rawa atu, 
i roto i te wai, kai tonu i te mataitai o taua roto, 
rukuruku tonu i te wai, a hoki mai ana ano ki ona
79
rang'atira  me te hari mai ano i tana kiwi  ka tae 
ki te aroaro o tana matua, ka whakaruakina te kiwi, 
me ngfa mataitai i kaing a matatia e ia ra.
A, te kitengfa o Ihenga i te maku, me n a ika, ka 
mahara ia, he moana, a ka nui ake tona nari, hoki 
hari ana ia ki Maketu, i reira ka kawea kia whaka- 
waituhitia te wahine ra, ka mutu, ka tahi ka haere ki 
te rapu i te kainga i haere ra raua ko tana kiu*i.
Aue, ka kitea he moana, ko te Roto-iti, taunahatia 
iho, haere atu ko Roto-rua, ka kitea e Jiere ana, tauna- 
hatia iho, ka haere atu ki tetehi taha, ana rokohangB 
atu, he tangata e noho ana i tetehi taha o taua roto, 
ka tahi ka mahara, kia tango maminga ia i taua 
kainga, a haere ana ki te rapu i te tuaahu tangata, 
me te tuaahu o tana kupenga, ka kitea, ka tango ia 
i nga kowhatu papai, rimurimu tawhito, ka haere ki 
roto ki te wahi ururua, peka puhou, koromuka, ka- 
ramu, ka tu nga tokotoko ki roto ki te otaota, me nga 
harakeke, ka tahi ka haere kia kite i te kainga o te 
tangata whenua.
Ka kitea mai e haere atu ana, E I he manuhiri, he 
manuhiri ! e haere mai nei I ka pa te karanga, tau 
kau ki raro, kihai i waiho ma te tangata whenua, kei 
runga a Ihenga,   Titikai, titikai o te tangata, a tango 
rawa i toku kamga, ka titiro hoki ki te whata o te aruhe, 
o te mataitai, ki te pu o te kupenga, na reira ano, 
ka whakatumatuma, te tohetohe ki te whakatuma, 
nawai hoki koe i ki, a, hei tango i toku kainga, haere 
atu, haere atu, haere atu, waiho iho te kainga o tenei 
tangata o tua iho, o tua iho 
Ka mea atu te tangata nona te kainga, a Maru- 
punffa-nui, te tama a Tua-Roto-rua,   E hara i a koe 
tenei kainga, noku ano, kei whea koia tou pa, tau 
tuaahu, tau kupenga, me tau ngakinga kai 
  Ka mea atu a Ihenga, haere mai kia kite', haere 
ana ratou, ka eke i runga i te puke, ka mea atu a 
Ihenga, ' Ara, taku kupenga e iri maira', kaore he pari-
80
horo mauDga,   Te pa e tu mai ra', kaore, he ururakau, 
Taku tuaahu, me he mea ka kite koe i taku pa me taku 
kupenga, haere ana, ka kite ia e tu ana i roto i te 
ururua, a whakaae kau.
A riro ana te kaing-a i a Iheng'a noho tonu iho ia 
i reira, ka heke nga uri o Tua-Roto-rua, ko tetehi 
rahing'a i te motu i Mokoia e noho ana, ko tera i a 
Kawa-arero, i a Mata-aho.
Ko Ngatoro-i-rangfi, i haere ki nga whenua ki te 
takahi wai puna, mo nga wabi wai kore, a tae uoa 
atu ki te mania  ka wekua tona pake e te rakau, ka 
motu nffa hukahuka, a tupu tonu ake hei rakau nui, 
me te Kahikatea nei ano te rarahi.
Piki atu he maunga, waiho iho ona tapui i reira, 
he Patupaiarehe, kua Kite ano enei whakatupuranga i 
taua atua nei, he atua kino, aha koa tokomana ki roto 
ki te whare, nowhea e rere te morehu. A noho rawa 
atu a Ngatoro', i Taupo, ka kite ia i te huka o runga 
Tongariro, ka minamina ia ki te piki atu, a piki atu 
ana, ka mea iho ano ia ki nga hoa i noho iho i te 
kainga,   Kaua e kai ake i muri nei, kia hoki iho ra ano 
au, ka kai tahi ai au, me koutou', ka piki atu ia, ki' ano 
i ata eke noa, ka kai ake te hunga o muri, a ka eke 
whakauaua ki te keokeonga o te maunga ka whano 
mate taua maia.
Ka puta mai he kaha ki a ia, ka karanga ia ki 
tetehi ahi mona kia ho mai i Hawaiki, a ho mai ana, 
ka rawa mai, i Whakaari, i Mau-tohora, Okakaru 
Roto-ehu, te Roto-iti, Roto-rua, Tara-wera, Pae-roa, 
Orakeikorako, Taupo, ka eke atu ki a ia e noho mai 
ra i Tongariro he oi ka ora taua maia, ka hoki iho, 
ka hoki mai ki Maketu nei.
Manu rawa mai Te Arawa i Motiti ka u mai ki 
Maketu takoto tonu iho i reira, ka marara nei nga 
tangata o runga i a Te Arawa ki nga wahi o Rotorua 
o Taupo, Wnanganui o Ruatahuna ka mahue atu i 
Maketu, ko Hei' ko tana tama, ko Tia ko tana lama.
81
ko Ngatoro ki Motiti. Ko Tainui kua u kei Kil´ª 
whia,
Ka rongfo mai a Raumati i a Te Arawa kei Maketu 
e takoto ana, ka whakatika mai te tang'ata ra me tona 
hapu  noho raua inai i Taiiraiig-a, i te ahiahi ka wha- 
katika ki Maketu  tae raua atu kei tawahi ke o te awa 
e tawharau ana mai a Te Arawa, katahi ka paang*a 
atu te pere ahi i tawahi o te awa, ko te matamata he 
mea tahu ki te ahi, perea atu ana, e hara titi tonu 
ki ng  heu o te whare ka wera i kona a Te Arawa i 
te ahi.
I te werang  o te Arawa i te po i a Raumati, ka-* 
hore he tang-ata o Maketu, kei te ngahere anake iiga 
tang*ata, kei Tapu-ika, kei Waitaha, ko Ng-atoro kei 
Motiti ano e noho ana. Ko Maketu pa e tu kau anay 
ko te waka kau i raahue iho i reira takoto ai, kua riro 
ki uta, ki te whai kai, ta te tau kai pai hoki hei toha- 
toha i te tangata ki te koraha haere ai.
Zo rawa ake te ata, ka kite atu a Raumati ki nga 
pa o Maketu e tu kau ana mai kaore he tangata, 
katahi ka whakaekea te taua raka ki roto i nga pa, e 
hara noho kau ana i roto,
I te po i wera ra ka kitea mai e nga wahi o Rotorua 
ia wahi, o ia wahi kua tau te tatutupo ki runga i te 
rang!, te puhanatanga o te uira o te ahi o te Arawa  
ka maharahara mai, ko te pa, ko Maketu kua wera, ko 
te hung'a tutata mai ki Waitaha i tino kite, i motu ke 
ki te taha o te akau  i mea mai ko Te Arawa e ka 
mai ra, na te tang ata haere, i tahu ki te ahi. I te 
ata, ka tikina mai ka tirohia, tae rawa mai, ko nga 
punffarehu kau e takoto ana, hoki tonu te purahorua 
ra ki te whakarongo i nga wahi i kapi i ng'a tangata 
runga i a Te Arawa, rongo kau ano.
Ka tupu i konei te pakanga a Hou raua ko Uenuku 
i mahue atu ra i Hawaiki, ka hoki mai hoki ki Aotea- 
roa.
Ko te whakaaro a nga tama a Hou i roto i o
F
82
ratou whare korero, ko te whakatauki mai a to ratou 
Papa i te hekenga mai, he kupu poroporoaki mai.
  E Tama, E Maka e, E Tia e, E Hei e, whaka- 
Tougo mai. Kotahi tangata ki Hawaiki, ko Whaka- 
tauihu anake, kotahi tang'ata ki Aotea, ko Tama-ua- 
whiti (mo Tama-nui-te-ra'), E Tama ma e, nau mai, 
haere. E haere koutou ki uta, kei mau ki Tai-ki-Tu 
ka puhia, he angina. E mau ki Tai-ki-Noho, ma te 
huhu, he popo, he hanehane.
  Haere ra  ia ata noho, waiho i konei te kino, 
haere kia ata noho, na te tutu hoki i mahue ai tenei 
whenua, ka haere ki tena whenua, kia ata noho, kia 
whakatupu tang'ata, kaua hei tutu, whakatupu 
tang'ata.' Ko nga kupu poroporoaki enei a Hou' mo 
ana tamariki, mau tonu i roto i o ratou nei ngakau, 
nga kupu a to ratou nei matua.   Haere pai ki te 
kotikoti kaing'a mo koutou.'
Ko Uenuku, kaore pea i whai kupu poroporoaki ki 
ana tamarika i te haereng'a mai ki tenei motu, ina te 
ahua, no tawahi mai te tutu, tutu tonu mai ki tenei 
motu. Nei ra ina wera a Te Arawa i te ahi a Kaumati, 
ka whakaaroaro te ng'akau o ng'a uri o Hou kia wha- 
whaitia ranei, kia waiho noa iho ranei te werang'a o to 
ratou waka, kaua e rapua he utu, tawhi noa iho ana, e 
totoko tonu ake ana i roto i te ng'akau te whano- 
whanoa. Na te kino hoki i mahue atu ai, te whenua, 
ng'a koeke, te iwi, nga tangata, a   E whai tonu ana 
mai hoki tenei mea te kino i a tatou.' E kore e taea 
te whakamanawanui, e whana ana te ng'akau.
Ka oti enei whakaaro ka tahi ka whakakotahitia, 
kia whawhaitia he utu mo ta Raumati kino ki a Te 
Arawa i tahuna, i tahuna ra ki te ahi, ka whawhaitia 
nei tenei whawhai nui e te Arawa raiia ko Tai-nuL
88
MANAIA, NGA-TORO-I.RANGI.
Na  ka riro mai nei a Tainui raua ko te Arawa me 
Ngatoro-i-rangi, ka mahue atu te tuahine a Kuiwai i 
tana tane i a Manaia. I muri auo  ka nohoia te 
purenga o Manaia ratou ko tona iwi  a ka ea te 
purenga  ka maoa te kai  ka mata te umu a Kuiwa 
wahine a Manaia  te tuahine o Ngatoroirangi ka 
riri a Manaia ki tana wahine  ka patua e Manaia  
ka ki atu  Fokokohua, i tapu i nga iwi o Tu- 
ngane nga wahie? ka hei taau  apopo kia pena 
nga kiri o tungaane  hihi ana i nga kohatu kaka 
Waikorora." Ka whakama te wahine ra ka 
tangi, e tangi ana e kohi mata ana i nga kai o tana 
hangi  ho atu tonu e ia ki te aroaro o te tane  haere 
ana te wahine ra ki tahaki tangi ai ka hoki ki te 
whare.
£a ahiahi ka tae te wahine ra ki nga pueru  ka 
mahue. £a mau ki te tu hou he rito toetoe  ka tu i 
te paepae  ka torona a Kahukura  a Itupawa  a Bon-
fomai  ka tu raua tokorua ko te tamahine ki mua  me 
[aungaroa hoki. Na  ka tika te haere a nga atua  a 
Kahukura, a Itupawa, a Bongomai, ka mutu te 
karakia, ka mea atu ki te tamahine; Ka tika to 
ara £a takaia nga atua na  whakairia  ka hoki ki te 
whare,
Ka tahi ka ki atu ki te tamahine, " Nau mai haere 
E tae koe ki o matua, " Korerotia atu Kua kanga 
ratou e Manaia, mo te matanga o taku hangi mo te 
purenga, ka mea mai ia, " I tapu i nga iwi o tungaane 
nga wahie o waenga tahora Ko nga whatukuhu o 
Ngatoro', nga kohatu o waenga tahora? Apopo nga 
kiri tungaane, hihi ana i nga kohatu o Waifcorora,'' 
Haere ra e tae ki o matua. Kia hororo mai. Tena 
nga hau o Pungawere.
f2
84
Na ka tangohia mai i reira a Mam, a Te Iho-d-tcK 
rangTJ, a Ronffomai  a Itupawa, a Hangaroa, ko nga 
atua enei i whenakotia mai e nga wahine ra, a ko aua 
atua ra ano o raua waka i eke mai ai, kaore i hoe atua 
kore noa mai aua waka  he atua kumera anake i riro 
mai, ika hoki, ko te atua tangata i mahue atu, engari 
ko nga karalaa anake i riro mai i a ratou ki roto i o- 
ratou puku takoto ai, he mea raohio a ngakau tangata.
Na, ka whakarewaia a Kahukura, a Itupawa, a 
Rongomai, a Maru, a Hangaroa, na ka tahi ka haerc 
mai haere mai ratou, tokorima, Ka haere mai i ter 
moana nui nei, na nga atua i waha mai, u noa mai i 
Whaka-ari, ka awatea ka kau mai ano, eke noa mai t 
Tawhiuwhiu, ka haere i uta, kai noa mai i te Kanakana,. 
ka mutu te kai a nga hoa, ka kai noa tonu a Haungaroa  
ka ki atu nga hoa tokorua  " Ka tae te roa o to kai e* 
Haungaroa, ' koia Kaingaroa-o-Haungaroa. Ka tahf 
ka pakia e Haungaroa nga kanohi o nga hoa wahine r 
ki mai ra ki a ia. He oti ano oma atn ana aua wahine  
whai noa atu a Haungaroa, whai noa atu, te hoki maiy 
waiho tonu iho hei ti haere,
Haere ake, tokotoru, ka haere a ka tae ki te puke-  
puke, ka okioki, i a ratou e okioki ana, ka puta mai te 
aroha ki a Haungaroa o tona whaea ka tangi ia, koia 
te Tangihanga, ka haere ka tae ki tetehi atu taumata  
ko Piopio te ingoa ka tahi kite iho i Rotorua, 
Ka haere, ia ka tae ki Rotorua, i te taha o te puia r 
raro o te maunga ka haere i te akau o Rotorua a ka 
mahue Rotorua, haere tonu Maketu, ka tae atu ki te 
kaainga o Tuhoro, ka ui atu, " Kei whea te kaainga o 
Ngatoro-i-rangi ?  ka kiia mai e ratou, '* Kei te pataka 
e tu mai ra ka kite atu ia i te tuwatawata, ka haere 
atu ka tae atu ki te tomokanga ki te kaainga, ka piki 
ma runga o te tomokanga, ka tae ki te kaainga, haere 
tonu ki runga ki te whare o Ngatoro-i-rangi W te wahi 
tapu hoki,
Na, ka tahi ka haere te tangata ki a Ngatoro-i- 
rangi, i te mahi ia, ka kiia atu, " He tangata kei te
S5
kamngti  lie kawenga ano tana  kihai i tomo mai ma 
te putanga  i piki mai ma rung'a  ko te kaweng a, 
kei runga kei to whare e takoto ana, ko ia kei to 
nohoangxi e noho ana He oti ano ka mohio ake a 
Ngfatoro , ka mea,  Ko taku iramutu ka ui atu ia, 
 Kei whea a Te Kehu V ka kiia mai,  Kei te ngpaki 
kumara," ka ki atu ano ia  ' Tikina atu, kia hororo 
mai ka tae mai ratou katoa, ka faaere mai ka tae mai 
ki te wahine ra  ka wbakaruua ki te tuaahu, ka ho atu 
nga atua.
Ka mea te wahine, a haere iho ki te whakaruku i a 
matou, ki te whangai hoki i to matou hau, kua kanga 
ioutou e te tini t) Manahua.
Ka marere nga kakahu o te tini maia raktf, kei te
wai keii:e whakaruku i a ratou, ko te karakia tenei:  
´
Ei,
Tena te pukepuke ka to,
Ka tu ki tai,
Ka tu ki te wai,
Ka tu ki moana-uriuri,
Ka tu ki moana waiwai,
-Ka tu ki te ahunga i uta,
K!a tu ki te aponga i tai,
Ka tu i tenei ahiahi,
Ko te ahiahi o fcenei puke,
Ko te ahiahi o enei nga atua,
E rua puke, ei,
Tena toko.
Toko ka tu,
Ka tu ki tenei puke,
Ka tu ki te ahunga i uta,
Ka tu ki te aponga i tai,
Ka tu ki te ahunga i Hawaiki,
Ko te toko tenei tarukenga,
Ko te tarukenga o tenei ki,
Ko te tarukenga o enei tama,
Ko te tarukenga o enei nga tauira, eL
Tena te whakaruku, 
Ko te whakaruku o enei nga mahi nei, 
Ko te whakaruku o enei nga tama, 
Ko te whakaruku o enei nga tauira, ei.
88 
Ka awhea ki roto :  
He awhengay
He pokinga,
He tanumaBga
He patunga,
No ena patuª
No ena kaha.
No ena riri,
No ena patu,
No ena toa.
No ena korero.
No ena wananga,
No ena kai taua,
Ka patu ki raro Nuku,
Ka patu ki raro Papa,
Ka patu ki raro Take,
He tukunga iho ki raro,
Kia kai ake nga tini i raro na,
Nga mano i raro na,
Ena nga atua,
Ena nga pu,
Ena nga take,
Ena nga tauira,
O karakia mana, e noho mai na,
A mea, a mea mana,
A mea mana,
E awhe ana e patu ana,
E huna ana,
E tukituki ana ki roto ki tenei rua,
Ki tenei kakahi,
Ko te kakabi a enei tama 
A enei tauira.
Ka pokipoki nga ringa, a ka taiipokipoki te maro 
rakau, ka taupokipoki, ka rang-a te kete :  
Bangaranga ra taku kete,
Hei moenga mo aku tama,
Taku kete mo aku fcama,
Ka riro taku kete,
Mo aku tama kua mate taku kete,
Hei moenga mo aku tama, kua ngaro taku kete 
Hei moenga mo aku rei taku kete,
Aku rei ka riro taku kete,
Aku rei kua mate taku kete,
Aku rei ka ngaro taku kete 
89
Eo te kete na wai,
Ko te kete na nga atua,
Ko te kete na nga tohungaª
Eo te kete na nga pu,
Eo te kete na nga iaupapa,
Ko te kete na nga ruahine,
Eo te kete na nga tohuuga kiato,
Wawao, wawao ra taku kete,
Hei waonga mo koutou taku kete.
Mo koutou ko nga tohunga, taku kete,
Mo koutou ko nga atua,
Mo koutou ko nga pu,
Mo koutou ko nga kurakia,
Mo koutou ko nga mana taku kete,
Eo te kete na wai,
Eo te kete na nga ruahine,
Na mea, na mea,
Na koutou na ena pu,
Na ena take,
Na ena nga atua kiato.
He maha ng'a karakia mo te tanikeng'a  mo teuei 
hanga mo te kang'a  kihai i ata whakina mai  he tupato 
no n a tohunga  kei apitia ki te kai  he aroha hoki ki 
nga karakia o mua  a ng'a matua  a nga tupuna o 
nam ata.
Ka mutu te karakia katahi ka tangi ratou ki te 
wahine ra  ka mutu  kei te kai.
Ka mutu te kai, ka hui ki roto i te whare, ka ui 
korero atu nga papa,  He aha koe i kitea mai ai Y' 
£aki atu ia ka mea atu,  He kanga na Manaia, no te 
ranganga o te tua-ahu a Manaia, ka mata te umu a Kui- 
wai, ka kanga e Manaia.  I tapu i nga iwi o tunga- 
ane nga wanie o te tahora ? Ko nga kiri o tunga- 
ane kia hihi i nga kohatu o Waikorora." Koia au i 
kitea mai ai, i ki mai ia, kia hohoro atu."
Na, ka rongo a Ngatoro-i-rangi, ka tahi ia ka utu 
i te kanga a Manaia, ka mea ia, Kia pena ia  
taona ana ki nga kohatu o Maketu." Ka tahi ka 
ki atu a Ngatoro ki nga teina," Apopo, ka kimi i te- 
tehi totara ma tatou." I te ata, ka whakatika katoa 
nga tangata hokowhitu, ki te kimi rakau, ka haere ano
88 
Ka awhea ki roto :  
He awheiigaª
He pokinga,
He tanumaBga
He patunga,
No ena patuª
No ena kaha>
No ena riri,
No ena patu,
No ena toa.
No ena korero.
No ena wananga,
No ena kai taua,
Ka patu ki raro Nuku,
Ka patu ki raro Papa,
Ka patu ki raro Take,
He tukunga iho ki raro,
Kia kai ake nga tini i raro na,
Nga mano i raro na,
Ena nga atua,
Ena nga pu,
Ena nga take,
Ena nga tauira,
O karakia mana, e noho mai na,
A mea, a mea mana,
A mea mana,
E awhe ana e patu ana,
E huna ana,
E tukituki ana ki roto ki tenei rua,
Ki tenei kakahi,
Ko te kakabi a enei tama^
A enei tauira.
Ka pokipoki nga ringpa, a ka taupokipoki te m 
rakau, ka taupokipoki, ka rang'a te kete :  
Bangaranga ra taku kete,
Hei moenga mo aku tama,
Taku kete mo aku tama,
Ka riro taku kete.
Mo aku tama kua mate taku kete,
Hei moenga mo aku tama, kua ngaro taku kete
Hei moenga mo aku rei taku kete,
Aku rei ka riro taku kete,
Aku rei kua mate taku kete,
Aku rei ka ngaro taku kete^
i 80
Ko te kete na wai,
Ko te kete na nga atua,
Ko te kete na nga tohungaª
Ko te kete na nga pu,
Ko te kete na nga Kaupapa,
Ko te kete na nga ruanine,
Ko te kete na nga tohnnga kiato,
Wawao, wawao ra taku kete,
Hei waonga mo koiitou taku kete,
Mo koutou ko nga tohunga, taku kete,
Mo koutou ko nga atua,
Mo koutou ko nga pu,
Mo koutou ko nga karakia,
Mo koutou ko nga mana taku kete,
Ko te kete na wai,
Ko te kete na nga ruahine,
Na mea, na mea,
Na koutou na ena pu,
Na ena take,
Na ena nga atua kiato.
He maha ng-a karakia mo te tanikenga, mo teuei 
hanga mo te kang'a^ kihai i ata whakina mai^ he tupato 
no nga tohunga, kei apitia ki te kai, he aroha hoki ki 
ng'a karakia o mua^ a ng'a matua^ a ng'a tupuna o 
nam ata.
Ka mutu te karakia katahi ka tangi ratou ki te 
wahine ra, ka mutu, kei te kai.
Ka mutu te kai, ka hui ki roto i te whare, ka ui 
korero atu nga papa,  He aha koe i kitea mai ai V^ 
£a ki atu ia ka mea atu,  He kanga ua Manaia, no te 
rang'ang'a o te tua-ahu a Manaia, ka mata te umu a £ui- 
wai, ka kanga e Manaia.  I tapu i nga iwi o tunga- 
ane nga wahie o te tahora ? Ko nga kiri o tunga- 
ane kia hihi i nga kohatu o Waikorora." Koia au i 
kitea mai ai, i ki mai ia, kia hohoro atu."
Na, ka rongo a Ngatoro-i-rangi, ka tahi ia ka utu 
i te kanga a Manaia, ka mea ia, Kia pena ia, 
taona ana ki nga kohatu o Maketu Ka tahi ka 
ki atu a Ngatoro ki nga teina," Apopo, ka kimi i te- 
tehi totara ma tatou."I te ata, ka whakatika katoa 
nga tangata hokowhitu, ki te kimi rakau, ka haere ano
90
taua wahine^ ka kitea e ia te totara^ ka keria^ ko ia 
Totara^keria. Ka tola ki te wai ka rewa, ka hoe i te 
moana^ na te hau o Pung^were i pu{)uhi.po whitu kite 
moana ka whiti ki Hawaiki^ ko te wahi i u atu ai ko Tara- 
i-whenua-kura^ ka tanumia te waka^ka haere a Ngatoro- 
i-rangfi ka tae ki Whaitiri-ka-papa he whenua tera, 
ka haere atu a ka tae atu ki te whare o Kuiwai^ ka ka-* 
ranga atu ki te tuahine kia puta mai ki waho^ a ka 
puta mai ia ki waho. Na, ka ui korero atu a Ngatoro- 
i-ranffi ki a ia.  He aha te korero ka mea mai ia. 
^' Kei te tua-ahu tonu nffa mano o Manaia e noho ana 
ko koutou, na te karakia i kawe mai ka ki atu 
Ngatoro. " Kia pewhea te ra^ ka haere ki te tua- 
ahu ?" Ka ki mai tera^ " Kei te ata tonu ka ui atu 
ano a Ngatoro."  Kei whea i te ahiahi ?" ka mea 
mai te wahine ra^  Kei te toi poto^a i te ata kei te toi 
roa ka ki iho a Ngatoro " I te ata, ki runga i to 
whare koe ka hoki a Ngatoro ki te nuinga, ka korero 
ki a ratou, '^ Ki a Tangaroa, me tomo te pa, ki a 
Kangitu me tuki ata." Na, ka korero a Ngatoro ki a 
ratou, ka mea,  E ! ki te tuaahu taua, me motomoto 
nga ihu, me hora noa iho, ko te patu, ki raro i te 
tangata'. Na, ka tahi ka haere mai, a ka tae mai ki 
te marae o te tua-ahu rokohanga atu e tuwhera ana 
nga hangi, e pae ana nga rautao, nga wahie, nga kow- 
hatu, a takoto ana te rau mawhitu i roto i te hangi, 
tahuri atu, tahuri mai ki te motomoto i nga ihu i 
nga kanohi, takoto ana i roto i te hangi, ko nga patu, 
he patu poto kau, he meremere, he onewa, he patu 
paroa.
Takoto nei, takoto^nei a ao noa te ra, ka tae mai nga 
tohunga ki te hora rau ki te tuaahu, he pera tonu i nga 
ata katoa, pono rawa mai, e putu ana i roto i te hangi, 
ka pa te Karanga, ^ Ee tenei te tini o Ngatoro', o 
Tama', kei roto i te hangi e takoto ana, tenei ta te 
atua tana i hiki mai,' ka rongo nga mano i roto i te 
pa, ka puta ki waho, ana ra taunaha kau ana i nga 
peke, i nga huha, i nga upoko o te rau hoko-whitu ra,
01
"takbto tonu^ kaa pakua te toto^ no te ahiahi ke ra boki
te motomotonga i nga ihu, ko ngu tohunga^ i haere
tona ki roto i nga harakeke noho ai, a tae rawa atu
DgB tohunga o te tangata whenua, e ngtiro ana ratou.
Ka hamama ngtt waha ki te karakia^ ka koa hoki ki
a ratou nei mea^ ka mana^ kiano i ato mutu noa te
karakia a nga tohunga ; te huakanga mai a nga tohu-
n^a o te ope^ ko nga tohunga ano te mataika^ te oho-
nga ake o te rau mawhitu ra, ana na kihai tetehi i
rere, ko Manaia anake, ko ia i rere ki te pa, apitiria tonu-*
tanga atu ko te pa, ka horo, te ingoa o te parekura ko
Ihumotomotokia, te pa hero ko W haitirikapapa. Ka
rere ano Manaia ko te horonga o tera pa anana, me te
mea e tomo ana ki te, whare koia, te whakatauki ^ Hin^a
iho, tomo atu te pa\ ka mutu te patu, kei te hurihun i
nga ika tapu^ whakapono ma te atua, kei te pioi, ka
mutu, kei te tao tangata, kai kau, ka pau, ka puta nga
pa i ora ki te taua toto.
Ka hoki ratou ki o ratou waka. Na, ka whaia ratou 
e nga mano o Manaia, ka tae ki te awa, ka mahue, ka 
tae ki to ratou waka, e hara kua tae atu te whai ki te 
awa, na ka hia inu a Ngatoro', ka mea, ^' Kaore he wai 
mo tatou,'' ka ki atu Ranffitu, '' Kaore, e ngari kei te 
awa, ra ano,'' a ka tahi ka no atu te taha ki a Rangitu, 
na ka tahi ano a Rangitu ka haere, ka tae ki te awa, 
tae noa atu, kua noho mai nga mano ra, ka tahi ka utu 
te tangata ra i tana taha, na kua tae te taha ki roto i 
te wai, ka tahi ka rere atu nga ringa ki te pehi i te 
taha kia totohu, e haere ana ki te pehi, inamata e 
haua ana ki te patu, i rangona kautia ake e ia ki te 
huhu te patu e haere iho ana ki tona angaanga, ka 
tahi ra ka takiritia mai te taha i roto i te wai ra, ka 
tahi ka whakangaua atu ki te patu e haua mai ra ki a 
ia, e hara ka tana te patu i tona angaanga, ka pakaru 
ko te taha, mau mai i a ia, ko te ngutu anake o te 
taha ra.
Na, ka tahi ia ka oma, a ka tae ki a Ngatoro' me 
te hokowhitu ra hoki. Na, katahi ano Rangitu ka
. i
' taburi^ ´ liara i a ia ano te mata-ika^ na rung'atia n% 
" Tarig'aroa, na runffatia na Tama-te-kapua, na ratou 
^ katoay e hara ka woati tera^ ka patua, ka mate te ma* 
. no tini ra. Te ingoa o tenei parekura, ko Tarai-whenua- 
kura. Ka ora ano a Manaia.
Ka tahi ka hoki mai ki Maketu noho ai^ mahi ´i 
hoki^ i muri ano, ka tuia ng'a waka o Manaia, ka 
haere hoki Ngatoro' ki te motu ki Motiti noho ai, ko 
tona pa ko Matarehua^ ko te whare, ko Tai-maihi-o- 
Songo, ko te rua kumara, ko te Marihope, ka noho, 
ko raua anake ko te ruahine i to raua kaaing'a, ko te 
nuing'a, i Maketa anake. Na i a raua e noho ana, 
ka u mai te ope a Manaia, he mano tini te tang*ata me 
te waka, ka tau ki tatahi, ka karanga mai Manaia, 
Taku taokete, e puta ki waho, taua ka riri kei 
awatea,'' ka rong-o a Ngatoro', ki te reo o Manaia, 
ka tahi ia ka puta ki waho o te whare, a kua kite atu 
ia ko te ope a Manaia tenei te tau ake i tatahi nei, ka 
tahi tera ka karanga atu. Taku taokete, tau 
marire ake i kona, kua ahiahi, e kore e taka te 
nru a taua rakau, mo apopo taua riri ai,*' rongt) 
tonu Manaia, whakaae ana,  Ae, kua po,'' ka karang^ 
iho ano a Ng'atoro\  Hei waho punga ai o waka 
A ka rongo Manaia, ka whakahau kia tahu kai tana 
ope i runga ano i nga waka, ka noho ano Ngatoro' i 
TO pa.
Na, ka ahiahi, ka noho Ngatoro' ki te tuaahu, kara- 
kia ai, i te po, i te mutunga ai o te karakia ki te tua- 
ahu, ka tomo ki roto ki to raua whare ko te ruahine^ 
ko te mahi tonu tera he karakia, e kumekume ana i nga 
hau te rangi. Ko te ope ra, e mahi ana i te takaro, i 
te haka, i te waiatt i te ngahau, ta te ope whaihanga 
he ngahau, kaore e mohio, ka mate ratou ; ki ta ratou 
nei whakaaro, ko Ngatoro' e mate ko te kotahi, po ra- 
wa iho tenei ano te Koroheke nei raua ko te ruahine 
kei roto i to raua whare e takoto ana, ko te ruahine, 
ki te matapihi whakarongo ai ki te taua e tawai mai 
ra ki a raua, ko te koroheke, ko Ngatoro^i te tu-
93
MgBToa, ka marere ona^ kei te karang'arang'a i te ban 
me te ua^ me te whatitiri^ me te kanapu^ kia puta mai 
hei whakamate i ng-a^ mano o Manaia^ ana te rongong'a 
Tawhiri-matea, ka tukua mai ng-a hau, o pun- 
gawere, anana ko te ua^ ko te hau^ ko te whatitiri ko 
te kanapu, e whakarong-o ana raua ki te putang-a mai o 
te hau, o te uira, o te whatitiri^ o te ua, o te ng*anga.
Ka wehea te po^ ka wehea te ao, ka puta te hau, te 
xtBiy te uira, te whatitiri, me te ngaru katoa o te moana^ 
rokohanga mai te ope ra, kua pari te ihu ki te moe^ 
ka Tonffo raua ki te haruru, ka purupurua to raua 
whare Ka moe raua. Whakarongo rawa atu ki te 
nge, ki te rari ki te ngangau, a taro kau iho, kua 
Bgaro noa ibo te ngangi, ko te tai anake e aki ana. 
Kihai hoki, te hau ra i roa rawa e pa ana, kua mutu. 
Hi rawa ake te ata, ka puta atu te ruahine ra ki waho ! 
titiro atu ai i te ope ra, titiro rawa atu ki te one, e pae 
ana tera i uta kua mate, Te ingoa o tenei matenga, 
ko Maikukutea, te hau nana i patu, ko te Aputahi-a- 
Pawa. I tapa ai tena matenga ko Maikukutea, no te 
mea, ko nga maikuku kau i kitea, ko nga iwi kau, 
kaore he wahi nui i kitea. Kaore he rerenga o tenei 
ope, lie mano, mano iho ki te mate, te tohu o Manaia 
i kitea ai, ko tetehi wahi o te ringa he mea whakairo, 
ka tahi ka tahu ahi a Ngatoro' ki Maketu hei karanga 
mo nga teina, ka kite mai te hokowhitu ra, ka tahi ka 
hoe mai kia kite i to ratou tuakana tae noa mai ratou, 
kua mate te tini o Manaia.
Ka ea tana kanga i a Mutahanga i a Manahua, 
E ngari me ora ano a Te Arawa, mei kore te tahuna 
ki te ahi e Raumati, penei e rua pga waka hei hoenga 
ki Hawaiki, kua ngaro noa atu taua iwi.
E ngari me noho ano a Ngatoro' ma i Maketu, mei 
kaua te haere ki Moehau, kihai i wera a Te Arawa, 
otira ko te whawhai, matamua tera, mo te tahunga o 
Te Arawa ki te ahi e Raumati, me korero hoki tera 
aianei.
94
HATUPATU.
I te haereng-a o Tama' ma ki Moe-hau, o Ihenga 
ma ki Boto-rua^ ka haere hoki a Ha-nui^ a Ha-roa^ 
a Hatupatu^ ki te Whakamaru^ ki Maroa, ki Tuata^ 
ki Tutuka^ la Tuaropaki^ ki Hauhungaroa^ ki Hurakia^ 
ki Horohoro^ ki te tahere huahua ma ratou^ mahi nei^ 
mahi nei^ a ka maha nga ra^ nga marama^ i mahi ai; 
me te whakaaro to raua taina a Hatupatu^ ki a ia^ 
kaore e homai nga mea momona kia kai tabi ratou^ 
ko nga mea tokoroa anake mana^ ia kainga^ ia 
kaing'a^ me tona haere ki te taha o te ahi noho ai^ me 
te tangi^ me te kai^ me te tangi^ me te kai^ ia rang'i^ 
ia rangi, ka tupu tona whakaaro nanakia, ka hemo 
ona tuakana ki te mahi^ he tiaki tonu hola tana i te 
kaing'a ia ra^ ia ra^ ka tapoko taua maia ki roto ki 
te rua i ng'a taha huahua^ ana kei te tahae^ tana 
tukunga atu ki te kai^ ana na ka mahi rapea te 
pepeha nei^ te kaki ururua au mahi'^ kua paoitia hoki 
ne aruhe hei kinaki.
Pan ake nga taha, tang-o atu ki ng'a papa-patua, 
ka ora, ka puta ki waho, kei te takahi i te ara, a 
tawhiti noa atu, ripa ke atu, ripa ke mai, kia hewa ai 
nga hoa, na te taua i kai, hoki mai, kei te werowero 
i a ia, kei te patu ki. j;ona upoko, takoto ana i te kainga, 
tae rawa mai nga tuakana kua mate, tae rawa atu ki 
te rua, kua pou nga manu, ka ui atu, ka mea mai, na 
te taua ? k;^ rapu i nga ara, ka kitea, a ae ana ratou, 
kei te tahutahu ka ora, kei te kai ano ratou, me taua 
tikanga ano o aua rangi o mua ra, nie te kai, me te 
tangi, ka haere ano ki nga wahi auahi noho ai kia mea 
ai nga hoa, he auahi, kaore he roimata.
96
I te ata ka noho ano ia^ ka haere nga hoa^ nie te- 
tahae ano i ng'a huahua^ pera tonu ia ra^ ia ra^ a 
tupato ana ng'a tuakana^ whang'a ana i tetehi rangi^ 
tapoko ki roto ki te rua kai ai^ ana na ka mau tana 
whanako' patua iho, tanumia iho, ki roto ki nga 
hutinga huruhuru manu, hoki mai ana ratou ki Roto- 
rua, ka ui atu nga matua, ' kei hea to koutou teina ? 
^ Aua, kaore matou i kite', ^ E kua patua', ' Kao', ka 
tohe, ka tohe, heoi ka mea nga matua, kua patua ina 
hoki i haere tahi ano koutou, ka ngaro nei i to koutou 
hokinga mai nei
Ka tupu to raua whakaaro, kia tonoa to ratou 
tupuna ki te kimi, a tonoa ana, haere ana taua ngaro 
nei, ko te ingoa, ko Tamumu-ki-te-rangi, haere ana, a 
rokohanga atu e tanu ana, ka kitea ka mahia e ia, ka 
ora, ka haere mai, tutaki ana i taua wahine nei e wero 
manu ana mana, ko tana here, ko nga ngutu tonu, ko 
ta Hatupatu, he here ano, wero atu ai te wahine ra i 
ona ngutu, e hara, kua tu i te tao a Hatupatu, haere: 
rawa ake ka oma taua tangata, ka mau i te walune ra^ 
ekore hoki e hohoro i taua wahine, ko ona waewae^ 
hei kawe, ko ona pakau ano kei ona ringa ano, i pena 
me te manu, a haere mai ana ki te kainga o t& 
wahine ra, moe ana raua.
Ko te kai a tera wahine, he ota tonu^ ho mai noa 
nga manu ma Hatupatu, ko te ata kau e kawe huna 
iho, i te ata ka whatika te wahine ki te wero manu, ka 
noho a Hatupatu i te kainga, ka hemo atu, kei te tunu 
kai mana, me te titiro ki nga taonga o te ana kowhatu 
o te wahine ra, ki te maipi, ki te kakahu kurawhero, 
puahi, kaitaka, me te whakamatautau, me te titiro ki 
nga mokai ngarara, koriroriro^ aha, aha noa iho pena 
tonu ia ra^ ia ra, tae noa ki tetehi ra, ka mea atu Ha^ 
haere koe ki tawhiti, ki te pae tua-tahi, tua-rua^ tua* 
ngahuru, tua-rau, tua-mano, hei reira koe mahi manu 
ai ma taua, ae ana mai --haere ana, noho ana ia, tunu 
manu ana mana me te whakaaro, a ka tawhiti atu, ka 
rite ki tana i mea atu ai, ka tango i te kahu whero i
90
tiga kahu kura^ me nga puahi, kaitaka, me W maipi^ 
ano taua maia^ ka oria e te hau^ te makang^a atu o te 
maipi ki ngfa ng'arara, ki ng-a mokai katoa^ kua mate^ 
te pang'ang'a atu ki te pae miromiro^ mate ana te 
nuing*a^ ora ana ko-tahi, haere ana ki te tiki i te wa- 
hine ra, ko te ing*oa^ ko Kurang*aituku.
Ko ng'a kupu enei a taua manu i karang^a 
haere atu ai^ ^ Kurang'aituku e, ka kino te whenua, ka 
kore a taua taong'a, i a wai ? i a Hatupatu, riroriro 
rawa', a tae noa atu, ka rong-o a Kuran^aituku, ka 
hoki mai, ko ta Kura^ tenei, ko tana karang*a i tona 
hokinga mai, * Kumea, wharona, kumea, wharona, ina 
ano koe e Ha' na, ina ano koe e Ha' na, kumea^ 
wharona, kumea, wharona, ina ano koe e Ha' na', e toru 
ano wharonatang'a, kua tae ki te ana^ tae rawa atu, 
tirotiro kau ana, ka ara takina ano e taua miromiro, 
^ Kumea, wharona, kumea, wharona, ina ano koe e Ha' 
na, ina ano koe e Ha' na', ka mau taua maia, ka mea 
a Ha', ka mate ia.
Ka whakahua ia i tana kupu, ^Te kowhatu nei e, 
matiti, matata', kua matata, kua ngaro ia, kimi kau te 
wahine ra, a puta noa atu i tawhiti e karang-a noa ana, 
^ Ina ano koe e Ha' na, ina ano koe e Ha' na', me te 
poko aua noa atu, ka puta ake a Ha', ka haere, pena 
tonu, pena tonu, i te roa o te te ara, a tae noa ki Roto- 
rua, te taenia atu ki te ng'awhariki, mate noa iho, hua 
noa he wai matao, ana kua wera.
Noho ana i te akau o te moana, ka ahiahi, ka tahi 
ka ruku atu i te wai, whiti atu ko te motu i Mokoia, 
ka noho i te wai mahana, ka hiahia ona matua ki 
tetehi wai mo raua, ka tonoa to raua ponong'a ki te tiki 
wai, ka haere, rokohanga iho e takoto ana i te wai 
ariki, ka hopukia e Hatupatu, ka mau ka uia atu, ^ Mo 
wai to wai ? i haere iho ai koe i te po', ka mea atu, ^ Mo 
mea ma', ^ A kei hea te whare o aku tuakana'? ara ko 
taua mokai ^ He whare ano to ratou, pehea ko wai to 
ingoa ?' Ka mea atu ai, ^ Ko au ko Hautupatu', ' A e 
ora ana ano koe'? Ka mea atu ia, ^ Ae', ka.mea atu 
te mokai ra.
97
*'" †%†
\
^ Inana-^)ift'^hare ke to matou ko o matua^ na raua 
ahau i ngare iho ki te kawe wai iho mo raua  ka mea 
atu ia, ^ Ho atu taua  haere ana^ ka tae atu ki ona matua^ 
ka parare ki te tangi^ ka mea atu ia^ ^ Kia ata tan^ 
tatou kei ron^o mai aku hoa i patu i au nei^ kaua hoki 
au e moe tahi me korua i konei^ e rangi me haere au 
ki rote ki te rua noho ai kia rongfo i a ratou^ i nga ra 
katoa^ me kai au i reira^ ae^ haere^ ko toku matua 
tane^ me moe maua i reira i nga po, i n^ ra^ hei te 
whare ia  ae^ pena tonu i ngfa ra^ i ng'a po katoa^ ka 
mohio ng'a tuakana ki ng^a kai^ he kai ke i te nga-' 
ronga atu o to raua taina^ he kai ke i tenei ra^ ka 
patu ki to raua whaea^ ki ta ratou mokai pena tonu, 
pena tonu.
Ei, karanga ana^ ^ Ee, ko Hatupatu  ka tahi ka mea 
mai tetehi, ^ Biatupatu hoki kua mate ra  ka tino kitea, 
ka tango tetehi ki te mdipi, me tetehi, na ka tango 
hoki a Hatupatu ki te maipi, kua herua ake taua 
tangata ra i te po^ kua tiatiaina ki te raukura, e rua 
kopu toroa ki ng'a taringa, ka tono iho te tini tangata 
rakia puta ake i tonarua kia whawhai ratou, ka tango 
i tona whitiki, me tona maro whero, ka whakahua i 
tana karakia mo tona tatuatanga, i tona maro :  
Ho mai taku tatua,
Kia whawhea.
Ho mai taku tu,
Kia hurua,
Ho mai taku maro kia rawea,
He maro riri te maro,
He maro nguha te maro,
He maro kai taua,
Ko te maro o Tu,
Ko taku maro,
O Tu, Tu-Nuku,
Tu-Bangi, Tu-Papa, Tu-Kerekere,
Ko taku maro, Tu-ka-riri,
Tuka-nguha,
Tuka-nguha,
Tu-mata-uenga,
Tu-ta-weke, Tu-whakamoana^-ariki,
Ko taku maro, ko te maro o Tu,
G
98
Tu-kai-taua,
Tu-kai-tangata,
Ho mai taku maro kia Hurua,
Ria maroHia,
Ko te maro o Tu,
Tu-ka-korikori,
Tu-ka-korikori,
Tu-ka-mahuta,
Tu-ka-haere,
Tu-ka-maranga.
Heoi, enei kupu, ka puaki te upoko i roto i tona 
rua:  
Ka maranga i te ata, 
I te ata ka wbanake, 
I te ata o tenei riri, 
I -te ata o tenei patu, 
I te ata o nga pu', 
I te ata o nga tohunga, 
I te ata o tenei tama, 
Oku, o tenei tauira.
Ko te karakia^ mo tana maipi :  
Ei, tena te rakau ka hoa,
Ko te rakau na wai ?
Ko te rakau na Hapai,
Ko te rakau na wai ?
Ko te rakau na Toa,
Ko te rakau na Tu,
Tu-ka-riri,
Tu-ka-nguha,
He rakau nau,
Na koutou na nga pu,
Na nga atua,
Na nga tohunga,
Na nga kaupapa,
Na nga atua kiato,
I ho mai ki a au^
Ki tenei tama,
Ki tenei tauira.
E koro ma, e !
Tukua mai ki tenei rakau,
Kia ripiripia,
Kia haehaea,
He ika ka ripiripia,
He ika ka haehaea.
99
He ika ka binga noa mai, 
Ki te mata o tenei rakau.
Tuku tonu,
Heke tonu,
Te ika ki te po,
Tuku tonu,
Heke tonu,
Te ika ki te reinga.
Na runga atu au,
Ka raro mai koe,
Ko nga huruhuru o taku tinana,
Me tupu ki runga,
Ki to pane,
Ko to pane te bo mai,
Ki a au,
Ki a au,
Ki tenei tama. "
Mo tenei tobunga,
Mo tenei tauira.
Ka puta a Hatupatu kei runga o tona rua, ka kite 
mai ona tuakana ki a Hatupatu^ ano ki taua koroke i 
te putanga ake, ano he karu to te tangata, he karu to 
te maipi, ano ko Kopu ka puta ake i te pae nga karu 
te maipi, o te tangata^ ka kite hoki nga mano tini o 
to raua iwi e noho ra^ hinga noa ake ano^ hore he iwi, 
bore he aha^ i kite tamariki hoki i mua i taua maia^ kite 
rawa ake^ ahua ke ana te titiro ki nga tuakana^ ahua 
ke ki a ia.
Toko-toru, e toru tonu nga taiaha ki te matenga o 
Hatupatu, i raro ano te rau o te taiaha, tera te haere 
ra, te whiunga atu o tana, toko-rua ki runga, ko-tahi 
ki raro o te maipi, maranga atu, tohe mai ano, toko- 
ma ki runga, ko-tahi ki raro heoi, ka mutu ; ka mea 
mai to ratou papa, aku potiki, kia pena to koutou kaha 
ki to koutou tupuna e ka mai ra i te ahi a Raumati, 
mo te Arawa, e ngaki noa ana i te mate, nohea e mana, 
nohea e aha, pehea i kaha koutou ki taku potitki kor 
tahi na. 
Ka rongo ana tama i tera kupu, ka pouri te ngakau
G 2
4525SS
100
te tini tangata ra, o Ha-nui, o Ha-roa, o Karika, i)´^ ' 
te patu i te parehe o te aruhe, ke te roroi i te kumara^ 
kei te tapora i te mataitai hei o ki te taua i Maketu, 
kei te mani ng'a tuakana, kei te ako puku o ratou papa 
i a Hatupatu^ kia mohio ki te ahua o Raumati^ a rewa 
rawa ake nga waka, kihai i eke i runga^ i noho ia, ka 
taka waeDganui moana^ ka whakatika a Hatupatu me 
ona kahu whero e toru-tekau^ ka haere ki te taua^ he 
mea niku i te wai tona ara tonu^ a ka tae ki te 
kopuatanga o te wai^ ka kai tonu i roto i te wai i te 
katahi, a puea rawa ake^ i Ngaukawakawa, kite rawa 
atu nga tuakana^ e horahora mai ana i nga kakahu^ 
ka u atu te waka^ ka ui atu, kei whea tou waka i 
hohoro mai ai koe ? ka mea atu ia, he waka ano toku. 
A whakarerea ana tona pare i reira, tupu tonu ake he 
pohutukawa, ka puta i te Roto-iti te waka, ka ruku 
atu hoki ia, puea rawa atu, i Kuha-rua, ka mahue te 
pare totara i reira, tupu tonu ake, e tupu tonu mainei 
ano, tae rawa atu, e noho mai ana, ka miharo ratou ki 
tana mahi, ka u ki Otaramarae, moe rawa atu, i te 
Kaharoa-a-Tauhu, ao ake, kei Maketu, po kau ana, 
ka takoto te matua a tetehi tuakana, a tetehi, a tetehi, 
ko-tahi rau mawhitu, i tenei, i tenei, i teuei, kaore i 
a ia.
Ka tahi ia ka tupato ki ana tuakana, kei ta ratou 
whawhai ano te take, ina kaore i wehea mai etehi ki a 
ia, ka mea atu ia, ' E aku tuakana kihai au i whakatuturi 
ki ta koutou ngare mai i a au, i haere tonu mai au, me 
toku haerenga i patua ai au e koutou, a ka he nei hoki 
au, e mea ana a au, kia ho mai etehi tangata ki a au, 
kia rima-tekau  ka mea atu ki a ia, ^ Hoki atu koe, he 
aha mau, he kai, ko te mea e mate i a koe,' heoti, hoki 
tonu mai taua tangata, i taua po ano, ka rapu ia i te 
wahi ururua hei nohoanga mona, a kite ana la i te pai 
o taua wahi, ka tahuri ia ki te paihere i aua pu taru- 
taru, i nga rakau, whakakakahu atu ki ona kakahu, 
ano te matua a taua tangata, me he matua tangata, ao
101
kau te ra^ ka kitea e te tangfata^ whenua^ ka tukua 
ng*a purahorua^ ki hea^ ki hea^ kia haere mai ki te wha- 
whai,
Kei runga nga matua a iiga tuakana^ e korero ana i 
te korero o te toa^ whakatika mai^ whakatika atu^ ka 
mutu^ te tino whakatikanga o Hatupatu^ i raro ano e 
haere ake ana^ ano ka oria e te hau^ e wha nga tikitiki 
te tama^ ano te raukura, kei te au o Karewa e noho 
ana, ka mutu te korero i tetehi taha, wetekia ake, ko 
tahi te tikitiki i te rae, he kahu-kura te kakahu, kei te 
korero i te toa  ka noho, puta ke ki muri, kaore he 
puhi, he kaitaka te kahu^ korerotanga, ka mutu kei 
waen^a e korero ana, he kiri kau, puta ke ki mua, kei 
te kohamo te puhi, he tokotoko te rakau,* noho iho, 
puta ke, ki tetem wahi korero ai, e rua puhi kei te rae,kei 
te kohamo, he puahi te kahu, he tewhatewha te rakau, 
ka mutu, putake he wahi ke, e rima puhi, he topuni te 
kahu, he paraoa te rakau, ka mutu, me te titiro iho te 
tangata whenua ki te maha o nga rakau, o nga 
kakahu o ng'a rangatira o taua matua, ki te korero, 
ana, ka wehi noa ake te matua a Hatupatu.
Tena, ko nga matua a nga tuakana he maha ano nga 
tangata ko nga rangatira i rite tonu, e toru matua, 
toko-toru hoKi nga rangatira, tena ko ta Hatupatu 
matua ko-tahi, he maha nga rangatira, me nga kakahu, 
na reira ano i tunu ake, e ki ana, he matua tangata, 
kaore he mea puhi, ki te otaota.
Ka tahi ka whakaputa te tangata whenua ki waho, 
iri ka piri. Te ringihanga mai o te tao, o te manuka 
i te matua a Ha-nui, enara kua whati, whati mai, 
whati mai, kei ta Ha-roa, ka whakahokia, ko te ua 
kau i maranga, ka te apiti ano, ka whati mai ano, ka 
eke kei runga kei ta Karika, ka whakahokia, ko te ua 
kau i maranga, ka te apiti ano, heoti, ka whati katoa 
nga matua a nga tuakana, aha koa, ko-tahi mano, 
ko-tahi tekau. Pango tonu te kohamo i te whatinga.
Me te noho tonu atu te matua a Hatupatu, na te 
mea ano ka eke tonu atu ki runga^ ki te matua e noho
I
102
inai ra^ te whakatikanga o Hatupatu ki rungu^ ki te 
whakahoki, tahuri atu^ tahuri atu^ nawai i ngaro^ i 
ngaro^ a ka kitea te tangata ra : He putanga to 
Hatupatu, he putanga to Karika, waiho tonu te toko- 
toko Ki a Hatupatu, tukua atu, tahi ano te maipi, ana, 
me te kai koropeke, maimu te paraoa, kua motu te 
upoko, ki te ringa mau ai, heoi, Ka whati tera, whati 
ra, whati ra, ka tahi ka hoki mai ona tuakana ka patu, 
he tini nga mauo i hing'a kei te patu nga tuakana, 
kei te whakataki tonu ia i a Raumati, ana ka kitea, ka 
mau i a Hatupatu, kotia iho te upoko, huna iho, ka 
mutu te patu, ka hoki ki te puni, kei te tao i te tan- 
gata, kei te kai, kei te whakakapowai i te upoko, ka 
maoa, kei -te korero whakatu, kei au a Raumati, ka 
mea atu tetehi, tetehi, kei au, pena tonu, huna tonu a 
Hatupatu.
Ka hoki ki Rotorua, ka tahi ka eke i runga i te 
waka, ka tata ki te motu, i Mokoia, kei te pioi haere 
atu i runga i te waka nga tuakana, ka mutu, ka ui 
mai to ratou matua, kei a wai a Raumati ? ka mea 
tenei, kei au, tenei, kei au, ka mea to ratou matua, e, 
   kua ora a Raumati.
Ka tahi ka whakatika a Hatupatu, ka pioi i ana 
kirikiri upoko, ko taua upoko i tona ringa, ko Karika, 
ka whakahua i tana pioi, koia tenei.
* Ka mate te patunga na Hatupatu, ko Elarika, 
Ka whakamaroro ki tai o te moana, 
E ta taua rangi, 
E ta taua rangi, tuia ake 
Pioi e, pioi e,
Ko te mata i tua, ko te mata i wharau, e ta taua rangi 
Hanui, Haroa, Hatupatu, ko Karika . 
Ka whakamaroro ki tai o te moana 
E ta taua rangi.'
Ka tahi ka mau te ringa ki te upoko o Raumati, e 
huna tonu ra i roto i a ia, arara kei au a Raumati, 
ka koa, ka tahi ka marere nga kakahu o to ratou papa 
   ka rere mai ki roto ki te wai, karakia mai ai, koia 
tenei tana karakia.

103
Hara mai hea ? teretere nui no Tu ?
Hara mai uta, hara mai tai, teretere nui no Tu ?
Hara mai te kimihanga, hara mai te hahaunga, hara mai te
rapanga, teretere nui no Tu. 
Tu whiwhia^ Tu rawea, Tu marie oi, kei te marie nui^ o te
rangi nui e tu nei 
Ka whiwhi, ka rawe, ka mahaki, ka angaia,
Tere, tere, tere nui no Tu.
Heoi ka mutu^ ka whakanuia ake tana tamaiti mu- 
ringti^ ka whakaitia iho ana muanga^ ka tahi ka ea te 
weranga o te Arawa. £a heke mai nga mokopuna a 
Tama-te-kapua^ noho rawa mai i Pakotore, ka whanau 
a Rangitihi i reira^ me ana tamariki^ ka haere tetehi ki 
te Bangiwhakakapua noho ai^ ara ki Roto-rua, muri 
iho, ka haere tetehi ki te Whakatohea, he wahine, muri 
iho ka haere katoa a Rangitihi ratou ko ana tama ki 
Ahuriri, ki te rapu utu mo te mate o te tane a Ronffo- 
maipapa, a ka nro mai taua wahine, ka tupu nei a 
Uenukukopako, ka timata te haere la ona pahi i te 
Whakamaru, i Maroa, i Tutukau, i Tuata ka haere atu, 
hoki mai ano ki Pakotore, hoki atu, hoki mai, ehara ka 
mahue te kuri a Uenukukopako, a Potakatawhiti, ki 
Mokoia, a patua iho e Mataaho raua ko Kawaarero. 
Hoki rawa mai i te Whakamaru, kua mate, heoi ka 
timata te whawhai nui ki Rotorua, a mate ake tetehi 
tetehi, Ka tupu a Rangi-te-aorere, te tama a Rangi- 
whakaekeau, ka tahi ka horo a Mokoia, ka riro i nga 
tama a Rangitihi a Roto-rua, mau nei, mau nei, a 
whakatupuria noatia ng'a mano tang-ata nei i reira, a 
mar ara noa atu ki nga whenua katoa, me o Ng-atoro-i- 
rangi uri, i whakatupuria ano i reira, a e noho nei ano 
iRoto-rua etehi ko tana mokopuna, ko Tumakoha, 
nana a Tarawhai, ta Tarawhai tama ko te Rangitaka- 
roro, to muri ko Tarewa, to muri iho i a Tarewa, ko 
Taporahitaua.
WAHI.   II.
107
KO TE MAUNUTANGA MAI O TUEI I HAWAIO.
Na^ tenei ano te take i haere mai ai a Turi ki tenei 
motu. Ko Potikiroroa ko te tamaiti a Hoimatua, 
i haere taua tamaiti ki te kawei te maomaoa ki a 
Uenuku^ ka hinga ki te roro o Whaiekura, o te whare 
Uenuku, whawharia mai ana e Uenuku^ horomia 
oratia ana taua tamaiti ka mate^ no reira ka rapua e 
Turi he utu mo taua tamaiti.
Na^ ka kitea e Turi te whakaaro,  me rapu e ia ki a 
Hawepotiki ki te tamaiti a TJenuku Na^ ka tahi ka 
whakanaua e Turi nga tamariki o tona whare ki te 
takaro^ ki te ta kaitaka^ ki te mahi porotiti^ na kihai 
rawa taua tamaiti i minamina mai.
-A^ no te taenia ki te raumati^ ka mahana te kiri o 
te tangata^ ka tahi ka whakahaua e Turi nga tamariki 
kia haere ki te kaukau i Waimatuhirangd. Na haere 
nga tamariki ki te kaukau. Na, ka tahi ka haere 
taua tamaiti ki te kaukau, a Hawepotiki te tamaiti a 
TJenuku, whawharia atu ana e Turi ka patua ka mate, 
ka tahi ka ea te mate o Potikiroroa.
Na te matenga ano o taua tamaiti ra, pokaia ana e 
Turi te manawa, ka haere te amo a Hotukura ki te 
ariki ki a Uenuku, na komotia ana te manawa ki roto 
ki taua kete kai ka kawea nei ma Uenuku, he kumara 
ng-a kai o roto o taua kite, panipania rawatia hoki ng*a 
kumara, kawea ana ano kia kainga e tona matua e 
Uenuku. Na i taua kainga, ka mini ia ki tana tamaiti 
ka mea, " E Hawepotiki, kaore e taka ana i te kainga 
kai," a ka kai nei a ka roa, ka tahi ka mea atu e tehi 
nga tangata,  Ko ia ra tena kua pau na i a koe ^ 
a ka rongo ia ka ftiea atu, " A waiho ra, ka ngaro 
ano ki roto kite hopara nui a Toi-te-huatahi," ko tana
108
whakatauki atu tenei ki a ratou. Ko te ing'oa o te 
whare o Turi^ ko Bangfiatea^ ko te whare tenei i 
wbanau ai a Turangaimua raua ko Taneroroa^ ka 
abiahi ka puta atu a Rongorong'o ki waho ki te 
whang'ai i a Taneroroa ka rongo ia ki te maire a 
UenuKu i roto i Wharekura, e mea ana.
Wbakataka runga nei,
Whakataka raro nei,
Whakataka Ngati Buanui,
Ngata Eongotea
Kia buna
Kia tineia
Elaore ka te kai mua e.
Buna mai Eongo e
Ka runa hai,
Horuhoru taku manawa
I a Hawepotiki
Koeutaina
Ki runga te whataamo
Buna mai Bongo e
Ka runa hai
To hope
To hope i kotia
I taona, i kainga
Tarangatabitia
Ki runga te amo
Buna e,
Buna mai Bongo e,
Ka runa hai.
Na, te rongonffa atu o Eong'orong'o ki te mea ra, 
ka hoki ia ki roto ki te whare ka korero atu ki a Turi 
ka mea atu, "E Turi I tenei te maire i rong-o atu ai 
au, kei te waiatatia i roto i Wharekura ^ ka mea atu 
a Turi,  He pe whea ?" Ka tahi ka rongohia atu e 
Rongorong'o, Ka mohio a Turi, ka tahi ka mea atu ki 
a Rongorongo,  Moku tena waiata," i matau hoki ia 
ki tana kohurutanga i te tamaiti a Uenuku, no reira 
tana mohiotan^a, mea ake ia whakamatea hei utu 
mo taua tamaiti.
Ka tahi ia ka haere ki te tiki ara mona i tona hu- 
ngawai i a Toto, ho mai ana ko Aotea, hei waka mona,

109
ko Waiharakeke te awa i tupu ai a ^ Aotea, na Toto i 
bahau, ka hinga ki te whenua, wahia ana, ka pakaru, 
ko Matatua tetehi para, ko Aotea tetehi, ko Matahorua 
i tukua atu ki a Kuramarotini, ko Aotea, i tukua atu 
ki a Rongorongo ki nga tamahine a Toto. Ko 
Matahorua te waka nana i toro te nuku-roa, ko Reti 
te tangata ki rung'a. Ko Kupe raua ko Hoturapa, i 
haere ki te moana ki te huti ika, ka tau te waka o 
ng^a tokorua nei, ka tukua te aho a Kupe ki te mo- 
ana, tu kau ano ki raro, ka mea a Kupe kia nukaia 
te hoa ki tana aho, me mea,  E hoa kua mau taku 
aho, haere rukuhia ha kua karang'a a Kupe ki te 
taina,  E Hotu ? kua mau taku aho, tikina  ka mea 
atu a Hoturapa,  Homai hoki ki a au,'' otira ka mea 
atu ano a Kupe, '' E kore e taea, e ngari me rere 
koe ki te wai me ruku," kaore, he nuka na Kupe kia 
mate a Hoturapa, kia riro mai ai a Kuramarotini 
mana, i noho hoki koa i a Hoturapa a Kuramarotini.
Na ka tahi ha rere a Hoturapa ki te wai, ki te ruku 
i te aho a Kupe ka tae ki raro, ka tatu, na, ka tahi 
ka tapahia e Kupe te taura o te waka, ka haere ki te 
kawhaki i a Kuramarotini, i te wahine a Hoturapa. 
Te putang'a ake o Hoturapa ki rung'a, ana kua mamao 
noa atu te waka ka tahi ia ka karang'a mai, '' E Kupe 
e whakahokia mai te waka ki a au," kaore hoki i 
whakahokia atu e Kupe te waka, na, ka mate a 
Hoturapa ka haere mai a Kupe, ka riro i a ia a 
Kuramarotina.
Ka hoe mai nei, a ka tae mai ki tenei motu, kahore 
" i^ i kite tangata. Na, ka whakawhiti a Kupe i te 
moana o Raukawa, a ka whiti, na ka tahi ia ka 
whakatapoko ki roto i te Awa-iti, na rokohanga atu 
e ia te au o Kura-te-au, heke mai ana ki waho, na ka 
tahi a Kupe ka whakapiki i tona waka, na kua eke, 
e hara kua tae ki roto ki te ripo Kei reira te Wheke-a- 
Muturangi e noho ana, na kua rongo ia ki te waka 
Kupe e hoe atu ana, na ka tahi te wheke ra ka 
maranga ki runga ki te kai i te waka o Kupe, na kua
110
rewa kei runga na kua kite a Kupe^ na ka wbakaaro 
a Kupe^ " M^ pewhea ra e mate ai i a ia te taniwha 
ra ?'' na ka manaratia e Kupe^ na ka kitea he tikang'a 
mana^ e mate ai tenei taniwha, e haere mai ana hold 
nga kawekawe e pehi i te waka ki raro, otira^ kei te 
ngfana a Kupe ki te tapatapahi i ng'a kawekawe^ hei 
ahatangfa ma taua taniwha, Ka nui tona toa, ka tahi ano 
ka ata whakaaroa e Kupe, a ka kitea he tikang^ hei 
mateng'a rawatang'a mo taua taniwha, Na ka tahi a 
Kupe ka nanao iho ki tana taha, ka whiua atu ki te 
wai, e tau kau ana ki roto i te wai, inamata e reia 
ana e te taniwha ra, hua noa, ko te waka o Kupe tera 
kua pau i a ia, e hara kua eke te tinana katoa ki 
runga i te taha ra pehi ai, Na kua tika te tu a Kupe 
i rung'a i tana waka, kua tika hoki te hapai i tana 
toki, tahi ra ka maka atu ki te taniwha ra e, hara kua 
motu, na ka mate. Ko tana mahi, koia tenei ko tana 
kotikotinga i te whenua, ka kite ia i nga tangata tokorua 
ko Kokako raua ko Tiwaiwaka. Otira kaore a Kupe i 
noho. i hoki ano ia ki tawahi. Ko ng'a tohu i waiho i 
konei, ko tona tinana, i hoki ano, te hokinga o Kupe, 
ka tae, ki rawahi i reira ano a Turi ma, no te tau wha^ 
no te tau i te matengfa o Hawepotiki, te putake o Turi 
i haere mai ai. Ka tahi ka toia mai a Aotea te waka 
Toto, hei ara mai mo Turi, ki tenei motu, ka tahi 
ka toia, na tata ki te taha o te moana, ka rongfo a 
Kupe, ka haere atu ka titiro, ka tae atu ki tatahi ka.^ 
mea atu ki a Turi,  E Turi,'^ E haere koe ka titiro 
atu ki te putang^a mai o te ra, me waiho tonu te ihu 
i te waka i reira,'' ka mea atu a Turi ki a ia, '^ Haere 
mai ra, ka haere tahi taua.'' Ka rongo a Kupe ka 
mea atu ki a Turi, " E hoki Kupe," otira ka korero 
atu a Kupe ki a Turi, " Na e wniti koe ki rawahi, 
me haere tonu atu koe kia kite i te wai i kite ai au, 
kei te anga te kuwaha ki te uru, kei kona ng'a ta- 
ngfata i kite ai au tokorua, ka tu koe ki tena taha, ka 
karanga na ka o mai, koia tena."
Na, ka tahi ka haere mai a Tuau, ka karanga mai,
Ill
E Turi Titiro mai, E hoe koe, na e rua ki 
roto, e rua ki waho " ka ki atu a Turi, *^ Haere mai 
ra ki waho rara^ hoki mai ai ka haere atu a Tuau^ 
ka utaina ugu hoe e rua, Ko ng'a ingoa o enei hoe, 
ko te Rangihorona, ko Kautu-ki-te-rangi, ko te ingoa 
te tata, ko Tipuahoronuku, ko te iugoa o tetehi o nga 
tata ko te Eaugi-ka-wheriko, ka rewa te waka, ka taiii 
ka utaina mai te kumara nei a te Kakau, me te kiore, me 
te pukeko, me te karaka, te aha, te aha, koia tona wha- 
katanki, Aotea utanga-nui. Na, ka manu te waka, 
ka noho a Tuau ki te Kei, ka mau ki te hoe, a ka puta 
ki waho, ka mea atu a Turi ki a Tuau,  Nau mai hoki 
koe ki waeng^a nui nei, kia whanatu hoki au kia 
whakamatau hoe,'' ka tahi a Tuau ka haere mai ki 
waenga-nui noho ai, ka peke atu hoki a Turi ki te hoe. 
Na ka tahi ka hoea e Turi ka mamao ki waho, ka tahi 
ano a Tuau ka tahuri ki te titiro atu ki uta, tahuri 
noa atu, aue kua mamao noa atu te uta, kua matara 
noa mai ratou ki waho, ka tahi ano ia ka karanga atu 
ki a Turi,  E Turi e, E Turi e, whakahokia ki uta,'' 
nowhea i ronffo a Turi tohe tonu ki te kahaki i a ia, 
no reira i mini ai a Tuau ki ana tamanki, me tana 
wahine, ka mea ia, " Me pewhea ra au ki taku wahine, 
me aku tamariki." Ana, pea, ta Turi pai hoki ki te 
kahaki i a ia, me pewhea e ia te kau atu ki uta, kua 
mamao noa atu ra ki waho he po hoki koa i rere mai 
ai ratou, Na ka ngahae te ata, ka timata a Tapo i tana 
mahi tutu, no reira ka riri a Turi ki a ia, ka whiua atu 
ia ki te wai, a i a ia, i roto i te wai, ka whakatamaramara 
mai, ka mea mai,  A tama ra, waiho au i Hikurangi " 
na ka tahi ratou ka mohio,  a ko Maru, ko Maru', na 
ka utaina mai ano ia ki runga ki te waka, ka awatea, 
ka kowhewhe noa iho te waka, ka puta te wai ki roto. 
Na ka tahi ka komotia te tata a Turi, ka ehua te wai, 
ka whakahua i tana karakia mo te ehunga i te wai 
ka mea.
" Te tata Tipuahoronuku, 
Tipuahororangi, 
Amo ake au i taku hoe nei, 
Ko Kautu-ki-te-rangi,'*
112
Na, kua eke ki Ran^tahua, he moutere, kei waeng^a- 
nui moana. Ka whakahoroa i reira te waka nei a 
Aotea, ka aukahatia, na e aukaha ana^ ka u mai hoki to 
Porua waka, a te Ririno, na ka patua nga kuri e rua, 
ko tahi i taona, ko tahi i haematatia, ko vVhakapapa- 
tuakura i taona, ko Tanga-kakariki i haematatia a ka
Euareare, ka whakaturia nga tuaahu, i whakaturia, 
oki ng'a toko o te atua, kia ngaua putia ai, ko te maro 
te atua. ka takapauria, ka whakatara te atua, ka 
mea. " Nau mai e te atua, e kore au e whiti ki 
rawahi, nau mai ka whiti au ka tahi ka maoa te 
kuri ra, ka poipoia, ka mama tama i te riri ka haere 
ka whakaturia nga urutoko.
Te Fou kei run^
Te Fou e Bangi
Kei a Atutahimarehua
Ka taitaia te waka  
Ko nga keuenga,
Ko nga takanga,
Ko nga koringa
Ko nga whakamuinumanga,
Ko te kapua tahi
Ko te kapua mawetewete
Ko nga poroporoakitangfa iho tenei i nga iho o ng'a 
waka katoa. Na i reira, ka totohe a Potoru raua ko 
Turi, ka mea atu a Turi, " Me anga taua ki te ra 
huru,'' ka mea atu a Potoru, " Me anga taua ki te ra 
to,'' na ka ki atu ano a Turi ki a Poturu,  I mea ma| 
a Kupe ki a au," kia kaua e kawea ketia te ihu o te 
waka i te putan^ mai o te ra," otira ka tphe tonu k 
Porua, na Ka tarn ka tukua atu e Turi ki tana i hiahia 
ai, na ka rere a te Birino te waka a Potoru i runga i te 
tau o Taputapuatea, e hara ka kawhakina e te au 
kume, e te au rona, e te au hirere, hirere ki te po, na ka 
mate a Potoru, koia tona whakatauki, E tohe ana koe 
i nga tohe a Potoru.  
Na, ka haere mai a Aotea ki te ra hum, ka tae ki 
waenga moana, ka whanau a Tutawa, ka tahi ka 
tangohia ake ana te iwa o nga kumara, hei hikahi-
113
kanga i te ngao o Tutawa whanau-moana, toe iho e 
warn. Na ka tata ki tahaki^ ka tutu a Tuanui^ ka 
riri a Turi ki a ia^ whiua atu ana ki te moana.
Na^ ka tino tata tonu mai ka kite tonu mai i uta 
nei^ ka whiua te hutukawa^ i hua ki te rata e mumura 
atu ana i uta nei^ he hutukawa^ na ka eke mai a 
Aotea ki tenei motu.
Te ekenga mai, ka kitea te waewae o Tuanui-a-te- 
ra, i whiua atu ra ki te moana, i mohiotia ki te 
*hape o te waewne, na, ka tahi ka haere mai a Turi 
ki te rapu i Patea, i te wai i kiia mai ra e Kupe ki a 
ia, a ka waiho te waka i Aotea koia Aotea.
Ka haere mai i uta, ka tukua mai a Pungarehu i 
mua, ki te rui haere mai i te karaka, ka haere mai a 
Turi i muri, ka tae mai ki Kawhia, ka huaina te 
ing^Da o tera kaaingu ko £awhia ara ko te awhinga 
Turi, haere mai Marokopa, ko te kopanga o Turi, 
Mokau, ko te moenga o Tmri, Urenui, ko te nuing'a o 
Turi, Waitara, ko te tarang^a o Turi, Mang'a-ti, ko te 
horabangfa ki. reira o Hunakiko, ka matakitakina, koia 
Matakitaki, Hongihong'i, ko te one i hong'ihongia e 
Turi, Tapuwae, ko te tapuwae o Turi, Oakura, ko te 
kurangia o Hunakiko, Katikara he reo tena, Raoa 
ko te raoatanga o Turi, Kaupokonui, ko te upoko o 
Turi, kei kona, ka rua nga horahanga i a Hunakiko, 
koia Maraekura ; Kapuni, ko te puninga o Turi, Wai-
Kngoro, ko te ngongorotang-a o te ihu o Turi, 
^gBhoe, ko te hoe a Turi, Ohingahape, ko te 
vaewae o Atua-nui, Whitikau, ko te kauanga roa o 
Turi.
Na^ ka tae ki te awa i kiia mai ra e Kupe, ka 
han^a te pa   ka huaina te ingoa ko Rangitawhi, 
whi^aturia ana te pou, ka huaina ko Whakatopea, 
ahua. te whare, ko Matangirei, hanga te paepae, ko 
Paepaehakehake, ka whakaturiate whata, ko Paeahua 
ka finaina te> awa ko Patea, te puna, ko P^Y:ara^ki- 
te^wti, te mara, ko H^keheke-i<-papa, te ko, kp Tipu-
H
114
i-whenua, ka tahi ka koia te mara^ ko tona w 
hauhau tenei.
" Ngaere 
Te whakatipua, 
Ngaere
Te whakatawhito
Ko koe kei whakangaerea mai e koe 
Te taru ki Hawaiki 
Tikitiki
Ko Maru-ahua te papa 
I Kuratau o." ^
Na ka whakatokia te mara, e waru ng-a kopura 
whatiwhatiia ana, ka toua, a ka tupu, ka rang*a te one, 
ko te Ahuroa, hauhakea ana ng-a kai, te maran^atanga 
mai e warn nga ran. Ko nga mahi tenei a to raatou 
tupuna a Turi, ko tana wahine ko Rong-orong-o, ka 
puta ana ki waho, ko Turang^a-i-mua^ko Taneroroa, ka 
noho i a Uheng'apuanaki, tana rakau, ko Otirakaka 
kei te ngntu o Patea, tana kaha ko Tane-tapu-nui. 
Ko te kai tenei i whakaturia ai to matou kuia a Tane- 
roroa, ta Taneroroa, ko Ruanui, ta Ruanui, ko Whaea- 
tomokia, tona tungane, ko Rahuikura, ta Rabuikura, 
ko Puinui, ka noho i a 1'anepatua, tana ko Tamatiitea, 
ka noho i a Arohanga, ana ko Tamateanohokawa 
muri iho ko Tamakaumoana, muri iho ko Koropanga. 
Ta Koropanga ka noho i a Kurapane, tana ko Tama- 
harang'i, ka noho i a Tupatuhaoa ko Tamarua, ka 
noho i a Tapirau, ko Tuhekeao, ka noho i a Hitama- 
tea, tana ko Rang'itautahi, ka noho a Rangitautahi i 
Ng-amotu, ka whakanohia a Rerekau ki* a la, ka puta 
tana ki waho ko Pore, ka noho i a Tumatiwha, tana 
ko Rangi, ka noho a Rangi i a Te Awhea, tana ko 
Tuhing'a.
Na, ko Tamakaumoana, tana ko Tamatiriwa,' muri 
iho ko Tamapuku, na ko ta Tamatiriwa, ka noho i a 
Hituri, tana ko Tamateanohoahu Ta Tamateanohoahu^ 
ko Oteanuku, ka noho i a Huriwaka tana, ko Pikita- 
wbaki, muri iho ko Waing'aro, ka noho i a Haumoeto^
1


Wy
W'C 316
VP"*' †
tanigrko Whakatutu, ka noho i a Te Kura Imia ruatia 
ana ki a Wheua, kia puta ta Wlieua ko llawiri Wai- 
mako. Ka heke tenei ki a Rangihawe nana i tang-o 
a Bakeiora^ ko Hatumoana ka noho i a Heitakiri, tana 
ko Mahakiroa muri ko Tuteke, ka noho i a Pamoehau, 
ka puta tana, ko Rangihawe ka tikina a Kakeiora. Ka 
noho a B.ang'ihawe i a Tu-moetahanga tana ko Tama- 
tea-moiri muri iho ko Turaukawaporoa, na ko Tama- 
tea-moiri ka noho i a Tuiti, tana ko Tuhaereao ka 
noho i Henikoropang-a tana, ko Tumahukirong-ouri, 
ka noho i a Tupatuiti; Na, ka heke tenei ki a 
Tonga-awhikau, muri iho i a Rakeiora, ko Tamatea- 
huatahi, tana ko Te Nukuroa, ki a noho i a Tupatu- 
rangi tana ko Te Hatauira, ka noho i a Makura-ariki, 
ko Tama-ahua, ka noho i a Te Ruapokaia tana ko 
Tumaroroa, ka noho i a Whatupokeka, tana ko Koro- 
pangpatahaenui, ka noho i a Kuahau, ko Koropa- 
pangaiti, kia noho i a Manu-nui-a-Hawaiki, ko To- 
ngaroa^ ka noho i a Nuakaiwahua, tana ko Turaukawa, 
ki a Uenukupane, tana ko Tupatihaoa, muri iho ko Te 
Ihipataua, ka noho a Te Ihi' i a Hinepaia, tana ko 
Tamaharewhenua, ki a Ruangfa, tana ko llruteangina, 
ki a noho i a Hitapairu, tana ko Rangitaua, ki a Hine- 
ua, ko Rang-ima-hu ka noho i a Hautohikawa, tana 
Hitarere ki a Tukuio, ko Raukatamea, ki a Tawha- 
kirangi^ ko Makauri, muri iho ia Hitarere, ko Marere, 
ka noho i a Ng*atia, ko Rangimahu, ka noho i a 
Urutahua, ko Ing-o, muri iho ko Naho, muri iho ko Te 
Wainui^ muri iho ko Rangitaua, ka noho a Te Wainui, 
i a Tuhingarae, tana ko Takuta Ng-arue, muri iho ko 
Horomona muri iho i a Mare ko Uruwetea, ka noho i 
a Tamawhero, ko Tonga-awhikau, ki a Hinekiwi ko 
Huia, muri iho ko Te Wakatakerenui raua ko Puia, ka 
noho i a Te Rangimataaho, tana ko Tongaawhikau, 
ko Te Wakatakerenui ka noho i a Hineata tana ko Te 
Harawira Awhiowhenua,
Na ka hoki ano tenei ki te tukung-a mai a Toto i a 
Aotea ra ki a Turi toia mai ana a Aotea i te po, ka
2 H
E
116
tae ki tatahi^ na i te waka ra no e tola ana^ ka rongo 
a Kupe i te kuku o te takere o te waka ra^ ka haere 
atu ia ki tatahi ka kite i a Turi^ ka mea atu a Kupe^ 
'^ Nau mai ra haere, na tirohia atu te putanga mai o 
te ra^ kaua koki e kawea ketia te ihu o te waka i te 
putatigpa mai o te whetu ko te ra, kea maro tonu te 
ihu te waka ki reira, na e ke koe ki uta^ haere 
tika kia kite koe i te wai i kite ai au^ kei te ang^a 
te kuwaha ki te uru^ kei kona ng'a tang'ata i kite ai 
au tokorua^ kei runga te kumu o tetehi, kei hewa 
koe ki tetehi ka hamama mai te waha^ e tia he waha 
tangata^ na e tu koe ki tenei rawahi^ ka karanga^ a 
ka mai^ koia tena.'^
I
J
117
KO TE HAERENGA MAI MANAIA I 
HAWAIKI KI TENEI KAAINGA.
Na^ ko te take i haere mai ai a Manaia^ ko tana 
patunga i tana ohu warn tao^ He pokanga noatan^a 
no tana ohu ki te puremu i tana waning i a Rong^otiki.
Na^ ka tae kitetehi rangi^ Ka mahara a Manaia kia
tuturia he tangata hei ohu warn mo ana tao. !N a ka
tukua te tutu, a ka tae ki a Tupenu, na ka rongo a
Tupenu, ko ia hoki koa te rangatira o tana iwi, na ka
whakahau ia i tona iwi, kia haere ki te whakamana i te
tutu a Manaia. Na ka tahi te iwi ra ka rewa mai, ka tae
mai ki te kaaingti o Manaia, na ka mahi, a he wa ano,
ka mea a Manaia kia haere ia ki te moana ki tetehi ika
ma tana ohu, na ka tahi ia ka haere ratou ano ko on a
tang^ta, na i muri ano i a ia, ka tahi ka mea te
hokowhitu nei, ara te te ohu ra, ki a whakaekea tana
wahine a Bongotiki. Na ka tahi ka whakaekea e
ratou. Na hoe kau ana ara, ko kau ana te iwi ra
i te mara a Manaia, te ai he aha hei whakaohooho
mai, he oti ano me te mea e hoe ana i te moana
marino. Na,tera te hoe ra te waka o Manaia a ka
tae ki te taurang'a, ka tau ratou, na ka huti ng-a hoa
i te ika, ka noho noa iho a Manaia, na kua maha a ng'a
hoa, kaore ano ana, a no te tatang-a ki te hoking*a, ka
tahi ano te ika ka kai ki tana matau, me ia hoki, ka
tahi ano ka rong-o ki te hakiri ika ki tana aho, na ka
tahi ano ka hiwia e ia a ka tata ake ki te papa o te
waka, ka tahi ia ka titiro iho. Ha kihai i mau ki te
waha i mau ke ki hiku, na ka tahi ano ia ka mahar^.
 Na kua tututia taku wahine e taku ohu.''
He oti ana, ka tahi ia ka mea atu ki nga hoa, 
 Hutia ake to tatou pung-a, tatou ka hoki ki uta,'' 
na ka hoki ratou ki uta, a i a ratou e hoe ana, ka tae
118
a Manaia ki taua ika ana ra^ ka herea ki te taumanu 
o te waka, ka kati tonu i te matau mau ai, hei whaka- 
niohio mana i a Ron^otiki^ kia mohio mai ai ia kua 
mohiotia te muing'a a te ohu nei i a ia. Na, ka hoe 
iiei ratou a ka tae ki uta, ka toia te waka ka takoto ki 
utn^ na ka haere a Manaia ki te kaainga ka tae^ kua 
kite mai tana wahine a B.ong'otiki i a ia e haere atu 
ana, ka whakatika ia ki te tahu i te ahi mo tetehi aruhe 
ma tana tane ma Manaia, na kei te tahu i tana ahi, a 
ka ka, a ka noho ia i te taha o tana ahi, kei t^ tunu i 
nga aruhe ma tana tane, e tunu ana ia, e neke' ana 
i ona kakahu ki rung-a, kia kitea mai ai e Manaia 
ng-a kotakota waruhang-a tao e mau ana i a ia na, ka 
kite atu a Manaia. Tira, mea noa mai ia, kua 
mohiotia noatia ake e Manaia ki tana matau i mau ke 
ra ki te hiku o tana ika. He oti ano, ka tahi ia ka 
karang-a atu ki tana wahine, kia haere ki te tiki i ng'a 
ika, ka mea atu ia, " E whae, haere tikina nga ika,*^ 
he oti ano ka tahi ka haere te wahine ra, a ka tae ki 
te waka, na pono noa atu, kaore he ika, ko tahi tonu, 
ko te ika i mau ra te matau ki te hiku, na, ka haria 
mai e te wahine ra te ika ra, ka tae ki a Manaia, ka 
tahi a Manaia ka karang'a atu, " Na, ko te ika tena 
i ng'area atu na koe kia haere ki te tiki, kei mea koe, 
kaore ano au i mohio.^
Na, ka tahi ano a Manaia ka taka i te mahara, kia 
tahuri ia ki te patu i taua iwi, mo ta ratou mahi 
tahae i tana wahine.^-Na, ka tahi ia ka haere ki 
te whakakiki i tona iwi kia tikina mai taua iwi tutu 
nei kia whakangaromia, ka rong*o te iwi o Manaia, 
ka tahi ka hapaing-a mai. Otira i mua atu o te 
riring'a, ka haere atu a Manaia, ka korero ki taua iwi 
i tutu nei ki tana wahine, ka mea atu ia. " Kia 
nuiiu' te tao kaua e whakaririkitia, e n^ari kia nunui, 
kia matengateng-a ai." Kaore he maminga na Manaia 
kia taimaha tonu ai, kia kore ai ratou e kaha ki te 
hnpai i aua patu, nokonei i maming*atia ai e Manaia 
taua iv i nei, kia kaha kore ai ratou ki te rapu utu ma 
ratou.
110
He oti ano boki ka rite nga kokoti a te iwi o 
Manaia^ ka tahi ano a Manaia ka tuketuke atu i tana 
tamaiti kia rare ki te whiu i te mataika, a kihai hoki 
ia i rere, (ko te ing-oa o tana tamaiti ko Tu-urenui) 
na i a Manaia ano e tung^atunga utu ana ki tana 
tamaiti tupu, na^ ka rong^o tana tamaiti whakapa- 
kangako tona ingoa, ko Kahukakanui-a- Manaia^ otira 
kihai a Manaia i mohio, he tamaiti ia nana^ na^ tera 
te mohiotia ai e Manaia taua tang'ata^ no tona reren^a 
ki te whiu i te mataika, na kua riro i a ia te niata- 
ngohi, no te panga o tana patu ki te tang^ata tuatahi 
i whiua ra e ia^ ka tahi ia ka whakahua i tona ingoa 
ka mea, " Kei au kei a Kahu-knka-nui-a-Manaia te 
matangohi ^ Na, ka tahi ano a Manaia ka mohio he 
tamaiti ano hoki ia nana, he oti ano tana i matau ai, 
ko tahi tonu tana tamaiti ko Tu-urenui anake, otira no 
tana whakahuatano-a i tona ingfoa ki a Kahu-kaka-nui- 
a Manaia, ka tahi ano a Manaia ka mohio nana ano 
taua tiimaiti, na ka arohutia ia e Manaia. He oti 
ano ka tahi ka patua taua iwi nei a ka mate. Na, ka 
rere te rangatira o taua iwi a Tupenu, na ka tahi ka 
whaia e Manaia taua tangata i te one o Pikopi- 
koiwheti, na te kaha ia ki te whai i taua tang-ata, ka 
tahi ka karang-atia ki tana wahine ki a llong'otiki hei 
hoa i ona tapuwae, na ka tahi ka hoaina e tana 
wahine ona tapuwae ka niutu tera, ka tahi ka tahuri 
ki te tupe i te tu])apaku, na, kua ngoikore te tupapaku, 
he oti ano ka mau.
Na, ka mate nei a Tupenu ratou ko tona iwi ka 
haere te rong'o, ka tae ki tona iwi, ka meatia atu. 
" Kua mate ratou,' na ka rewa mai ta ratou taua ki 
te patu i a Manaia ratou ko tona iwi, na, ka tahi ka 
patua te iwi o Manaia ka miraiti, ka tahi a Manaia ka 
whakaaro. '^ E ka niimiti taku iwi, akuanei pea 
ka mate hoki ko au, e ng-ari pea me haere noa atu 
uu ki te kinii kaaing-a ke atu, hei oranga moku.^' 
Na, ka tahi ia ka tahuri ki te aukaha i te waka. no 
tona taokete te waka, ko te ingoa o tona waka, ko
120
Tokomaru a ka oti, na ka karan^ atu ia ki tona 
taokete.  E tai^ e kore ramei koe e pai ki a haere hei 
hoa moku ?" ka rong'o te taokete ka tahi ka mea ata^ 
 Hei hoa mou ki whea V* ka mea mai ano ia^  H^ 
hoa ra moku^ kia haere ki te kimi whenua ke atu mo 
taua i tawhiti na ka rongo te tac^ete i te kupu ngare 
a te taokete ka ki atu ia ka mea^  E kore rawa tfu t 
haere a ki atu a Manaia ka mea atu.  Ae^ ma 
noho hoki ra koe Na^ ka oti tona waka te aukaha^ ka 
toia ki te wai^ ka manu ka utaina ko ana tamariki ko 
tana wahine me tona iwi hoki; naka tahi ia ka karai>ga 
atu ki ona tangata.  Na^ ko taku taokete^ me patu 
id; hei ika paremo mo to tatou waka na ka tahi ka 
kdranga atu ki tona taokete." E hoa kau mai koa 
ki konei na kia ki atu au ki a koe^ kia poroporoaki iho 
hoki; no te mea e haere ke ana au ka mahue iho 
koe," he oti ano ka tahi ka kau mai te tangata ra na 
wai ra i raro te wai, a, ka to nga turi, na wai i nga 
turi a ka to nga hope^ ka tahi ia ka karanga atu. 
 Nekehia mai te waka ki uta mai; ka ngaro au i te 
wai ka mea atu a Manaia,  Kau mai kaore be 
wai he oti^ ka maminga a Manaia i tana hoe, ka 
werowero ki te wai kia nua atu ai te tangat´ nei, 
he pono na Manaia kaore he wai, otira, kua korero k^ a 
Manaia ki nga tangata kia tukua mai ki waho ki te 
wahi hohonu kia rewa nga waewae, hei reira ka hopu 
iho ai i te upoko ka patu ai. Na wai ra, a ka rewa 
nga waewae kua kauhoehoe, he oti ano, nanao tata 
iho a Manaia ki te upoko, tahi ano whakarerenga iho o 
tana meremere e hara kua mate.
Na, ko te matenga ano i mate ai, ka mau ia ki te 
kuri a taua tangata i patua ra e ia ka utaina mai ki 
runga ki te waka, na, ka tahi ka rere mai, ki te kimi 
whenua mona, rere mai ra, rere mai ra, a ka pa mamao 
mai pea i te whenua i haere mai ra ratou, na ka rongo 
te kuri ra i te haunga whenua, ka tahi ka tau te kmri 
nei ! ka taruke ki te rere ki te wai. Na ka pohehe nga 
tangata o runga i te waka ka mea, " He aha ra kei te
ISl
kuri nei? ka mea ano ratou; "Me tuku ki toria 
kiahia na ka tahi ka tukna te kuri nei kia rere ki te 
wai, Bra, ka rere te kuri nei ki te wai^ ka tahi ka kan 
te kuri ra i mua o te waka, ka kau me te au haere, pena 
tonu, pena tonu, na wai ra a ka po, me te whai 
tonu atu te waka ra i te mahia o te waha o te kuri ra, 
na wai ra i rang'ona atu a ka ng'aro, ka kau tonu te 
kuri ra, a ka u ki uta, na ko te waka boki, whai 
tonu atu i muri o te arongtt kaung*a atu o te 
kuri ra, na wai ra i po a ka awatea, na ka ran^ona 
ano e ratou te waha o te kuri ra e au tonu mai ana ki 
a ratou otira, te un^a atu o te kuri ra ki uta, u tonu 
atu ki te taha o te ika-moana, ka hoe atu ratou, a ka 
u ki uta, te unga atu ano ki uta kua kite ratou i te ika 
ra e takoto, me te kuri ra no i te taha o te ika ra, ka u 
mai ratou ki Aotea nei, ka niaaha hoki pea ka kitea 
te wahi i kimihia mai ai e ratou.
He oti ano, ka tahi ratou ka taunahanaha i ta 
ratou ika ka mutu, ka tahi a Manaia ka mea atu ki 
ona hoa, " Taria ra e kotikoti marire i ta tatou ika, 
kia whakaturia he whare mo tatou," koia ano tahuri 
tonu atu ratou ki tera mahi ra, a tahuri tonu atu hoki 
ki te ngaki i te whenua.
Otira ko etehi e karan^a ana mai, " Hei konei na be 
pa mo tatou," a ko eteni atu e karanga ana mai, 
" Hei ko ra ra, he pa mo tatou." " A hei konei fta." 
" A hei ko ra ra." Na, ka riro i ta ratou mahi penei, ka 
titokotokona ratou ki mamao o to ratou unga atu nei ; 
Na wai ra i tata mai ki to ratou ung-a atu nei, me ta 
ratou ika ra hoki a ka matara atu ki tawhiti !
Na, tenei, kei rauri ake ano i a ratou etehi waka e 
hoe ana mai. Akuanei u tonu mai, ko te unga mai o 
Tokomaru o te waka kua u tuatahi mai, na kua kite 
ratou i te ung'a o tera waka ra, i nga whare me nga 
mahinga hoki, he oti, taunahanaha kau ana ratou i 
nga whare, i nga raahinga, me te tohara hoki a te 
waka kua u tuatahi ra, ka mutu, ka tahi ratou ka 
liaere ki te kirai i nga tang'ata o te waka kua u
1S2
tuatahi mai^ a ka kitea, mihi atu ana^ mihi ana mai  
ka mutu te mihimihi^ ka ni atu te waka o mua ki 
ng'a tang'ata o te waka o muri,  Tena no nawhea 
koutou nei i u mai ai ka mea atu hoki nga tang'ata o 
te waka o muri ki a ratou.
" A nonawhea hoki koutou nei V^
Ka mea atu ano enei na,  No, mua noa atu,'' ka 
mea atu hoki ng-a tangata o te waka o muri, '* Me 
matou hoki no mua noa atu.''
Ka mea atu ano nga tangata o te waka o mua, 
*^ Kaore, ko matou ano to mua i a koutou ka mea 
atu nga tangata o te waka o muri, " Kao, ko matou 
ano to mua i a koutou ka mea ano nga ta- 
ngata te waka tuatahi,  Kao, ko matou ano." 
   He oti ano ka totohe ratou i konei, tohe atu 
ana, tohe mai ana, he oti ano ka tahi a Manaia ka ui 
atu, "Tena, he aha te tohu o tou ekenga mai?" 
ka mea atu enei na, " A tena he aha hoki te tohu o 
tou ekenga mai ?'' ka mea atu a Manaia, " Na ko te 
tohu o toku ekenga mai, he ika nioana," ka tahi 
ka mea atu enei na, " Kao, na matou tena ika ka 
mea atu ano a Manaia, " Kao, naku ano tena ika, ma 
koutou hoki e titiro iho ki oku whare, ki toku puni me 
aku mahinga hoki," ka tahi ka mea atu enei na, " Kao, 
na matou ano era mahinga era whare me tera ika, 
tena iana tatou ka haere kia kite."
Na ka tahi ratou ka haere a ka tae, na kakite ratou, 
ka mea atu a Manaia, " Na, naku tenei ika noku 
enei whare, me enei mahinga ka mea atu ano enei 
na, "Kei te porangitia koe, no matou katoa enei 
whare, me enei mahinga, me tena ika," ka mea atu 
ano a Manaia, "Kao, naku ano enei mahinga," me 
enei whare, me tenei i-ca," ka mea atu ano enei na, 
 A, tena, kei whea au tua-ahu ?" ka mea atu ano hoki 
a Manaia "Tena, kei whea hoki au tuaahu?" ka 
karanga mai ratou, " Tena iana haere mai tatou kia 
kite. Na, ka tahi ano ratou ka haere kia kite, a ka 
kite, a whakapononga ana a Manaia. He oti ano, he 
raru to Manaia, he oti ano ka maiki ia i tera wahi, ka
1S3
haere ano ki te kimi kaaingB ke atu mona^ ratou ko 
ana tamariki^ me tona tang'ata ; Na, ka haere ratou^ 
ka taiawhio i te motu nei^ a ka taawhe ratou i Muri- 
whenua^ ka tika tonu te rere mai ki Taranaki nei, ka rere 
mai a ka tae mai ki Tongaporutu^ ka u ki uta^ ka noho 
i reira, a waiho ana te atua i reira (ko te ing'oa o tona 
atua, ko Rakeiora). Na, ka hoki whakamuri ano ratou 
ki Mokau^ otira^ ko etehi^ i ma uta^ ko etehi^ i ma 
rung*a i te waka^ hoe ana mai, haere ana mai, hoe ana 
mai, haere ana mai a ka u ki Mokau, na, te taenga mai 
ki Mokau ka u ki uta, ka waiho i reira te punga o te 
waka, e takoto mai nei ano (ko te ingoa, ko te Punga- 
o-Matori). Na, ka hoea ano a Tokomaru a ka tae ano 
ki Tongaporutu, ka waihotia iho i reira, ka haere ratou 
a ka tae ki Puke-aruhe, nuku atu Papatiki, ka haere i 
te one i Kukuriki, a ka tae ki Onaero ka kau ka whiti^ 
ka haere i te Motunui, i te Kaweka, Urenui ! Otira he 
ingoa ano to taua awa i mua atu i to ratou taenga atu 
ki reira, e ngari no te taenga atu o Manaia raua ko 
tana tamaiti ko Tu-urenui, karangatia tonutia iho e 
Manaia taua awa ki te ingoa o tana tamaiti o Tu- 
urenui, ka kau, ka whiti, ka haere ano ratou a ka tae 
ki te Rohutu, ki te kongutu awa o Waitara, ka noho 
ratou i reira 5   Na, he tangata ano i reira, ko nga 
tangata whenua ake ano tenei motu, otira, ka patua 
nitou e Manaia ma ka mate, ka riro te kaainga i a 
Manaia ratou ko ana tama, me tona iwi, ko aua tan- 
gata i patua ai e Manaia ma, kia riro ai te kaainga i 
a ratou :  
Na, ko toku tupuna tenei ko to Ngati-Awa, e tahuhu 
haere nei ano toku ingoa ki toku tupuna ki a Manaia, 
me Rongotiki, ara e karangatia tonutia ana ki te ingoa 
tangata, na, ko te maunutanga mai o tenei tangata 
Manaia i Hawaki, e rua ana parekura ko nga ingoa 
enei parekura, ko Kirikiriwawa, ko te Ratorua, ka 
aranga i kona te rakau a Manaia, ko Kihia, ko Rakea, 
He Ururangi, he Tamatama-a-rangi, ka rangona i 
kona te ingoa tana tamaiti, ko Kahu-kaka-nui-a- 
Manaia, ko te tama i tohia ki te tohi Raukena.

J
WAHI.-III.
127
HINE-MOA.
TlTiRO e Kawana a whakarong-o mai hoki. Ko 
te wahi e nohoia iia e koe, ko te wani tena i noho ai 
to maotu tupuna a Hine-Moa^ i tona kauang'a mai. 
kia kauwhautia atu iaiia^ e ahau, kia koe.
i^ Na, ko Rangi-Uru te matua wahine o Tutanekai, 
ko Whakaue-Kaipapa tana tane tupu ; he tane tahae 
a Tuwharetoa, ko ana tamariki matamua tokotoru, 
ko o ratou ing'oa, ko Tawakeheimoa, ko Ngararanui, 
ko Tuteaiti ; muri iho o te tokotoru, ka moea tahaetia 
a Rangi-Uru e Tuwhnretoa. I haere manuhiri mai 
a Tuwharetoa, nana a Tutanekai, he poriro ia.
Ko te take i mohiotia ai te porirotang'a o Tutanekai 
e te hapu o Whakaue^ ara e tona iwi ake, no te moengfa 
Whakaue^ i tana wahine, ka kukune te hapu o tana 
wahine, ka rite ng'a ra e whanau ai, ka pa te mamae 
ki taua wahine nei, ka mea mai ki tana tane, '' Ka 
whanau pea a au, ina hoki e whakatakataka ana te 
tamaiti i roto i toku kopu nei,^' tae noa ki te rua o nga 
ra, e hara kua nui haere te mamae ki tona kopu. Ka 
tahi ka mohio te tokomahatang-a o ng'a tangata, ka 
mea atu,  Koia pea ka whanau koe," ka mea mai taua 
wahine nei, '^ Ae, e ng-ari ko taku tamaiti, e kore pea e 
puta ora ki waho, ina hoki te ahua kino o roto i a au, 
mea ake pea mate ko a hau, ko te tamaiti ranei." Ka 
tahi ka mohio te tokomaha,  E ! he whakatina pea to 
Rang'iuru, ina hoki ka maha ngfa rangi i whakamamae 
ai, kaore ano i whanau noa. Ka tahi ka whakatika ng*a 
tohung'a ki te ruku i te wai, ka tae ki ng^a rito hara- 
keke, ki nga rito toetoe, ki ng-a kowhatu, ki nga kirikiri 
kowhatu,ka takutakuna, ka mutu, ka hoki mai, ka 
whakairihia atu ki rung'a ki te wahine e whakamamae 
ra, ka hirihiria atu ano ki te kauhou o Houmaitawhiti, 
ka puta ki a Tama-te-kapua, ka tae mai ki a Rang^i-
128
tihi; he oi ano^ kahore i puta ki waho taua tamaiti 
nei.
He pera tonu te tikanga o nga wahine whakatina^ 
e kore nei e hohoro te whanau o te tamaiti ki waho. 
Tena, i te ra i tae mai ai a Tuwharetoa ki Rotorua, ka 
moea pukutia a Rangiuru e Tuwharetoa^ a hapu tonu 
iho nei taua wahine^ he oi^ hoki ana a Tuwhe^retoa ki 
Taupo^ i muri ano^ ka kitea te haputanga o Bangiuru 
e Whakaue', e tona iwi hoki, ka mahara tonu te toko- 
maha, na Whakaue' ano te hapu o Bangiuru, tena j^ia 
tae ki te ra i whakamamae ai a Bang'iuru, e hara kua 
whakatina hoki, kaore i hohoro te whanau, ka tahi ka 
mohio ki etehi wahine e rukuhia ra ki te wai, ka tahi 
ka whanau ki waho.
Ka tahi ka marere nga kakahu o Whakaue', kei te 
ruku i te wai, ka tango ki ng^a rito harakeke, ki nga, 
rito toetoe, ki nga kowhatu, ki n^a ku'ikiri, ka hoki 
mai ki te whakataki i te kaha o Houmai-tawhiti, tae 
noa ki ona uri, kaore hoki i whanau, noho noa iho, he 
oi, ka nui haere te mamae o taua wahine nei, ka nui 
haere hoki te mahi a te karakia maori, nohea hoki kia 
whanau. He oi, ka tau te pouri ki te tohunga, ki te 
wahine hoki e ngaua ra e te mamae o tana tamaiti, e 
whakatakataka ra i roto i tona kopu, ka. majbara te 
tokomaha,  Ehara koa pea i te whakawhanau tau e 
mamae na koe,'' ka mea mai te wahine ra,  Kahore, ho 
whakamamae ano toku,'' ka mea atutana tane a Wha- 
kaue',  He aha koia te tohu ?" ka mea mai a Rai;igiuru, 
 Ko taku tamaiti i roto i toku kopu e kori nui ana, ana 
ka haere ihp, ka tu ki toku kpna, ka hoki ake ano ki 
runga nei, ka hoki ano ki raro, na konei au i mahara 
ai, he whanau ano tenei ahuatanga,'' ka mea atu tana 
tane, Aj;i ranei he whakatina ano ton e mamae na koe V 
kamea mai a Rsngiuru, Ae,'* ka moa atu a Whakaue', 
 He aha ra tou hara i nui ake ai tou mamae, ina hoki 
he oi ano ka rupeke nga karakia, kaore hoki he karakia 
i mahue nei, nei unga mai i to tamaiti ki waho,'' ka 
mene nga ti^i}^. me ng^ karakia katoa ki a koe, ka
120
tnea mai a Ran^uru^ ^ E pa, kei riri mai koia koe ki 
a au, e ka whaki atu au ki a koe inaianei  ne I ka mea 
atu a Whakaue', ^ Ekore au e riri atu ki a koe, ta te 
mea, e aroha ana a hau ki tou tinana kei mate  ka mea 
atu a Rauffiuru, ^ Inana y whakarongo mai, e hara 
i a koe t^u tamaiti nei na, e hara i a koe, ina hoki 
te whatuturi ki a au karakia, me he mea nau, kau 
whanau, ka tahi au ka mahara, e hara i a koe  ka mea 
atu a Whakaue', ' Ati nawai e whae V ka mea atu a 
BaD^uru, ^ Na Tuwharetoa ke taku hapu, ina, he awhi 
kau iho tau, tena koia haere hoki ki te ruku i te wai, 
ka takutaku ai e koe ki te uri o Tuwharetoa  Ka tahi 
a Whakaue' ka haere ki te ruku, ka tango ki nga rito 
harakeke, ki ng-a toetoe, ki nga kowhatu, ki nga kiri- 
kiri, ka hoki mai ki a Rangiuru, kihai ano i iri atu 
nga otaota a Whakaue' ki runga i a Rangiuru, taku- 
taku atu ai i te uri o Tuwharetoa,
To turuturu ra hei turuturu mou e Hine-ti-naku, e,
Ko wai kei runga nei,
Horahia ra te moenga, te moonga, o Hine-mata-iti,
Kia piki ake au ki runga nei,
Ki a te Uira,
Eli a te Awha, kia tikina mai,
Kia kautahangatia,
Aku toto,
Aku tahe,
Aku parapara
E tapu au,
Na te Mumu,
Na, te Awha,
E tama whanau a uianu,
E tama a wai,
Ko te tama a tc Fotipoti,
Ko te tama a wai,
Ko te tama a te Hemahema,
Ko te tama a te Eeiakiwaho,
Tuku tahe,
Tuku toto,
Tuku parapara,
Whano tae o kuha,
Whano tae o tangata.
Ehara, kua whanau ki M^aho tana tamaiti, ka tahi
I
180
ka mohio a Whakaue', me tona ivvi, kua puremutia 
a Rangiuru e Tuwharetoa, ina hoki he poriro tenei 
tamaiti.
Na ko te take tenei i mohiotia ai a Tutanekai, he 
poriro na Tuwharetoa^ ko te whakinga ake a Rangiuru, 
no te hirihrntanffa hoki ki te uri o Tuwharetoa, koia 
ka mau tonu nei te karanga a ng'a uri i muri nei^ he 
poriro a Tutanekai, na Tuwharetoa, ko te tupuna o 
Korokai^ o Ngaparete, o Te Amohau, o Tohi'; o Huka^ 
o TaiapO; ko nga uri o Tutanekai, kei Rotorua bmo e 
noho ana^ ona rangatira^ koia ano enei kua tuhituhia 
nei.
I moea ano e Whakaue a Rangi-Uru; ka hapu 
ano, he tamaiti, ko Kopako tona ingoa ; ka hapu ano 
hoki ia a muri iho i a Kopako he tamahine, ko Tupa 
tona ingoa, ko te whakapakanga ia o nga tamariki 
a Whakaue.
E noho tonu ana ratou ki Mokoia ; Ko Tutanekai, 
ka atawhaitia e Whakaue', ano ko tana .tamaiti tupu 
ake. Ka tupu nei a Tutanekai ratou ko ana tuakana, 
ka whaka-tangata. Na ; ka tae mai te rongo o Hiue- 
Moa. He wahine pai tera, he rangatira hoki ia, ko 
tona matua tane ko U mukaria, ko tona matua wahine 
ko Hine-Maru, na, mate ana nga tuakana, mate ana 
te teina, ki a tua wahine.
Na, ka hanga e Tutanekai tona pourewa ki reira 
ki Kaiweka. Ka huihui raua ko tona hoa ko Tiki, 
na he putorino ta Tutanekai, he koauau ta Tiki, Na, 
ka piki raua ki runga ki to raua atamira, ka whakatangi 
i a raua pu i te po, i nga po marino. Na, ka kawea 
atu te tangi e te hau-whenua-a-po, ki Owhata, ki te 
kainga i noho ai te puhi humarire nei a Hine-Moa te 
tuahine o Wahiao.
Ka rongo a Hine-Moa ki te rekareka mai o te 
tangi nga pu a Tutanekai raua ko tona hoa taka- 
tapui ko Tiki, ka hari tona ngakau i roto i a ia. Na, 
pera tonu te tikanga a Tutanekai raua ko Tiki, i nga 
po katoa ; ka mea a Hine-Moa na Tutanekai te pu e 
rangona atu nei e ia.
131
He puhi hoki a Hine-Moa^ otira kiia kitekite noa 
ake hoki raua i a raua, i ng-a wa e huihui ai nga ta- 
nofata o Roto-rua.
I aua huihuinga; ka kite a Hine-Moa i a Tutane- 
kai^ ka titiro atu, ka titiro mai^ a ahua pai tonu ki to 
tetehi n^kau ki to tetehi ng-akau ; e wawata piiku ana 
tetehi me tetehi, ki a raua ake. Kaore ia, a Tutanekai, 
i mohio ^ ki te mea ranei ka haere atu au ki te matoro 
i a Hine-Moa, ekore pea ia e pai mai ki ahau  Ka 
m* a Hine-Moa, ki te mea ka tonoa atu he karere ki 
a Tutanekai, ka mea tona ng'akau, ^ ekore pea a 
Tutanekai, e pai mai ki a ahau 
He nui hoki nga ra i huihui ai, i titiro whakatau 
ai raua, tetehi ki tetehi ; a muri rawa iho, ka tonoa 
atu te karere a Tutanekai kia haere atu ki a Hine- 
Moa. Ka kite a Hine-Moa i taua karere, ka mea 
^ E hi I Kua rite tahi o maua nei hiahia.' I muri 
iho o aua huihuing'a, ka hoki ratou ki o ratou wahi, 
ka huihui ng-a whare tapere, ka mea ng'a whanaunga 
o Tutanekai, ara ona tuakana, ^ Ko wai o tatou kua 
pa ki a Hine-Moa^ ka mea etahi, ' Ko ahau.' Otira 
ka ui atu hoki ki a Tutanekai, ka mea atu a Tutane- 
kai, ^ Kua pa atu ahau ki a Hine-Moa.' Ka mea ng-a 
whanaunga. ^ Kahore, ekore e tahuri mai ki a koe, 
ki te tutua, ki te poriro.' Na, ka mea ia ki tona, 
matua whang'ai kia whakaaro ki ana kupu i mea atu 
ra ki a ia, ta te mea, kua pa ia ki a Hine-Moa ; kua 
ata whakaritea hoki e raua i raurang-i ra te wa hei 
haerenga mai mo Hine-Moa ki a ia. Ka mea a Hine- 
Moa, ^ He aha te tohu mo taku haerenga mai V Ka 
mea a Tutanekai, ^ E tangi he pu i nga po katoa, ko 
ahau tena, hoe mai.'
Otira, ko Whakue', i pupuri tonu i te kupu a 
Tutanekai i whakapuaki atu ra ka a ia.
Na, no te turuawepo, ka piki a Tutanekai raua ko 
tona hoa ko Tiki ki runga ki to raua atamira ; i reira 
ka tango tetehi ki te torino, ko tetehi ki te koauau.
I 2

182
Ka rong^o a Hine-Moa, ka hihiri kia hoe atu ia ma 
rung'a i te waka ; otira kua tupato te iwi o Hine-Moa 
ki nga waka ; ko nga waka he mea toto ki uta ; 
pera tona i nga ra katoa^ i nga po hoki te iwi. Na^ 
ka mahara tona ng-akau^ ^ Me pehea ra ka whiti ai au 
ki Mokoia^ ina hoki e mohio tonu ana te iwi nei.' 
Whakatau noa iho ia ki te noho. Ano te rang-i o te 
koauau a Tutanekai^ me he ru nano e ueue ana i a tua 
wahine kia haere atu ki te kare-a-roto a tona ng'akau. 
Te puta ana mahara i te kore waka, ka mea^ia, 
^ Ekore ranei au e whiti ki te Tcauhoe V Ka tang-o 
ia i nga taha e ono, hei whakatere mona, kei totohu 
ki te wai : e torn ki tetehi taha, e torn ki tetehi taha. 
Ka haere mai ia ki runga ki te kowhatu, ko Iri-iri- 
kapua te ing'oa ; ka haere mai ia ki tatahi, ko Wairere- 
wai te ing'oa o te wahi i waihotia ai ona pakikau ; ka 
makere atu ia ki te wai ; ka tae mai ki te tumu a tona 
matua a Umukaria, kei waho i te moana, ko Hine- 
whata te ing^oa, ka mau ona ring'a ki reira; ka 
whakata i tona raanawa, a ka mutu te ng*enge o ona 
pokihiwi, Na, ka kauhoe atu ia ; ka ng'eng-e, ka 
manu ia i te au o te moana, e tere tonu ana ia i rung-a 
i ng-a kiaka, a ka ng'aro te ng'eng'e, ka kauhoe ano 
a Hine-Moa. Otiia, kaore ia i ata kite atu i Mokoia 
i te pouri o te po, ko tona kai tohutohu, ko te rangi 
o te pu a Tutanekai ; ko te tohu tera i tika atu ai ia ki 
Waikimihia, kei rung-a atu hoki o te waiariki ra, te 
kaing-a o Tutanekai, a ka u atu ki Mokoia.
A, ko te wahi i u ai ia, he waiariki, ko Waiki- 
mihia te ing'oa ; ka noho ia ki roto ki te whakamahana 
i a ia, he wiri hoki nona i te maeke, i te kauanga mai 
i te po i te moana o Rotorua, i te whakama hoki pea 
ki a Tutanekai, ko te rua tera o ona wiring-a.
I a Hine-Moa ano e whakamahana ana i a ia i 
roto i te waiariki, ka pa te hiainu ki a Tutanekai, ka 
mea atu ki tana taurekareka, ^ Kawea he wai moku,' 
ka haere taua taurekareka ki te kawe wai ; ka- utu i 
te taha ki te wai. Ka karang*a atu a Hine-Moa, ki
138
taua taurekareka nei^ ano he reo tane ^ Mo wai^ to 
wai V Ka mea mai te taurekareka ra, ^ Mo Tutane- 
kaiy Na^ ka mea atu a Hine-Moa, ^ Ho mai ki ahau ;' 
ka ho atu e ia te wai ki a Hine-Moa^ ka inumia. Ka 
mutu te inu, ka wahia te taha. Ka mea mai te taure- 
karekara, ^ He aha koe i wahi ai i te takawai o Tutane- 
kai?' Kaore he kupu a Hine-Moa. Ka hoki te 
ponongti ra, ka mea mai a Tutanekai, ^ Kei whea te 
wai moku ? ka mea atu te taurekareka kua pakaru te 
kiaka  Ka mea mai a Tutanekai, ^ Na wai i wahi V 
Ka mea atu ia^ ^ Na te tan^ata.' Ka mea mai a 
Tutanekai ^ Haere^ e hoki  Na, ka mau ki te taha, 
i te tuarua o ng'a haereng'a, ka utu i te taha ; ka mea 
a Hine-Moa, ^ Mo wai to wai ? ka mea mai te mokai 
ra ^ Mo Tutanekai  Ka mea atu ano a Hine-Moa, 
^ A, ho mai ano ki a au, e mate wai ana ano ahau  
Ka hoatu ano e te pononga ra, ka tangfo mai a 
Hine-Moa, ka inu, a wahia iho ano te kiaka. Fera 
tonu ta raua na mahi. Ka haere te mokai ra ki a 
Tutanekai, ka mea mai ia, ^ Kei whea hoki te wai V 
ka mea tana mokai, ^ kua riro atu ano  ^ I a wai V 
^ He tangata ra kei te wai  ^ Ko wai tena tangata V 
' Aua hoki, he tauhou ia  ' Kua mohio ano pea ia, 
moku tena wai, he aha ia i wahi ai ? Ka mate au i te 
whanowhanoa 
Ka mau a Tutanekai ki ona kahu me tana patu. 
He kahakaha ona kakahu, he tawaru ki waho. Ka 
haere ia, ka tae iho ki te wai, ka mea, ^ Kei whea te 
tangata i wahi nei i aku kiaka?' Ka mohio ake a 
Hine-Moa ki te reo, ara ko te kare-a-roto tenei, ina te 
ahua o te reo. Ka whakapupuni ia ki ng'a tauwhare- 
whareng^ kowhatu o te wai ariki. Otira ehara i te 
whakapupuni pononga, he whakangaio nana ki a 
Tutanekai, ka kitea mai nei ki a ia. Ka haha a 
Tutanekai i nga pareparenga o te waiariki, rapu rawa 
atu ; e takoto wnakamaake ana i raro i nga tauwha- 
renga kowhatu. Ka mau ia ki te ringa, ka mea, ^ E I 
ko wai tenei V Ka mea a Hine-Moa, ^ Ko ahau, e
184
Tutanekai.' Ka mea a Tutanekai, ' Ko wai koe V Ka 
mea ia^ ^ Ko an^ ko Hine-Moa !' Ka mea a Tutanekai^ 
^E   e ho ake taua ki te whare . ka mea ia^ ^ Ae.' 
Ka whakatika ake i roto i te wai. Ano te kiri ! me 
he tapukorako. Tu^ ka tu ki uta o te wai^ me he 
kotuku. Ka tae a Tutanekai^ ki tetehi ona kakahu^ 
ka whakahoroa atu ki a ia^ ka mau ia. Na^ ka haere 
raua^ ka tae ki te whare, ka momoe^ ko to te Maori 
ritenga tawhito tenei^ ana ka marenatia.
Ka hi te ata^ ka puta katoa ki waho ng'a tangata 
o te pa ki te tahu kai; ka kai nga tangata o te pa ; ka 
whakaroa a Tutanekai ki roto ki tona whare. Ka mea 
Whakaue, ^ Ka tahi ano te ata o Tutanekai i moe roa 
ai, he mate pea to taku potiki. Tikina a Tutanekai, 
whakaarahia mai  Ka haere mai te kai tiki ; ka to 
i te pihanga o te whare ; ka titiro atu ia. ^E   e e 
wha nga waewae '  e ka miharo ia, ka mea, ^ Ko wai 
ra tonahoa?' Heoti ano, ka nunumi kino tona hoki- 
nffa ; ka tae ki a Whakaue^ ka mea atu ki a ia, ^ E 
wha waewae i kite atu ai ahau i roto  Ka mea mai 
a Whakaue, ^ Ko wai ra te hoa ? Haere ano, e hoki  
Na, ka haere ano ia ; ka tae ki te whare, ka titiro ki 
a raua, ka tahi ka kitea ko Hine-Moa. Ka tahi ka 
karang-atia ^ E e! ko Hine-Moa, ko Hine-Moa, kei 
a Tutanekai!' Ka rongo te iwi katoa   ka pa te 
karanffa a te katoa, ' E e ! ko Hine-Moa, ko Hine- 
Moa, kei a Tutanekai !' Ka rongo nga tuakana, ka 
mea, ' He hori hori  Kaore, he puhaehae no ratou* 
Ka tahi a Tutanekai ka puta ki waho, me Hine-Moa 
hoki. Ka kite atu nga tuakana, ko Hine-Moa tenei, 
ka mea, koia ano, he tika 
" I muri iho, ka whakaaro a Tiki, * Ka moe a 
Tutanekai i tana whaiaipo, i a Hine-Moa, kahore he 
hoa moku  Ka pouri ia; ka hoki ki tona kainga, 
Ka aroha a Tutanekai ki a Tiki ; ka mea atu ki a 
Whakaue, ^Ka mate ahau i te aroha ki taku hoa ki a 
Tiki  Ka mea mai a Whakaue*, ^ Ki te aha V Ka 
mea atu a Tutanekai, ' Ko taku tuahine ra, kia whaka-.
185
moea ma taku hoa takatapui^ ma Tiki.' ^Ae;' 
whakaae ana tona matua whangui. Ka tahi ka ho atu 
tona tuahine ki a Tiki ; na^ ka moea tona tuahine e 
Tiki.
" Ko ng-a uri o Hine-Moa raua ko Tutanekai, koia 
ano enei^ e noho mai i Rotorua nei. Kaore hoki i te 
makere ki raro o ng*a ng'utu ona uri te korero ki te 
hiimariretang*a ki te kauang*a hoki o Hine-Moa. No 
reira tenei waiata, Koia tenei,
*' Noku anake ra te tupuana i kau mai, 
Ko Hine-Moa, ko au,*' &c.
E rua tahi ng*a take i tupu ai te kino a ona tuakana 
ki a Tutanekai ; ko te rirong*a o Hinemoa i a Tutane- 
kai, no reira ka mea ng*a tuakana^ riro rawa i a ia i te 
mokai te puhi a Ngati-Tutea^ e ki ana, ma tatou ano a 
Hinemoa kia riterite ai, tena ko tenei poriro hoe tere, 
e hoa ma, me kino tatou ki a ia. Ko tetahi tenei o 
ng-a take i pouri ai ona tuakana ; tetahi mo to ratou 
pureng-a i te awatea, ka purea a Whakaue', ratou ko 
ana tama, he purenga tapu, he pureng-a whakairi, 
mahukihuki, whakairinga toto, po iho ai ka whiti mai 
a Hinemoa ki Mokoia, kaore a Tutanekai i mahara, e 
noho tapu ana ratou ko to ratou matua, i to ratou 
purenga, ara kotikotinga makawe, haere tonu atu ki te 
moe raua ko Hinemoa, no reira ka waiho enei hei take 
whawhai ma ratou ko ona tuakana a waiho tonu iho 
hei take riri, otira he take hae ano te tino tikanga, 
waiho to ratou purenga nei na, hei hunanga mo to 
ratou puhaehae ki a Hine-Moa. He oi noho ana te 
koroke me taua wahine.
136
HOTUNUI, MARUTUAHU.
Tjsnei tetehi timatangfa tupuna. Ko Hotunui, no 
tttwahi tenei tang-ata, no rung'a i a Tainui ; i haere mai 
i Kawhia, noho rawa mai i Hauraki, i na uta mai te 
liuarahi, noho rawa mai i Whakatiwai^ ko tana tamaiti 
ko Marutuahu kihai i kite i tona whanautanga.
Ko te take i haere mai ai ia^ he whakapaenga ki te 
rua kumara na ona hoa : Koia tenei te whakapae^ he 
haerengfa tahitanga no te tahae ki waho i te po, i te wa 
hoki i haere ai a Hotunui ki waho, ko te tahae kua 
haere ki waho i te turua-waenganui-po^ no te ata, ka
Euta atu a Hotunui ki waho, ko nga waewae ona, ka 
itea i te ata, ka na rung*a atu i te huarahi o taua tahae, 
ko te kumara, ka horo haere tonu i te huarahi. Ko nga 
raparapa o Hotunui he nunuihoki, akuanei whakapaea 
iho, na Hotunui i tahae, na e hapu ana a Marutu- 
ahu, i reira ka mate i te whakama te tangata nei mo 
taua whakapae nei. Ka takoto te whakaaro o te ta- 
ng*ata nei kia haere ia ki Hauraki ki te rapu kaainga 
mona ; ko te mara a te tangata nei, kua oti te tuahu, 
kaore ano i whakatokia a waenga ki te kopura, ka 
haere mai te tangata nei ki tua nei, ka mea iho ki te 
whaereere,  Ki te whanau te tamaiti i muri nei he 
tane, waiho i a Marutuahu te ingoa, me he mea he 
kotiro me waiho te ingoa i a Pare-tuahu'' mo tana 
mara i tuahua kautia, kaore ra i whakotokia. Ka 
haere mai, noho rawa mai i Whakatiwai a Hotunui, hei 
rangatira mo taua iwi, e noho ana i reira, ka whaka- 
moea ki te wahine, ka puta ki waho, ko Paka. Ka 
kaumatuatia a Maru-tuahu, ka mau ki te patu, ka 
patai ki te whaea ka mea.  E tai, kei whea te pae ki 
toku matua?'' ka mea mai te whaea, Tirohia ekoe ki 
te putanga mai o te ra" ka mea atu te tamaiti na. " Kei
187
reira V^ ka kiia raai e te whaea " Ae, kei Hauraki*^ 
ka mea atu a Maru-tuahu.  He oi ano kua mohio 
au ^ Ka tahi a Maru-tuahu raua ko taua ropa ka 
haere mai^ haere mai ano raua me te here wero manu 
ano^ i haria mai ai taua here e raua^ hei haha kai ma 
raua^ ka haere mai i ruDg*a i te maunga, a marama 
noa e haere ana, ka tae mai ki Kohukohunui. Te 
putanga, kei Waharau i te ata^ tera nga tamahine 
a Te Whatu te haere mai ra, ko Maru-tuahu, i 
runga i te rakau e wero ana, he Tui te manu 
e werohia nei e Maru-tuahu, rokohanga mai e aua 
wahine ra e noho ana te ropa a Maru' i raro i te rakau. 
Ko ia i runga^ ko te pueru i waiho i raro takoto ai. 
Te haerenga mai o aua wahine ra, ko te teina, ko te 
tuakana, ko te teina te wahine pai ko te tuakana, te 
wahine kino. Ka kite aua wahine, i te hoa o Maru,' 
na te teina i kite, ka karanga te teina. " Taku taure- 
kareka ra,'' ka ki mai te tuakana, " Kei whea ?" ka 
ki atu te teina. ^' He aha tera e noho mai ra i te take 
o te rakau ra'' ka oma nga wahine nei ki ta raua 
tang'ata, tohe ana tetehi, kia riro i tetehi, tohe ana 
tetmii, kia riro i tetehi, ka hohoro te teina, ka riro i te 
teina, ko Maru' e titiro iho ana i runga i te rakau, e
Eatai ana nga wahine ra, e mea ana, '^ Kei whea tou 
oa'' ka mea atu te ora nei.  Kaore kau oku hoa, ko 
ia anake'' ka titiro nga wahine nei ki te pueru e takoto 
ana, ki te manu hoki e peki ana, ka patai tonu nga 
wahine ra ; Kihai i taro, kua noho te tui ki runga ki 
te rakau e nohoia nei e Maru', ka tahi ka werohia te 
tui ra, ka tu, te ngoengoetanga, ka tahi ka rangona e 
nga wahine nei, ka titiro ake te teina a ka kite i te 
tangata ra e noho iho ana i runga i te rakau, kua 
taunaha ake te wahine nei ki te tangata ra ka mea. 
 Taku tane ra'' ka mea te tuakana. " Taku tane ra" 
ka totohe nga wahine nei ki ta raua tane, ko taua 
tangata, he tang'ata pai, ka tahi ka karangatia ake e 
nga wahine nei kia heke iho, ka heke iho te tangata ra, 
ka tatu ki raro, ka hongi ki nga wahine ra ; ka mea
138
ng'a wahine nei^ kia haere ratou ka te kaamg^ ka 
mvM atu to tangata iiei.  Ae ho atu, me waiho maua 
i kouei taihoa maua e haere atu" ka mea mai nga 
wuhine Fa^  Ae^ haere ake" ka mea atu te ta- 
iignta iiei ki tana hoa^ kia ho atu a raua kai ki nga 
wahine nei^ he huahua kuku e rua nga papa hinu^ ka 
hiuTe rnua^ kn noho nga tangata ra i konei^ ka haere 
u Mªru-tu-nhu ki te uku i tana mahunga ki te wai, 
hoki nini, e Iieru ana ka mutu heru^ e tia ana kia herea 
t(^ kotuhu^ rinia tokou o nga kaka^ maka iho te 
kotuku, te huia hci whokapaipai mona^ ka ki atu ki 
te hoa kia Iiaere rnun. Kihai i taro^ kua puta mai ano 
nga wahinn ra ki te tiki mai ano i ta raua tane^ kia 
hiwviu Tukn rawa mai^ e noho ana te tangata nei^ 
nu) tn knwau ])u te ahun^ ko te pueru i waho, ko te 
kalinkuiia i roto, ko te kopu i roto rawa; Ko nga 
kiiknhu ningntira tenei o te tangata maori, he oti ano 
kua mate nga wahine ra ki te tangata nei ka mea atu 
raua ki a Maru*, "Tatcu ka haere ki te kaainga'' ka 
wlmkane a M aru', ka mea atu ki te hoa, kia haere 
ratou, ha wlinkaae te hoa, ka haere ratou ko nga 
wahine rn, ko Mnru', noho ana ia, i muri haere. atu ia, 
i whukunro te tangata nei, kaore ano ia i kitea e nga 
wahino n(^i, ka hnere nga wahine ra, ka titiro mai, te 
Iiolioro atu a Maru,' ka patai atu nga wahine nei ko 
te lioa Maru* e liaere tani ana i a raua. " E ko wai 
to ingoa o to hoa ?" ka mea atu te ora nei.  Kaore 
koia he tangata o te tai-hau-a-uru e puta mai ana te 
ingoa ki konei" ka mea atu nga wahine nei.  Aua ra, 
e puta mai ana ano ko Marutuahu ko te tama a Hotu- 
nui" ka mea atu te ora nei. " Koia ra tenei'' ka mea 
aua wahine. " Hua noa ko wai te tangata nei.''
Ka tahi ano te tangata ra ka haere, ka whakaaro 
kua patai te hunga wahine ra ki tona hoa, kua whaka- 
aturia ia e tona hoa kua kitea ia. Ko nga wahine nei, 
e haere tonu ana ki a Hotunui raua ko Te Whatu, tera 
hoki raua te tatari mai ra ki a raua kotiro, ko te teina 
i haere kia rongo a Hotunui i tana tamaiti, ko te
139
tuakana^ i waiho hei arahi atu i a Maru-tuahu, haere 
ake te hunga nei, okioki ake, ko te teina, i tawhiti nei 
ano e haere atu ana^ ka pa te karang'a a te wahine ra^ 
" Ko wai tera, e Hotunui e ko to tamaiti ko Maru-tu- 
ahu, ka karanga mai a Hotunui, " Kei whea ?'' " Te 
haere atu nei kei muri i taku tuara e haere atu nei 
wharikitia te whare '^ Ka puta mai a Maru-tuahu, ka 
kit^a mai e haere atu ana ; Ka haere atu te tangata, 
me he kawaupu te ahua, e haere atu ana te tan^ata, ka 
pa te tawhiri, *^ Haere mai, haere mai, haere mai e tama 
e, haere mai '' haere tonu atu, a ka tae ki te kaaing*a, 
tika atu, e tang-i ana, a ka mutu :Kei ininga ko 
Hotunui, e taki ana, '^ Haere mai e taku tamaiti, haere 
mai ki Hauraki, ha-re mai, haere mai, nau ano koe i 
kuhu noa mai, haere mai '^ ka noho a flotunui ki raro, 
kei runga ko Maru-tuahu, " Karangatia e taku 
matua^ tenei te haere nei ki Hauraki, tenei te haha nei 
i Hauraki, kaore he korero a tenei niea a te mokai, tenei 
te haere nei, korero, kaore he kupu a te mohoao " He 
oi ano ka mahora te kai, ka haere ki te kai, ko te 
kai he kuri maori, ko ta nnmata kai nui tenei he 
kuri, hinga iho ng*a kuri, ko tahi tekau, ka kai nga 
tangata ra, me nga wahine ra, ko nga wahine nei, e 
noho ngangare ana ki ta raua tane, kihai i mohiotia 
nga ngangau o nga wahine nei, ko te ngakau o tetehi 
e mea ana, mana, ko tetehi e mea ana, mana, a ka 
mutu te kai, ka hoki ki tahaki, ka ahiahi, ka ngiha te 
ahi ki roto i te whare, ka moe, te whakatikanga mai 
o te w^ahine ra, kei te whai i a Maru', tahuri tonu atu 
te tangata nei ka moe.
Ka haha te tuakana o te wahine nei : ka korerotia 
atu e te tangata, kei te moe raua ko Maru-tuahu, he oi 
ano, ka haurangi te wahine nei, ka riri ki tana teina, 
ki tana whakaaro hoki, he wahine pai ia, e kore a 
Mani-tuahu e mataku i a ia ; Te haerenga atu o taua 
wahine, rokohanga atu, ko Maru-tuahu raua ko tana 
wahine e moe ana, he oti ano, ka ririri nga wahine nei 
ki ta raua tane, a kihai hoki i I'iro i te teakana, he kino
140
hoki no tana ahua^ ko te teina ia^ he wahine ahua pai^ 
no reira i riro ai te tane i a ia. Noho rawa ake a 
Maru-tuahu ki reira^ kua kaumatuatia te tama a 
Ilotunui, a Paka, ko te teina tenei o Maru-tuahu, na 
tetehi wahine na te tuahine o Te Whatu, Ka moe a 
Hotunui i te tuahine o Te Whatu, kia puta ake ki 
waho, ko Paka, ka iramutu ki a Te Whatu, ka moe a 
Viikix i te tamahine a Te Whatu, i te tuakana o tera i 
moe i a Maru-tuahu, Kia puta ake tana ki waho^ ko 
To Kahurere-moa te tamanine a Paka.
141
KO TE KAHURERE-MOA
Ka moe a Maru-tuahu i te tamahiue a Te Whatu^ 
kia whanau ana, ko Tamatepo, ko Tama-te-ra, ko 
Whanaunga, ta Tamatepo, ko Ngati-Rongou, ta 
Tama-te-ra ko Ngati-Tama-te-ra ano, ta Whanaunga 
ko Ng'ati-Whanaung'a ano, ka mutu.
Ka noho a Maru-tuahu i reira, ka korero mai a 
Hotunui, ki te kino o tona iwi e noho nei ia, ko te 
korero tena a taua koroheke, he hokinga mai no nga 
waka o tona iwi i te hao kupenga ika, ka tukua atu e 
ia tana tang'ata ki te tiki atu i tetehi ika mana, kua 
tae atu te kai tiki atu i tetehi ngohi mana, ka patai 
mai te tang'ata o te kupenga, ka mea, " I haere mai 
koe ki te aha V' ka mea atu te kai tiki,  Na Hotunui 
au i ngare mai ki tetehi ika mana, he waha kawa 
nona ka mea mai te tang'ata o te kupeng'a, ^' He ma- 
hung'a nona i Otoi, he tikitiki no tona mahunga te hara- 
keke i Otoi ^ ka rongo te kai tiki, hoki mai ana ka tae 
mai, ka patai atu a Hotunui, *'Tena korero,'' *^Taku 
haereng'a, ka patai au ki te kai hao te kupeng'a, ka kite 
mai te tang'ata o te kupeng'a i a au, ka patai atu ahau 
ki a ia, ka mea mai te tang'ata ki a au, '^ Na wai koe i 
ngfare mai ki te tiki ng'ohi mai,'* ka meatia atu e au, 
^' Na Hotunui au i ng'are mai ki te ng'ohi mana, he 
waha kawa,'' ka mea mai taua tang'ata ra ki a au, 
 He tikitiki nona te harakeke i Otoi." " Ko tenei e 
tama, he iwi kino te iwi nei, e hara he iwi whakaheke 
tupu tang'ata," ka pouri te ngakau o Maru-tuahu, mo te 
korero a tona matua, ka mea atu a Hotunui, " E tika 
ana to pouri ki taku korero, he iwi kino te iwi nei," ka 
mea a Maru-tuahu, *^ Taihoa ka kite ratou i ta ratou 
mahi." Ka tahi ka mahia e Maru-tuahu ki te kai, te 
ika, ka taia ki te kupenga, haere ake nga kupeng'a a 
te tangata nei, he mano tini noa iho, no te makariri ka
142
timataia te mahi o ng'a kupenga a Maru-tuahu, a tae 
rawa ake ki te ngahuru, ka tukua te tangata ki te 
tatai i ng'a kupeiig'a a Maru-tuahu^ haere mai, he 
inaiio ki te tatai.   Ka tae mai te karere, ka uia atu e 
Maru-tuahu, '^ Kei whea V^ ka mea mai te karere. 
 A tahi ra te eke ai ki uta," ka mea a Maru-tuahu, 
^ Apopo ka pou i te kai nei, kia rokohanga mai kua noi 
ki runsfa  ka moe^ ka huaki te ata^ ka poua te kai^ ko 
te ngoni, i pang-a ki te tirohang'a kanohi, ko te nuinga^ 
he popo rakau nei.
Ko tenei kai, he kai kohuru mo te kupu mo Hotunui, 
ko taua kupu i mamae ai te ngakau o Maru-tuahu, ao 
ake te ra ka puta mai^ titiro rawa mai e tu ana te kai, 
ka koa te iwi ra ki te kai maiia, huanoa, kaore he 
Avheua i roto, tae tonu mai ka noho, ko Maru-tuahu 
ma huihui rawa ratou, e whitu tekau : Ka ahiahi, ka 
tukua nga kupeng'a ki te wai me ng'a taura, a ka 
huaki te ata, ka horahia ng'a kupeng'a ra, ko te kaha o 
raro, he mea pou ki te pou, here rawa te kaha ki te 
pou, a puta noa ki tetehi pito, ki tetehi pito ; E taka 
ana te kai, kihai i roa kua oti ng'a kupeng'a ra te tatai, 
piri atu ano te karihi.
Ka haere atu te kai titiro, ka kite, ka hoki mai, ka 
mea atu a Maru-tuahu.  Kua oti te kupenga ra V' ka 
mea mai te kai titiro, " Ae, kua oti," ka mea a Maru- 
tuahu, " Hapaing-a kua oti te kupeng'a," ka tahi ka 
haere, hoko whitu te tangata, hoko whitu nga patu, ko 
te patu, he mea huna ki roto i te weruweru kei kitea, 
ka haere a ka tae, rokohanga atu, kua oti te kupenga a 
te mano ra, ka mea te tohunga o te kupenga nei, kia 
whakaarahia te kaha ki runga, kia whakaturia, ka mea 
a Maru-tuahu, " Ae whakatika ka po," ka tahi ka 
whakatika, ko tahi tonu ringa ki te pupuru i te kaha, 
te hokowhitu nei, ko tetehi ringa ti te pupuru i te 
patu, ka karanga a Maru-tuahu,  Hapainga, hapainga 
kia tarewa ki runga" a ka tare w a ki runga, ka mea a 
Maru-tuahu, " Tukua ki raro" ka tahi ka taupokina 
ki runga i a ratou, ko tahi mano,poto tonu ki roto o tana
143
kupen^a ; Kihai i taea te korikori^ hahau kau ana te 
patii, he mano ki te mateng*a, kihai i ora tetehi, koia 
te kai pukapuka, he pepeha na ona uri, ara na Mam- 
tuahu iho, Koia te kai pukapuka, I tu tenei kai ki 
Karihitang'ata, he ingoa ano ia to te whenua, ko Puke- 
whau^ no taua kohuru a Maru-tuahu nei, ka mate 
nei taua mano ki reira ki roto i te kupeng-a a Maru- 
tuahu, koia a Karihitang*ata, he tangata hoki te karihi 
o tana kupenga, he oi ano ka riro tenei kaainga i a 
Maru-tuahu a e noho nei.
A ka kaumatuatia a Te Kahureremoa, ka u mai he 
teretere no Aotea ki Wharekawa ki a Paka ; Ko te 
tang'ata rahi tena o tera motu a Aotea, i haere mai ki 
te kawe tawatawa mai ma Paka, a ka tae mai ka 
noho, ka huaang-atia tera tangata ki a ia ;   Ka wha- 
katuria tana taraahine i konei a Te Kahurereraoa ma 
te tama a taua tangata, i whakaturia ai e Paka tana 
tamahine, kia riro ai a Aotea i a ia ; Kei te tupurang-a 
o nffa uri te riro ai te vvhenua i a ia.
Ka hoki te teretere nei, kua taung'a ki te kotiro i 
tukua atuª ra e tona matua, no te hokinga, ka ng-are 
te tang*ata nei i tana tamahine kia haere ki rung-a ki 
te waka kia riro ki Aotea. Ngare noa   kihai hoki 
i rong*o, ka hoi a Te Kahureremoa, ka mea te tangata 
o t-e waka ra, waiho, e kore hoki matou e roa atu, e 
hoki mai ana ano, e kore matou e roa atu, ka waiho a 
Te Kahureremoa ki tana matua.
Ka hoe te waka ra, kotahi marama ka hoki mai, 
hoki rawa mai, e torn tekau o ng'a kete tawatawa, 
tika mai ano e tuwha ana, ka rere atu a Te Kahurere- 
moa i konei ki tetehi tawatawa mana. He oti ano ka 
riria e Paka tana kotiro i konei, mo tana tangohang-a 
i te ika, ko te kupu tenei a Paka, i ki atu ai ki tana 
kotiro, " E kiia atu ana e a hau kia haere koe, koia 
tena e kore koe e whangaia.^' He oi ano ka mate a 
Te Kahureremoa i te whakama, he oi ano ko te ma- 
huetang*a atu ano o te kete ika ra, mahue tonu atu, 
ka hoki te wahine nei ki roto i te whare tangi ai, ka
144
mea te whakaaro o te wahine nei^ Ida ng'aro atu ia i 
te kanohi o tana matua^ kia ng'aro mai hoki te kanohi 
o tana matua i a ia^ ka tu te ng'akau o te wahine nei 
ki a Takakopiri hei hoa mona^ Kua kite hoki ia i tera 
tang*ata^ he rang'atira^ he nuinga no te kai rang*atira i a 
ia; ara^ no te huahua^ ara^ no te kiwi^ ara^ no te kiore^ 
ara, no te weka, no te tuna, no te tawatawa, no te 
koura, no te aha, no te aha, no te tini noa iho o te 
kai, o te taonga.
Ka tang'i te wahine nei i roto i tana whare he 
whokama nui, ahiahi noa e tangi ana, ka po, ka mea 
te wahine nei kia haere atu ia kia tahuti, no te 
wareatanga e te moe, o te tangata, ka haere te wahine 
nei ka oma, raua ano ko tana taurereka, ka haere a Te 
Kahureremoa raua ko tana taurekareka, ao rawa ake 
te ra, kua riro, ho atu rawa te kai haha, kua riro noa 
atu, kua marama te puehu o nga waewae o nga wahine 
nei, ko te kaainga i haere atu ai, ko te Waipuna, a ka 
mahue a Pukorokoro, awatea rawa ake i Waitakaruru^ 
puta rawa mai te tara o te ra, kei runga o Pouarua e 
haere ana, wahi iti te whakangawaringa atu, kei 
Rawaki kei te puaha o Piako, kua whiti kei Opani, he 
oi ano e kore e taea te whai, ka pari hoki te tai, ko 
nga waka hoki o roto e hoe ana ki Kuawehea, ka kitea, 
ka pa te karanga, E ko Te Kahureremoa, ko te 
tamahine a Paka,^' kei runga i te ^aka, ka karangatia 
hoetia, i runga i nga waka, ko Te Kahureremoa atu 
ano i waho nei, a roto atu ana; Me pewhea i te 
kawenga a te pawerawera, ka rumaki tonu te pane ki 
raro ki te hoe, i te ainga hoki a te wehi, a noho noa 
atu i Baupa, po tahi ki reira, ka haere ki tua ki Kati- 
kati, pupuru noa kia noho, kihai i noho, haere tonu, 
(ta Tamatu-ki-roto, tana pai hoki). Ka haere te wahine 
nei a ka tae ki Hikurangi ka kite i Katikati, ka titiro 
ki Tauranga, ka ahu te titiro ki Otawa ka patai te 
wahine ra ki nga tangata whenua, e haere tahi ana i 
a raua, ka patai ka mea,  Ko whea tera maunga V^ 
ka kiia mai e aua tangata,  Ko Otawa,'' ka patai ano
143
te wahine ra,  He aha te kai o tera maungfa ?" ka 
mea atu te tang'ata nei,  Ng'a kai o tera maunga^ he 
kiwi^ he weka^ he kiori^ he kuku, he tui, he maungfa 
huahua tera mauugti ^' ka patai atu te wahiue ra, "I 
a wai tera kaaing^ ?" ka kiia atu e te tang-ata ra^ '^ I 
a Waitaha, ko Takakopiri te rang^tira nona tera 
mauIlgt^ ko ia te rangatira o tera iwi o Waitaha, ka 
mahi tera iwi i ng'a kai o tera maung'a, mana anake, 
ngtt kai o whea whenua mana anake, te aha te aha ^ 
He oi ano ka mea te wahine nei, ^' E haere ana maua 
ki reira ki Otawa ka mea mai te tang'ata ra, " Koia '' 
ka mea atu te wahine nei, " Ae, ko reira maua, na 
Paka maua i ng^re mai kia haere maua ki te tiki i a 
Takakopiri, kia haere mai ki Wharekawa '' korero tonu 
i reira a ka mutu.
Ka haere ratou ka puta ki tatahi ki Katikati, ko 
Waitaha ano i reu*a ko te iwi o Takakopiri, ka kitea, 
ka pa te karan^a, ^' Ko Te Kahureremoa e ko te 
tamahine a Paka ka hui tera iwi ki te matakitaki, ka 
noho ki te kaaing'a, e tahu ana te kai, ka maoa, e kai 
ana mutu rawa ake kua po, e whiu ana te wahie ki te 
whare, e tu ana te haka, (Ko to te tan^ata maori 
taonga nui tenei mo te manuhiri, ka mahia tenei, he 
whenua rangatira, he humarire.) Ko te haka a te iwi 
nei, e whakataritari ana i a Te Kahureremoa kia 
whakatika ki runga ki te haka, hei matakitaki ma 
ratou, ki a kitea te ahua paitan^a ki te haka.
I reira ka mea te wahme nei,  Koia kei a koe, ka 
hei tau,'' ^Tino whakatikanga o te wahine nei ki runga 
ki te haka, i te toronga kautanga o nga ringa, i 
namata e whakatangihia ana ki te ngongoro, ko nga 
ringa, me te mea ka marere, ko nga koikara, piri ana i 
tua i te angangamate o te kapu o te ringa ; Koia ano, 
me. te mea e komurua ana te tamahine a Paka, (Ta te 
Aitanga-a-Tiki pai, ta te kotahi a Tutawake pai) ara, 
ona whakatauki o te rangatira, he riri ano ta te 
tawa-uho, he riri ano, ta te tawa-para, ara, o 
te rangatira ona whakatauki. Tu atu ki te haka,
K
146
he hnka ano ta te rang'atira, he haka ano, ta te 
ware, he porahu noa iho ng*a ringa ; haka tonu aka 
mutu, ka rere taua iwi ra ki a Te Kahureremoa, ka po, 
ka hoki ki te whare ki te moe : Tera taua tang'ata te 
haere mai ra ki te whai i te wahine nei hei wahine 
mana, i titiro ki te pai. Tino rereng'a o te wahine nei 
i te po, ka rere ki te vvai, rere tonu atu, paraparau kau 
te tang'ata nei mo te rerenga o Te Kahureremoa^ ka 
rere te wahine nei ki tana haere noa atu ki Tauranga, 
a ana haere noa atu, ao f awa atu te ra i te Wairoa^ raua 
tahi ano ko tana ora, ka kitea e uga tangata o reira i 
te ata, ka pa te karanga, " Ko Te Kahureremoa, '' ka 
hui nga tangata o reira ki te matakitaki, ka 
purutia hoki e n^a iwi o Takakopiri ki reira, ka noho^ 
Ka kai, ka ora^ ka haere i te putake Otawa^ ka moe, 
ka huaki te ata, ka haere raua-
Tera a Takakopiri te haere mai ra, e haere ana ki 
te mahi i tona kaainga i Otawa, he wero manu tana 
mahi ki te tuhuna (tuhunga) a te tangata nei, i te 
huarahi tonu e tu ana, he kuku te manu o rung*a j 
Tenei nga wahine nei te haere atu nei, ko ng*a weweru, 
he mea tapeka ki runga i te kaki, ko te hoa, e waha 
ana i te kai ma raua, kihai i tata atu ng*a wahine ra ki 
te motu ra, kua rongo raua i te kapakapa o te harirau 
te kuku, kua tu i te tang'ata ra te wero, ka tu nga 
wahine ra, ka whakaronffo, ka mea atu a Te Kahurere- 
moa ki tana hoa,  E noa, he tangata, e rong-o ana 
koe i te manu e kakapa mai ra'' ka mea ake te hoa, 
" Ae, kua rong'o au^' ka mea atu a Te Kahureremoa, 
 Ae, he kapakapa tera no te manu mate e werohia ana 
e tetehi tang'ata" ka mea mai te hoa,  Ae, t^ua ki 
reira, kihai i taro, kua rongona e raua te harurutanga 
ki raro te whiunga iho : Ka tahi ka haere atu raua 
ki reira, kua kitea mai raua e haere atu ana, kua mohio 
mai taua tang'ata ; Ko tona mohio mai tenei, e hara 
enei wahine i konei, no tawhiti noa atu, kua noho 
nga wahine ra ki raro, rokohang'a atu, e takoto ana te kai 
nei a te kukupa, ka noho ng'a wahine ra ki raro, ko te
147
tanffata ra, i rung-a ano i te rakau e noho ana, kua 
tirohia iho ki iiffa weweru, he mea tapeka, ka mohio 
tonu iho, no tawhiti tinei tira, No ng-a whenua noa atu^ 
e hara i konei, me he mea no konei, he hauraro noa 
iho te kakahu o te weruweru. Ka heke iho te tang'ata 
ra, ko te here, ka waiho kia rere ana, e heke iho ana te 
tang'ata ra, kua kite ake nga wahine nei, kua mohio, 
kua mea atu te'hoa,  E hoa, ko Takakopiri,^' ka mea 
mai te hoa, " Koia,*' ka ki atu,  Ae, kua kite au i tae 
ake ano ki Hauraki ra,^' ka mea tetehi,  He pono, ko 
Takakopiri tenei'' ka mea atu te hoa,  Ae, ko ia tenei 
ko te tang*ata e haerea nei e taua." Ka tatu iho te ta- 
ng'ata ra ki raro, karang^ tonu mai, ka karanga atu 
hoki n^a wahine nei,  Tahuti mai ana, tahuti mai 
ana'' a ka tae atu te tangata ra, ka tuku te ihu ki a 
raua, hongi mohio ana raua, hong'i kuare ana te ta- 
ng'ata nei ; Ka tahi ka puaki mai te kupu a te tangata 
nei,  Tatou ka haere ki te kaaing-a, ki waho hoki, ka 
ng'are te tang'ata nei, ka whakaae nga wahine nei kia 
haere ratou la te kaaing*a, ka haere ratou, a te huarahi, 
ka ng^re te tan^ata ra kia hohoro ta ratou haere, ka 
whakaaro^te wahme nei ; E kore ia e kitea kaore ano ia 
i mohiotia e te tangata nei, mei te ng'arengare tonu, ka
Eeka te wahine nei ki tahaki, kia patai ai te tang*ata ra 
i tana hoa, titiro rawa ake te tang*ata ra, kua peka te 
wahine nei ki tahaki, ka haere ano raua, a ka mamao 
noa atu ka kotahi pukepuke, ka patai atu te tangata ra 
ki te ora o te wahine nei, ka mea, " Ko wai to hoa V^ ka 
mea atu te ora ra,  Ko taku hoa koia tau e patai mai 
na'' ka mea atu te tangata nei,  Ae, he kaha ui te 
kaha'' ka mea atu ano te ora nei, " E patai ana koe ki 
toku rangatira, ko te ingoa o toku rangatira, ko Te 
Kahureremoa" ka mea mai ano te tangata ra, '^ Ko 
Te Kahureremoa tamahine a Paka nei," ka mea atu te 
ora nei,  Ae, e waru atu hoki Paka, e warn atu hoki 
Kahureremoa, ko ia tena ka mea te tangata nei,  Ko 
wai hoki ka tohu ko ia tenei, ma wai hoki te tangata 
o nga whenua noa atu e whakakite mai ki konei haere
148
ai'' ka mea te tangata nei, " Taua ka noho i konei 
tatari ai kia tae mai^' kihai i taro, ka puta mai^ ka 
karangatia e te tangata nei, " Kia hohoro mai ka mate 
tatou i te kai, kei tawhiti noa atu te kaainga, kia 
hohoro mai*' ka mea iho ano te tang'ata nei, " Haere 
ake i muri nei^ kia hohoro ake te haere'' Ka rere te 
tang'ata nei^ a ka kite atu i te pa, ka pa, te karang^a a 
te tangata nei, " Ko Te Kahureremoa e, ko te tatna- 
hine a Paka tenei'' ka mea te iwi nei,  He wawata na 
te tangata ra ki te tamahine a Paka" ka karanga ano 
te tangata ra, " Ko Te Kahureremoa e ko te tamahine 
a Paka'' ka mea te iwi ra, " He tika mei te tohe tonu ki 
te karanga" ka mea e tehi, " Ko wai hoki koa ka tohu, 
na wai te tangata o nga whenua noa atu ra i kawe mai 
ki konei haere ' ai, he tauhou te whenua, he tauhou te 
tangata, he ingoa hau tenei ingoa e karangatia mai nei 
ki te taringa" ka tahi ano te iwi nei ka puta ki waho ki 
te tawhiri, ka puta mai a Te Kahureremoa, ka pa te 
karanga,  Haere mai ra e te paanuwhiri tuarangi, na 
taku potiki koe i tiki atu ki te taha tu o te range 
kukume mai ai, haere mai" a ka tata atu ki te mano e tu 
mai ra, kua taurite ki te kaainga o tenei tangata, ka pu- 
puru tenei tangata kia noho ki tona kaainga, ka karanga 
mai ano te tangata ra, *^ Kia kaha te haere, kia piri mai 
ki taku tuara" Pera tonu nga tangata o te pa nei te pu- 
puru i a raua ki te kaainga, hei aha ma to raua rangatira 
e haere nei, he pupuru tena, hei aha mana, a ka tae ki 
tona kaainga, ka tahi ano ka noho i reira ;   Ka hui 
te tangata ki te matakitaki, ka mahora te kai, ko n^a kai 
o te maunga i mau ra i a raua te tangata ra e wero ana, 
mahora mai, mahora mai te kai ma raua, tuku tonu ake 
ma te aparangi kia ora te noho mai, te matakitaki mai^ 
a po noa te ra, ka noho tonu iho hei hoa mo raua ; 
Ka reia taua wahine e nga tane o reira, he pera kau 
ano, me pewhea i te wehi o Takakopiri ;   A ko tahi 
marama Iii reira, ka moea e Takakopiri, kihai i kopa 
te marama, kua kitea te hapu, puta ake ki waho^ ko 
Tuparahaki, he wahine.
140
HE KORERO PATUNGA TANIWHA.
Ko te korero tenei o te toangu o etahi tang'ata o 
mua^ ara o ng^ tupuna^ o nga rang^tira o Rotorua.
Ko nga ingoa o enei tangata, ko Purahokura^ ko 
Reretai, ko Rongco-Haua, ko Rongo-Hape, ko Pitaka.
Ko te matua tane o enei tamanki^ ko Tamaihu- 
Toroa.
Ka tupu enei tangata, ka kaumatuatia, ka rongo 
ki te tokomaha o nga tangata kua mate i te haerenga 
i ngB huarahi ma Tauhunui^ ma Tuporo me Tikitapu 
hoki.
Ko nga tangata e haere ana o Rotorua ki Taupo^ 
ki nga maun^a ranei^ ki te whakatau i o ratou nei 
huanga, a, e nua ana te hunga kainga ki te whaka 
roanga o aua tira haere nei^ kei te kainga ano e noho 
ana ; kaore^ kua ngaro noa iho kei te koraha e pukei 
ana.
A ka whakatika mai o Taupo tira, ko te ara e 
haere mai ai, ma taua huarahi ano, i pau nei tera tira 
ra. A hua noa te hunga kainga, kua tae pea kei 
Rotorua ina te roa, kaore, kei taua wahi ano e pukei
ana.
Katahi ka whakatika tetahi tira haere o Rotorua, 
ka na Tarawera, a Roto-Mahana, ka tahi ano te tira i 
ata tae atu ki Taupo. Te taenga atu, ka tahi ka ui 
atu, ka ui mai hoki te hunga kainga, ui atu ana, ui 
mai ana, heoi ka ngaro noa iho. Ka mea mai te 
hunga kainga, " I ma'hea mai koia to koutou na ara 
i haere mai ai V Ka mea atu te hungtt i haere atu 
ra,  I haere mai ma te mania o Kamgaroa, ma te 
ara ki Tauhunui Katahi koia ka whakaaroaro taua 
hunga nei, me te hunga kainga, ka mea,  Ara, kua 
tutaki pea i te taua haere, kaore hoki he huanga
160
tang'ata o te huarahi.'' Katahi ka haere ki te tutu 
ope, ka tae ki ng*a wahi o Taupo^ ka haere mai ki te 
whakatau i reira. Ka tae ki te ara^ moe noa ; ka 
huaki te ata, ka whakawhiti mai i te awa o Waikato. 
Ka haere i te mania o Kaingaroa, ka tae ki te tino 
wahi i noho ai te tupua nei a Hotupuku, ko te ingoa 
o taua wahi ko Kapeng'a. Rongo kau ano te tupua 
ra i te haung^a ahua tang'ata^ he oi ka puta kei waho 
tona rua, haere ngaro atu te ope ra, haere ng-aro 
mai te tupua nei : kite noa ake^ ehara ! kua tata ; hoki 
rawa ake te taua ra i te kiteng'a atu e haere mai ana^ 
ano ! me he puke-puke-whenua.
Ka tahi ka pa te karanga ; " Ko wai kei muri nei 
e ! he Taniwha ! he Taniwha ! e haere mai nei 
He oi ka whati te ope ra, i te wehi ano ki nga tuai- 
tara e tutu haere ana mai, ano he urutira Taniwha 
moana nui ! Whati rawa ake ehara ! kua taki mau- 
mau ; na te tokomaha koia i ora ai etahi, i mate ai 
etahi ; he oi ano. Katahi ka kitea, aue ! he Taniwha 
te mea e huna nei i te tan^ata o tenei huarahi.
Ka tahi ka haere tenei rongo ki nga wahi o Roto- 
rua, ka rongo rapea te tini kaitoa nei; katahi ka 
karangatia te rau mawhitu, ka hapainga, noho rawa 
atu i te mania o Kapenga, ka noho ki raro, kei te 
muru whanake, kei te whiri taura, ka kitea i konei te 
whiri maha nei te tari, te tamaka, te whiri paraha- 
raha te rinorino j ka rupeke te whiri.
Ka tahi ka whakatika nga rangatira ki runga ki 
te korero i te maia, i te ata whakahaere, i te ata 
ngarahu, i te ata torotoro.
Ka tahi ka whakatika tetahi o nga rangatira ka 
mea, ^' Inana, kia ata haere tatou, kaua e tino tutata 
atu ki te taha o te Taniwha, engari kia tawhiti mai 
tatou i a ia, kia tika mai te hau i runga i a ia, ka tahi 
ka whakatata atu, kei tika atu te hau i runga i a 
tatou, kei tae atu te piro ki a ia, a kei kore e ata takoto 
a tatou nei mahi ; kei wawe ia te puta ki waho.'' Heoi 
ka rite enei korero i a ratou katoa, ka whakaritea ng*a
151
tang'ata mo tetahi taha^ mo tetahi taha o te mahanga^ 
hei kukume i ng^ taura.
Ka whakaritea nga tang^ta hei pataritari atu i te 
ngutu o te ana^ ka rite r ^a whakaritea ng^ tang^ta 
mau kaheru^ me ng'a tang'ata mau patu^ taoroa^ patu 
paraoa^ meremere ka rite.
Ka whakaritea nga wahi katoa e ngaro ai te Tani- 
wha ra ki roto ki ng'a koromahang'atang*a o ng'a taura, 
ka rite tonif. Ka tahi ka haere atu ng'a kai patari ki te 
waha o te ana, kihai ano i taitata atu, ehara ! kua 
rong'o rawa te Taniwha ra i te piro ahua tangata.
Ka tahi ka whakatika mai i tona rua. Kong'o kau 
atu ana nga kai patari i te harurutang'a o te haereng-a 
mai o te Taniwha ra i roto i te rua, ano me te wheoro- 
tanga whatitiri! Ka takitakina kia pamaro ai te 
haereng'a mai ki waho o te rua ; ka kite mai ki ana 
para-manawa, hei oranga, hari ana.
Ko te Taniwha kua hamama haere mai te waha, kua 
whetero mai te arero, kaore, kua tae rawa te hung'a 
ra ki roto ki nga mahanga e tuwhera mai ra, kua 
puta kei waho, ko te takoto koa a te taura raka, i raro 
1 te raorao.
Tu iho ai ki raro i te raorao te hunga ra, kua eke 
iho te pane ki runga ki te taumata, e piki ana nga 
tangata, e tuku iho ana ano te Nauwhea ra, eke ake 
ana nga tangata ki tetahi taumata, kua tu iho te pane, 
kua ngaro ki roto ki te mahanga.
He oi, ka tu tonu iho te hunga ra i te taumata, me 
te piki atu te Taniwha ra, ka eke ake te pane ki te 
taumata, ka ngaro katoa hoki nga peke matamua ki 
roto Id nga koro.
Ka tahi ka tautapa te whakahauhau a te hunga 
e tu iho ra i te taumata, '^ E ! kua ngaro kei roto : 
kumea V^ ka rongo te hunga e pupuri tonu ra i nga 
taura ; ka tahi ka kumea, ehara ! kua mau i waenga 
nui tonu o te puku.
Ka tahi ka kowheta te hiku, ka rongo hoki i te
152
mamae o nga taura kua nonoti tonu ra i waenga nui 
o te puku.
Katahi ka peke mai nga kai-hapai patu^ ehara I 
kua tu nga ko^ me nga tao roa^ me nga patu, kei te 
hiku^ ka rongo katoa te pane i te mamae o nga 
taui*a kua mau kei waenga^ o nga patu hoki kua u kei 
te hiku ; katahi ka kowheta te pane^ ka whakatika 
mai nga kai-patari e haere ra i te manu-kawhaki; ka 
hoki tata mai^ ehara ! kua u a ratou nei patu kei te 
pane.
Ara hoki ko te hunga e kukume ra i nga taura, kei 
te here i a ratou taura ki nga pou i poua ra ki o ratou 
taha tu ai ; ka tahi ka tango tahi ki a ratou nei patu^ 
ka whakatika mai ki te pane ki te wahi i roa te okeo- 
kenga, ka pa nga patu^ ka peke mai hoki nga tang'ata 
o tetahi tana a rite tonu te wahi i u ai nga patu^ ka u 
a ratou nei patu katoa. He oi okeoke kau ana te 
Nauwhea ra, ka korengarenga noa te hiku, me te pane, 
waenga nui i te n^aunga a te patu.
Nawai, i kaba, i kaha, e tau ana rapea te patu a te 
rau mawhitu ra, tukua rawatia atu te Taniwha ra, 
maro tonu me te huhu kua mate. Heoi, ka po ; ka 
ao te ra, ka whakatika ki te haehae i taua ika, ano ! 
e ka takoto, me he nui tohora ! ko te ahua ia, i rite ki 
te ahua Tuatete; te pane, nga peke, te hiku, nga unahi, 
te peha, nga tuatara, i ahua ngarara katoa enei. Ko 
te nui ano ia i rite ki te paraoa.
Katahi ka ata matakitakitia te maia e huna nei i te 
tangata, i nga ope, i nga tira haere, roa kau e miharo 
ana, ka tahi ka mea atu te tini rangatira ra. " Tena 
mahuetia nga kakahu, tahuri haehaea te ika nei, kia 
kitea tona puku e horo nei i nga uri o Tiki
Ka tahi ka haehaea ki te matawhaiapu ki te mata- 
tuhua, me te mira tuatini, te kukumoe-toka, te ngaeo, 
e whata ake ana e te ngako o taua Ngarara nei, 
haehae rawa iho ki roto i te puku nui, ehara ! e noho 
a tinana tonu ana te wahine, te tamariki, te tane ; ko
158
etahi ano kua motu i waenga^ i te pane^ i nga ring'a^ 
i nga wae ranei^ no te komeng'a pea o ng^a ngutu^ no 
te whakatanukutangu o te korokoro ka awhea mai e te 
hau o roto o te riu.
I haere katoa ng'a mere-pounamu, nga kotiate^ ng^ 
patu-paraoa^ nga maipi^ nga tewhatewha^ ngu pou- 
whenua^ ng'a tokotoko^ nga paraoa roa^ e pukai ana ano 
me he mea ko te whare huata a Maui te maha o te 
heitiki^ o te kurupounamu^ o te mako^ o te pekapeka^ me 
te poria. Ko nga kakahu enei o roto o te pukuhe 
kaitaka^ he pukupuku-patea^ he pukupuku^ he kahu- 
waero^ he kahu toroa^ he puahi^ he kakahukura^ he 
kahu'kiwi^ he kahu-kekeno^ he maiaorere^ he kahakaha^ 
he korirangi^ he tatata^ mangaeka tatara, he pureke^ 
me era atu.
Ka rukea nga tupapaku ki waho pukai ai^ ka tanu- 
mia ki te poka ; ka mutu tera mahi.
Ka tahi ka haehaea te ika ra, ka titiro iho ki te 
ngako^ ka tahi ka tutua ki te taha ki te patua^ heoi 
ka kainga e te iwi ra, pau ake ki roto ki nga puku to 
ratou ito hoki ana mai ki Rotorua noho ai.
KO TE PATUNGA O PEKEHAUA.
Muri iho i te matenga o Hotupuku, ka rongo te 
tokomaha o nga iwi o Kotorua^ ka tonoa mai te karere 
a Hororita^ a wai ranei^ ka tae mai ki te tini kaitoa 
nei, ka rongo ratou ; Tera ano tetahi Taniwha kai ta- 
ng*ata kei te Awa-Hou e noho ana, kua kitea hoki 
tenei Taniwha, i peratia hoki te kitenga me tera i te 
mania i Kaingaroa. Ko nga tira haere mai o Waikito, 
o Patetere, e ngaro ana la whea ra ; a, ko o Rotorua 
tira e haere ana ki Waikato, e ngaro ana ki whea ranei, 
ki whea ranei. Ka rongo ratou i enei korero, heoi, ka 
whakatika mai te rau-ma-whitu ano o te tini kaitoa ra, 
ka tae mai ki te Awa-Hou, ka korerotia nga tikanga, 
a ka oti. Ka uia atu,  Kei whea e noho ana,'' ka mea
154
atu te hung'a whenua,  Kei roto i te wai e noho ana^ 
kei uta ranei ; ko wai hoki e ata kite^'' ana, hua atu 
he pena hoki pea me tera kua mate ra.
Katahi ka tikina he kareao i te ng^ahere, hei hanga 
taiki ; ka tae mai^ ka rang'a ki te taraheke, ka oti ; e 
rua pea papang'a o te kareao, e torn ranei, ka oti.
Ka tahi ka whiria he taura, hei whitikiran^ ki te 
taiki, ka oti, mo te Taniwha, ka rite tonu. Ka tahi 
ka peratia ano ng'a korero me tera i patua ra i te 
tuatahi, ka rite ; te ahua o te hau ka rite. Ka tahi 
ka haere te hunga ra, me te karakia haere atu i ng-a 
karakia ; nga ing'oa o ng'a karakia, he puni, he wero 
Taniwha, he tuman^ai, he aha, he aha.
Nawai i tawhiti, i tawhiti, a ka tata atu ki te taha o 
te puna i noho ai, ko te ing*oa o taua kopua, ko te 
Waro-Uri ; a ka eke tonu ki rung^a ki te pareparenga 
te awa, ka mutu ka karakia, he oi ka noho a pahi te 
rau-mawhitu nei i reira.
Ka tahi ka uiuia tetahi tang'ata tino manawanui o 
taua ope, ka whakatika tetahi o ng-a rang'atira o te 
ope ra, ko Pikata te ing'oa. Ka mau ki te taiki he mea 
puhipuhi a rung-a, me ng-a taha, me raro ki te puhi 
kereru j me ng-a taura hoki, he mea whitiki ki te taiki, 
a he mea poria ki te punga hei whakatoimaha, ka 
makere ki te wai, ratou tahi ano ko ng'a hoa, ka rukuhia 
ki roto ki te puna e hu ake ra i raro i te whenua. E 
ruku ana te hunga ra, e mahi ana te hung-a i noho i 
runga i a ratou nei tini mahi, ara i a ratou nei tapu- 
tapu, i te karakia. Rupeke rawa nga karakia puni, 
nffa karakia whakaruhi, nga karakia wero-wero Tani- 
wna, nga whakapuru, nga tumangai, nga whanga- 
whangai, nga whakautuutu me te tini o nga kar^ia 
Taniwha.
He oi, ka momohe ra pea ona tuatara e ngana nei 
ki te kai tangata mana, ka tatu iho a Pitaka ratou 
ko nga hoa ki raro ; rokohanga iho, e noho ana i tona 
kainga pai, tauware atu te maia ra, herehere kau ana 
te taura, ehara ! kua puta ki tua. Ka tahi ka kume-
166
kumea iho^ ka mohio te huiig'a i rung'a, ka tahi ka 
hutia ake ki rungatehunga ra me te Taniwha hoki, ka 
haere tahi ake ratou tahi.
Otira he karakia hiki, korang'a^ he whakamaiangi ake 
ano tetahi^ he nui hoki, e kore e taea i te toimaha 
iho.
Nawai i raro, i raro, a ka marewa ki runga maim ai. 
He oi^ ka toia ki uta takoto ai, a hohoro kau ana te 
tangata ki te aki i te patu ki nga kauae o te ika ra. E 
ao koa hoki ianei te mea i rite ki te ika^ ta te mea no te 
wai ano tenei.
He oi; ka pa te karanga ki nga pa katoa o Rotorua; 
ka huihui mai nga iwi ki te matakitaki i to ratou ito. 
Kua toia ki uta takoto ai ; ano^ he tohora nei ano ! 
Otira^ kihai i tino rite ki te tohora katua ; engari me te 
kuao a te tohora nei te katete e ka takoto.
£a tahi ka haehaea taua ika nei hei kai ma ratou^ 
pawharatia tonutia i te riu, takoto ke atu, takoto }ie 
mai, ano ko te riu o Tane-Mahuta !
Haere rawa iho ki roto i te puku^ e purang'a ana te 
mahi a te tupapaku^ ano ! he ana koiwi e ka pukei, kua 
pau ra te horo ne rangi ke ; haere pakikau tonu ki roto, 
o nga wahine, nga tamariki, o nga tane, te mahi a te 
kahuwaero, a te topuni, a te mawhiti, a te puahi, a te 
kahu-taniko, me te tini o te kakahu. Nga rakau ano, 
nga tao, nga tokotoko, nga meremere, nga onewa, nga 
patu paraoa, nga paraoa-roa, nga maipi, nga pou- 
whenua, nga paiaka, nga mahi a te amonga o te kai 
nei a te kaniwha, a te pere, ano ko te whare-huata a 
Maui, e ka pukei.
Ka tahi ka tutua ki te taha hei kai, hei hinu, he oi, 
pau ake ki roto i nga puku, erangi ko nga tupapaku 
i tanumia ki te rua.
Ka hoki te tini toa ra ki to ratou nei kainga ake ano, 
ko Mang'ungu te ingoa o taua pa, tau mahi, e te 
kaki, ka waia ki te kai Taniwha.
156
KO TE PATUNGA KATAORE.
Ka puta atu hold te rongo ki nga kain^a o Tara- 
wera, o Roto-Kakahi, o Okataina ; ka mmaro ki te 
toang-a o enei tangata ki te patu i teuei mea i te Tupua 
horo tangata.
Ka tahi ka whakaaroaro^ He Taniwha hoki pea kei te 
ara ki Tikitapu, ina hoki ka ngaro noa iho nga tira 
haere atu o reira ki Rotorua ; e ki ana o ratou nei 
whanaunga, Kua tae atu ki te wahi i haerea ai, kaore, 
kua mate, na reira ka mahara, Kei te Taniwha ranei, 
kei te tangata ano ranei, kei te taua tutaki ranei.
Otira, kua mohio noa ake ano a Tangaroa-Mihi te 
rangatira o Tikitapu, o Okareka, He Jf garara kei 
Tikitapu, otiia kahore ia i mohio e kai ana taua 
Ngarara nei i te tangata ; hua noa e noho pai ana, e 
pera ana me te marietanga ina puta atu ratou ko ana 
tangata ki te ho atu kai, a he nui te mohiotanga o 
taua Ngarara ki ona kai whaka-marie, ki ona kai- 
whangai.
Erangi, ka hoki mai ratou, ka puta atu he tangata 
ke, hei haere i taua ara ; ka puta iho te Tupua ra ki 
te aruaru i nga tangata ke hei oranga mona.
I penei te ahua o taua Ngarara nei me te kuri e 
mau nei i te potete. A, e nui ana te mohio ki ona 
rangatira ; kei te taenga atu o tona rangatira o Ta- 
ngaroa-Mihi, he nui tona ata noho, tona marie. 
Erangi, ki te puta atu te tangata o t-e iwi ke ki te 
haerere i taua ara, ka tahi ka whakatika ki te tautau 
mai} ko te haruru o te waha, ko te tatangi o te poria, 
a, tau ana te wehi ; a, ngaro iho ki reira te kai e ia.
Ayiio te rongonga nei o te tokomaha ki te toanga o 
enei tangata, ka tahi ka nui te miharo a nga iwi katoa 
ki te kaha o enei rangatira tokowha.
Ka tahi ka mohiotia hoki e nga rangatira o Roto- 
Kakahi, o Tarawera, o Okataina, o Kotorua hoki: 
 E ! He Taniwha hoki pea kei te ara ki Tikitapu, ina
167
te ng^ro noa iho o nga tira haere atu o koiiei ki Roto- 
rua, a o Rotorua ki enei roto e rima. Ka haere hoki 
ra ng'a tira na te ara ki Okareka, ka ata tutuki atu ki 
Rotorua ; ki te mea ka hoki mai ano ma Okareka^ ka 
ata tutuki mai ano ki konei^ a ki te haere atu ng'a 
tira i Tai-awera nei ma Roto-Kakahi te haereng'a ki 
Rotorua ma Tikitapu, he oi^ ekore e tae atu ki Rotorua 
   ngaro noa iho ki taua ara nei.
A, ko nga tira haere o Roto-Kahi e haere ana na 
te ara ki Pareunia ka ata tutuki ki Rotorua ; te hoking*a 
mai ma reira ano ka ata tutuki mai ki Roto-Kakahi, 
ko te wahi e puta ke ai te ng'akau kia haere i te ara 
ki Tikitapu^ he oi^ ngaro noa iho.
Na reira i hurihuri ai te ngakau o te hung'a i ora, 
Kua pau ano pea i a Tangaroa-Mihi nga tira haere me 
ngti ope taua e haere nei na Tikitapu, otira, ko 
Taugaroa-Mihi he ahua pai tona^ i te taenga atu o nga 
kai-ui.
Tenei ra ka rongo ki te tino toanga o enei rang*atira 
tokowha ki te patu Taniwha, ka tahi ka mahara kia 
tikina atu kia haere mai ki te titiro i Tikitapu.
Ka tae atu te karere ki te tini maia ra^ katahi ka 
korikori te rau-ma-whitu ra ; ka koa hoki ki tana mahi^ 
ki te patu Taniwha, kei te paoi te aruhe, kei te kari
?ohue, kei te hao inanga, kei te rou kakahi hei o ki te 
'aiapu ki taua maunga i Moerangi, ko Moerangi hoki 
te wahi i noho ai taua tupua nei a Kataore.
Huaki kau te ata^ ka hapainga mai^ kai rawa mai i 
te mania^ e atahua ana taua wahi nei, mutu kau te 
kai, kei te korero i te korero o te toa ; kahore hoki i 
tino mohio, he Taniwha ranei, ko ng-a tangata ano 
ranei o taua kainga, e huna nei i nga ope, i nga tangata 
haere taki tahi.
Haere mai ano taua ope nei, ko ng-a taura ano kua 
whiria ketia ra hoki, he rangd ke atu.
Kua mohio ratou he penei katoa te tikanffa o nga 
huarahi katoa o tenei kainga ; na reira ka noho, mohio 
tonu ratou ki ta ratou nei mahi.
Mutu kau te korero me te kai, ka tahi ka hapainga,
168
toroo noa i te ng^aheng^he^ puta noa ki waho^ ka tahi 
ka whakatika ng'a tohung'a ki mua ki te ruke atu i a 
ratou nei taputapu, ara i te karakia maori. Otira, he 
mea pera ano he whakaritenga o te ahua o te hau me 
ng'a mea kua pahure.
Poto noa ng-a karakia i mahia ra ki a Hotupuku, ki 
a Pekehaua, me te haere atu, me te karakia, ka tau ki 
raro noho ai. Me te titiro whakatau iho ng'a pa o ng'a 
tangata o Tangaroa-Mihi ki te ope e noho ake ra, hua 
noa he ope patu tangata, kaore he whano ke.
Tau tini noa e noho ana te ope ra, ka whakatika 
tetahi o nga rangatira, ka mea,  Kei te 'hea wahi ra 
e noho ana te tupua e huna tangata nei ?^ ka mea 
mai tetahi o nga rangatira, " Aua hoki, kei roto ranei 
i te wai, kei te pari kowhatu ranei e tu iho nei?" Ka 
tahi ka ata tirohia te moana aue ! kahore i reira, e 
rangi ko te ahua o taua wai nei e ahua whaka-mataku 
ana ; ara ko te whakamataku tenei, he kanapanapa no 
te wai, ano kahiwahiwa kau ana me te ahua wai- 
pounamu na ano, kore kau noa ake i kitea tetahi waro, 
kia pera me te waro o Pekehaua.
Ka mea tetahi o nga rangatira, '^ Tena tangotango- 
hia etahi o a koutou karakia A ka oti te tango- 
tango hei reira ka karakia ai ki te karakia whakaonga- 
onga, me te karakia tui kia wawe te koropupu pehea 
kei te wai ranei, kei whea ranei.
Ka tahi ka whakatika tetahi o nga tohunga, ana rite 
tonu ki te kianga mai a tetahi o nga rangatira o taua 
ope. Ehara ! kaore kau noa ake i hu ake i roto i te wai o 
Tikitapu.
Ka tahi ka tahuri ki runga ki te pari kowhatu e tu 
iho ra ; kaore ano i ata mutu noa te karakia whaka- 
ongaonga e whakahua ana ano i te hiki. I ran^ona 
ake ki te waha e rara iho ana i te tauwharenga kowhatu 
Moerangi, ano he wheke rakau, ka tahi ka mohiotia 
Aue ! kei te ana kowhatu e noho ana.
Ka tahi ka whakatika te rau ma whitu ra ki runga ; 
ka hari hoki ki te mea ka kitea he kai mana, ara ma 
roto puku, ma roto piro.
159
I te whakatikanga ake ano^ ka tahi ka whakahua i a 
ratou nei karakia, i mene te tiimang^i, i raene te rotu, 
i mene te wero Tauiwha, i mene te whakapuru, me te 
whangawhangai, me te whakamoemoe, me te tutau- 
maha^ me ia karakia^ me ia karakia, ka rupeke i te 
tini tohung'a ra, a ratou nei mahi.
Ka tata rapea ki te ngutu o te ana kowhatu i noho 
ai te ngarara kai tang-ata nei ; ka tae atu ki te ana^ 
ka whakau pahi marie te ope ra^ roa kau e whakaaro 
ana^ ka whakatika ng^a tang'ata maia^ ng'a tangata here 
taniwha^ ka mau ki ng^ taura ; ka haere atu^ kite kau 
atu ano ki taua tupua nei e noho mai ana^ ano ng'a 
karu ! he marama e ka rere ake ana i te pae te 
ahuatanga^ ina tirohia atu e te hung^a ra^ hikoia e te 
awatea, e te ahua o te ngaheng^ahe^ ano ! he pounamu 
kei ng'a karu pang'o e titiwha ana. He oi te mea i 
ahua wehi mai^ tena ko te hang^a i wehing-ia nei, ko 
ngti tuatara, kua momohe noa ino i te whakaruhing^a, 
a te karakia, a te tini kaitoa nei, tohung'a nei.
He oi ano tau ware atu nga ring'aring^a ki rung'a i te 
pane, hokomirimiri ai, he oi kua puta te taura kei raro 
o te kaki ; kua mau. Kua nekehia atu kei raro i ng'a 
pake tetahi o ng'a taura, kua mau ; e rua ng'a maung'a 
taura a te hunga ra. Ka tahi ka hoki iho ki te rau 
mawhitu e noho ake ra, ka uia ake. " Kua mau a 
koutou taura ?" ka mea, '^ Ae, kua mau, ko tahi kei te 
kaki, ko tahi kei waeng'a nui.''  A, me pehea ra te 
kumenga me te whakamatenga aianei V' ka mea etahi 
ng'a rangatira  Me whakawhirinaki ki etahi rakau e 
taki tu nei ng'a taura, kia kowheta noa ake, kua 
mau ke nga taura te whakawhiwhi ki nga rakau ^
^' A, me pehea ra te whakamateng'a akuanei V^ ka 
mea etahi, " Hei aha i patua ai, me patu hoki tenei te 
mea kua mau ng'a taura, a waiho ma tona kaha a ia 
ano e taruturutu, i te aha ianei, ua atu, ki te mea kua 
mau nga taura ki te rakau, hei reira ka rere atu ai 
nga kai patu, ki te kore, waiho mana ano ia e tarona
a tahi ka whakaritea katoatia e te rau-mawhitu nei. 
Ka rite noa ano ng'a tang'ata ki te pupuri i ng*a taura.
160
Ka tafii ka karan^atia^ ^' kumea !" ka tahi ka kumea. 
Ehara ! ta te pan pai hoki ! kihai i oroko kumea^ 
ana^ kua puta kei waho o te ana. Haung'a ia ng'a 
tohunga karakia e hiki ana^ e whakamaiang'i ana^ no 
te whakahemonga o te hiku i roto i te ana, ka tahi ka 
kowheta te pane, ka tahi ka whakakorokoroa te 
taura o waeug'a rahi. Ehara ! kua tata te pane, kua 
whakawhirinaki ki te taha o te rakau, ka tahi ka 
kowheta te hiku; kowheta rawa ake te hiku, kua 
maro ng'a taura e rua, ehara ! kua piri ki nga rakau. 
he oi ano, oraora kau ana, ko te hiku kau.
Ka tahi ka whakatika ng*a tang*ata hapai patu, 
ehara ! tukituki kau ana, ano he kiore e man ana i te 
tawhiti wbakaruatapu. Kihai ano i taro, kua mate, 
na te patu tetahi na te taura tetahi, he oi ka mate.
Ka tahi ka tae te ron^o ki n^a iwi katoa nana 
Purahokura i tiki mai kia naere atu ki Tikitapu ki te 
titiro. Ka tahi ka huihui mai, ka titiro rapea ki to 
ratou ito e takoto ana, ano he tohora kei te akau e 
takoto ana, taua tupua nei. He oi ka tang-i i konei 
te ho a te iti, a te rahi, ano te mangai o te tang'ata me 
te ia wai e tangfi ana te umere. Ao kau ano te ra, ka 
tahi ka whakatika te hunga ra ki te haehae i ta ratou 
nei ika, haere rawa iho te kai nei te mira-tuatini me 
te kuku-moe toka, me te matatuhua, me te kaeo, me 
te kiripaka, ehara ! ano te mahi a te ngako, tau mahi 
ra e manawa-tuawhiti. Ara i te mea hoki e kai tonu 
ana i tana kai i te tangata i nga tau katoa, kaore 
hoki ana tau kui, kaore ana tau kotipu, kaore he 
takurua, he ngahuru tonu tana, i te aha hoki, I te 
hoki putuputu tonu o te tira o tetahi whaitua, o tetahi 
whaitua ; na reira ka makona tonu tona puku i te kai, 
haunga ano te kai ho atu a tona rangfatira a Tangaroa- 
Mihi, na reira ka nui te ngako.
Ka haehaea te ika ra, haere rawa iho ki roto ki 
tona puku e takoto ana rapea te kai nei te tang^ta, ka 
kitea i reira te wahine, te tamariki, te tane, ng^ kakahu 
ano, nga rakau ano, ko tetahi, na te komenga mai 
pea nga ngutu, ka tapahia mai etahi o nga rakau
161
me nga tang*ata; kei te mea pea i hamama tonu te 
waha^ he oi, waUio tonu Ida puare ana te mang*ai^ he 
oi^ ma te hau tonu pea o te korokoro e horo te tang*ata 
ki roto ki te puku. Tenei ana hoki, kei te tira i hoe i 
te waka i tae atu ki Tikitapu^ ka tae atu ki te taurang'a^ 
te kiteng^ o Kataore^ kua puta iho i te ana^ kua 
makere ki roto ki te wai, he oi ano, haere waka tonu 
ki roto ki te puku, ko ng'a tangata ko te waka pau 
ake. Ka rupeke te tango i nga taong'a ki waho me 
ng'a tupapaku te tanu ki te poka, ka tahi ka haehaea 
taua ika nei, ka tahi ka tutua ki te taha, ka kaing'a 
pau ake te kai ki te puku.
He oi ka haere te rong'o ki te rangatira o taua 
mokai nei, ki a Tangaro-Mihi, ka rongo '^ Eaa ! kua 
mate tau mokai "1^ wai V^  '^ I a Ngati-Tama 
He oi ano, ka pouri te ngakau o Tang-aroa, Mihi mo 
tana mokai kua mate nei, he oi, ka waiho tenei hei 
take pakanga ma Tang-aroa-Mihi ratou ko taua hunga^ 
a tupu ana tenei hei take kino ma nga iwi katoa. 
oi ano.
162
KO TE PATUNGA KAIWHARE.
Ka puta ki runga hold te vongo o Kaiwhare, ko 
tona rongo tenei, he horo i te tangata^ e kore e ora 
te tnngata i a Kaiwhare. Ko te huarahi o Hakawau, 
ka tika i Haronga ka haere ki Awhitu ki te wahapu, 
o Manuka, ko te kaainga tera i noho ai a Kaiwhare, 
ko Tarataua, tenei a Hakawau te haere atu nei, ka 
puta ki tatahi ki te taitua, ka haere a Fouaka, a 
JPaeorae, a te pa o Kokako, ka tae ki te tino waha pu 
o Manuka, ka nunumi ki roto, nunumi kau ano ki 
roto. Ka maranga te teka, ara te karakia, ko te ingoa 
taua karakia, he teka, ko te ara horomanga ano tera 
o te tangata kei reira, ka mutu te teka, ka maranga 
ko te mono, ka tae ki te Poroporo, ka mahara te hoa 
o Hakawau, ka ora raua, ka mahara a Hakawau, kua 
mate a Kaiwhare i ana karakia, ka tino tae atu a 
Hakawau ki te kaainga o Kaiwhare, ka haere tonu a 
Hakawau ki roto ki te ana o Kaiwhare, i roto i te 
wai, e rim a pea te hohonu e ono ranei, ka titiro a 
Hakawau ki te piringa mona hei patunga mana i a 
Kaiwhare, kihai taro ka puta mai a Kaiwhare, i 
tawhiti ano e haere mai ana, ko te horu kua tae mai 
ki roto. Ka mohio a Hakawau ko te taniwha ra ko 
Kaiwhare, ka tahi ano a Hakawau ka noho tupato^ 
a tomo noa a Kaiwhare ki roto ki te ana, kikai i kite 
wawe i tona hoa riri, no te taenga ki roto, ka tahi ano 
ka huri mai te aroaro ki waho, ka kite mai i tona hoa 
riri e noho atu ana i te whatitoka, ka tahi ano ka riri 
a Kaiwhare ki tona hoa riri, ko tana patu he horo i 
a Hakawau, ko ta Hakawau patu, he paraoa, he

163
wheua no te paraoa^ koia i kiia ai he paraoa; Na 
Kaiwhare ano te rere ki mua ki a Hakawau, he rere 
horo, tukua iho ano e Hakawau^ tera te haere ra, 
unuhia ake te patu a Hakawau^ taua paraoa tahi 
ano^ kua mate taua taniwha ra. He oi ano tenei ka 
mutu.
L 2
104
TE HUHUTI.
Na, ko tenei wahine, ko Te Huhuti, I pera tahi ano ia 
me Ilineinoa. Ko Hinemoa, nana i kau te roto o Rotorua 
   Na, KoTe Huhuti, nana i kau tahoe te roto o te Roto- 
atara^noNffati-Kahunffunu tenei wahine a te Huhuti, te 
tupuna wanine o Te Uapuku 3 te tikang'a i kautahoetia 
ai e ia te roto te Rotoatara^ he kawengfa na te huma- 
rietanga te Whatuiapiti no konei i kautahoetia ai e 
ia taua moana no reira^ kihai ia i tawhitawhi kia 
whakaaroaro^ ranei^ kia aha ranei, kao^ ko tana wha- 
kaaro i penei na^  Aha koa^ nui te moana^ me aha^ e 
ngfari me whakamataua, mana ka totohu^ he aha koa^ 
a^ mana e u^ e pai ana^ na titiro ra e hoa ma ki te wha- 
kaaro tenei wahine, kihai hoki i tawhitawhi tana 
whakaaro, no te mea, kua whakaarorangi noa ake tona 
ngakau ki te atahuatanga Te Whatuiapiti^ te kuku 
tona manawa.
Na, ka kau ia, a ka u ki te kainga Te Whatuiapiti, 
e u kau atu anaano ia, inamata kua kitea ia e te whaea 
Te Whatuiapiti, na, oho whakarere taua ruruhi, ka 
tahi ia ka titiro atu ki a Te Huhuti, ano te kiri, me he 
paritea, ko te tur^nga mai ki uta te wai, ka haere atu 
Ki te kuiu ra te ahunga atu, heoi ra, ka titiro atu te ru- 
ruhi ra ki te atahua mai te wahine raka, ana na 
me he haeata e toea ana i te taha a rangi, koia ia ko te 
rite tuawahine.
Ano ka whakatata mai ki te kuia raka, ka whaka- 
tauki atu taua ruruhi ra ki a Te Huhuti,  E e-etia 
tonu tou humarire, me nga pari teko nei, ae me he 
haeata e toea ana i te taha a rangi ko tou pai kihai 
hoki i hamumu atu a te wahine ra, ka tahi ka ui atu te 
kuia raka ki a ia,  E hika, ko hea koe ?  otira, ko tua 
wahine kihai hoki i hamumu, mei reira, ka ui atu ano
k
165
te ruruhi ra^ kia ia^kihairawa ia i ki atu kia ia^ ireira, 
ka hamama te waha o te kuia raka ki te ki atu ki a ia^ 
" Taikiri taikiri^ kaore rawa nei koe e ki mai ki a hau' i 
reira tata^ ka tahi rano ka bamumu atu te mang'ai o tua- 
wahine ki te kuia raka, ka mea atu ia, " Kei whea koia te 
kaiuga ote Whatuiapitika mea atu te kuia raka ^Tenei 
ra to maua nei kaingti, haere mai taua ki reira ka mau 
te kuia raka ki tona ring'a ka haere raua^ a ka tae ki 
te whare o Te Whatuiapiti, ka rong^o te tangata ra, ina- 
mata kua maranga ki runga kua titiro atu ki te wahine 
ra, ka mihi atu ia ki te wahine ra me pehea hoki, koa 
ua ana, ka koa ra ka kite atu hoki i te whakahiango- 
ngo a tona ngakau me tua wahine hoki, ka koa, ka 
tae atu ia, ki a Te Whatuiapiti, te kai toko mauri o tona 
puku. Ehara, moe ana raua nei, a tupu noa o raua nei 
uri, a moroki noa nei, mahara tonu ratou ki nga wha- 
nonga a to ratou tupuna wahine a Te Huhuti, i tana 
kauanga i te moana o te Rotoatara, no reira te kupu 
o tenei waiata.
Na Te Huhuti nau i kau mai, ko Hineteko i te 
Rotoatara, Aea ake ana, ko Hinehore ko koe.
Titiro, ekore e wareware i ona uri, nga ritenga pai 
a to ratou nei tupuna. Na, ko te tikanga o Te Huhuti, 
i pai ai ki a Te Whatuiapiti, he pai no Te Whatuiapiti, 
otira, ko nga painga o Te Whatuiapiti, e rua, ko tetehi 
painga ona, ko Tahu, ko tetehi, ko Tu, Koia tera te 
tikangai pai ai ia, kia moe ia i a Te Whatuiapiti, no 
reira te tikanga i kauhoetia ai e ia te roto o te Roto- 
atara, i whakaaro ia, kia moe ia i a Te Whatuiapiti, 
hei tane pai mana, kia ua ai nga })ainga kia ia, ko Tahu, 
ko Tu, no te mea, ko Tahu, mo te rangi marire, ko Tu mo 
te mata whaura, mo nga ritenga o waho, ko te mea 
ia i tino hokaka ia ia ka haere ia ki a Te Whaiuiapiti, 
hei hoa mona.
166
KO PONGA EAUA KO PUHIHUIA.
Na, tera ano tetehi pa nui o namata, ko Maung'a- 
whau, he maioro nunui hold nga maioro, he nui te 
tangata o roto o taua pa, na i etehi ra, ka tupu te 
whawhai a taua pa ki nga tangata o Awhitu, ki a 
Waikato.
He oti ano te whawhaitang-a i whawhai ai, na, ka 
kawe tetehi, ka kawe tetehi, ka mate tetehi, a na wai, 
na wai, a hoha noa iho tetehi, tetehi, he oti, kihai i 
ngata te puku riri o Waikato ki ng*a tangata o taua 
pa nei.
He oti ano ka whakaaro Waikato. Me aha ra e 
mate ai te iwi ra, na waia ka kitea te whakaaro e 
Waikaf 0. Me tango ki te kura mahora, na ka tahi ka 
horahia, na ka mau te rongo.
Ka tahi ka haere a Te Ponga, Rangatira o Awhitu 
me tona nuinga ano, ka haere ki Maunga-whau, na i 
tawhiti ano e haere atu ana, ka kitea mai e te pa, ka 
tangi te karanga, ^ Haere mai ra e te manuhiri-tu-a- 
rangi e e^, e powhiri ana tera te tangata whenua, me 
te haere atu te manuhiri ra, a ka tae atu ki te pa, 
haere tonu a ka tae ki te marae o te rangatira o taua 
pa, ka noho ka whaiwhai korero a ka mutu, e tahu 
ana te kai ka tao, i namata kua maoa. Ka tahi ra ka 
whiua ki te tahua, ka mutu ki te tahua, ka tahi ka 
tahuri te manuhiri ra ki te tohatoha i tana kai, ka 
mutu te tohatoha, e kai ana. Otira ko ng'a kai a te 
manuhiri he kai whakang'aio e kai ana, e whakaaro 
ana kia iti te kai, kaua e whakanuia rawatia kia 
ang*iangi ai te poho o te tang-ata, mo te turang'a i te 
aro-a-kapa o te haka, kia tirohia atu ai te hope o te
167
tan^ata^ ana na, me te mea ka motu^ e noho ana te 
manuhiri ra e maharahara ana^ A whea ano ra ka po^ 
me te tang'ata whenua, e pera ana ano hoki.
E ahiani kau iho ana ano^ ehara e whiu ana te 
tang^ta whenua, te mea ano ka rupeke noa te tangfata 
whenua ki te marae e nohoia ra e te manuhiri, ka 
tahi ka turia te haka, ka tika he kapa, ka tika he 
kapa, na wai a ka rite noa ano.
^a, ka tahi ra ka takahia, na e takahia ana whakaaro 
ana a Te Puhihuia te kotiro a te rang'atira o taua pa 
ra, ki te wa hei putanga mona ki mua pukana ai, no 
te mea hoki, e kore ia e pai kia rere kau ki mua o te 
aro-a-kapa o te haka, e ng'ari ano, kia rite te takahi, 
te papaki, me te horu a te tangata, ko reira ia pai ai te 
rere ki mua ngangahu ai, ka takahi te iwi ra ; te mea 
noa ano ka haratau marire ki te whakaaro a te wahine, 
Te tino putanga ki mua o nga kapa o te haka, ka tahi 
ra ka penia ki tetehi taha, ki tetehi tahi, ae ta tu-a- 
wahine, whakamau noa atu ki nga kanohi o ia 
wahine, ana na me te maure ka puta ake i te pae, 
na reira ano te manuhiri ra, mate noa ake ki te 
pai te wahine ra. Koia hoki ko Te Ponga ko te 
rang'atira o taua teretere nei, kua whakawairangi noa 
ake te ngakau ki te kai o ia wahine, e haka ana te 
iwi ra, ka mutu, mutu kau ana. Inamata kei runga 
ko te teretere ra, kua tika he kapa, kua tika he kapa, 
kua tika he kapa, te tino pakinga i pakia ai, e papaki 
ana, e whakataretare ana a Te Ponga kia puta ia ki 
mua nganffahu ai. Te tino putanga o te tangata ra ki 
mua, ka tahi ka pehia ki tetehi taha, ki tetehi taha, ana 
nata te tama pai hoki, tukua ake ano te iwi ra ki a Te 
Ponga, kua mate noa ake. He oti ano ko te wahine 
ra tera, kua whakaarorangi noa ake te ngakau ki a Te 
Pong'a, he oti ano rapea ka kowhana i roto i te wahine, 
ra te ng-akau mate la a Te Ponga hei tane mana.
Ka mutu te haka, ka haere noa atu ng'a tangata ki 
o ratou nei kaainga, otira ko Te] Ponga, kua hiahia 
rawa hoki ki te wahine ra, e moe ana te nuinga i te 
tikanga o te moe, e moe whakatorouka ana a Te
168
Pong;a ki te pewheatan^a ra e tata ai ia ki a Te 
Puhihuia, a ka kitea e la he whakaaro, he tikang'a 
mana kia tata ai ia ki taua wahiue^ a ka kitea e la. 
Otira^ na taua pononga i whakamohio^ na ka tahi ka 
korero atu te mokai ra ki tana rang'atira ka mea  E 
koro, tenei te whakaaro kua kitea e au, whakarongo 
mai iana^ kia korerotia atu e a hau ki a koe. ]Na^ 
hei te ahiahi^ ka mamiuga e koe^ he mate wai tou^ na 
me karanga a koe ki a au^ otira ko au^ kia mamao 
noa atu i a koe ; kia nui to karan^a ki a au^ ^ E ko^ 
tetehi wai moku kawea ake  kia nui to karanga, na 
ko reira pea te matua o te kotiro ra rongo ai ki to reo^ 
ka tahi pea ia ka ki atu ki tana kotiro^ E kui^ he aha 
i waiho ai te manuhiri kia karanga ana^ te kawea atu 
ai he wai, ko reira pea te kotiro rongo ai, ka haere ia 
ki te kawe wai, na hei reira koe whai ai i a ia ki te 
taha te puna ki reira korero ai korua, na e titiro atu 
koe ki te kotiro ka whakatika ka haere, hei reira koe 
whakatika tahi ai, otira ka whakatika koe, me penei 
na e koe he kupu mau. Kei whea ra te pononga hoi 
nei ? tukua atu ra au ki te kimi, a tae te hoi o tenei 
taurehareka, ki a pena to ang-aanga, wahia ana i kona 
na. He oi ano ka rite enei korero i a raua, a ka 
ao te ra, ka haere a Te Ponga ki te kaainga o te 
rangatira o te pa ra, e noho ana, e titiro atu ana ki 
taua kotiro, a kihai i roa ka po, ka haere ki te moe, 
a roa rawa, ka mate a Te Ponga i te hia inu, ka karar 
n^a ki tana mokai, ^' E Ta kawea atu tetehi wai moku,^' 
kihai hoki i rongo te ponong-a ra, ka karang-a tonu 
te tangata nei, na wai a ka hoha noa iho i te karanga- 
tanga. He oti ano ka rong'o te rang-atira o te pa nei 
ki te tang'ata ra e karang'a ana, ka tahi ia ka mea atu 
ki tana kotiro, ^ E kui, kawea atu tetehi wai mo te 
manuhiri, he aha i waiho ai te manuhiri kia karang'a 
ana,' ka tahi ka haere te kotiro ki te kawe wai he 
oti ano kua kite a Te Ponga i te wahine ra ka whaka- 
tika, ka tahi a Te Ponga ka puta ki waho, ka parau 
kau tana kupu, kia haere ia ki te patu i tana mokai.
169
kia kiia ai e nga tan^ata^ e haere ponong'a ana ki te 
patu i tana mokai. E hara kua tika te ua o te tangata ra 
ki te haere^ kihai i ata mohio ki te ara haerenga ki te 
wai, e ngari, i whaia atu ana i muri i te reo o te 
wahine ra, e haere ana hoki koa te wahine ra, me te 
waiata haere, he oti ano hoki ko te tangata ra, whai 
haere tonu atu i te reo o te wahine ra.
E tae ana te kotiro ra ki te taha o te wai e hara e tu 
tahi ana te tang'ata ra i te tuara o te wahine ra, tahuri 
noa ake te wahine ra Aue ! He tangata e tu mai ana i 
muri i a ia, ko Te Pong-a e tu mai ana. He oti ano 
ko te wahine ra, tu tonu, taro rawa ka tahi ka ui atu te 
wahine ra, ' He aha taau i haere mai ai koe ki kohei V 
ko tena whakahoking^ atu, *^ I haere mai ki te inu,'' ka 
tahi ka ki atu te wahine ra, " Ha i haere mai nei hoki 
au ki te kawe wai mau, he aha koe i haere mai ai, 
te noho atu ai i te kaainga, maku e kawe atu he wai 
mau," he oti ano ka tahi ka ki atu te tan^ata ra,  Ko 
koe tonu te wai i haere mai ai a hau,^' he oti ano ka 
rongo te kotiro ra, ka tahi ka mahara, kua hiahia te 
tangata nei ki a au, he oti ano ka noho raua ka korero, 
ka ahua-reka noa iho a raua nei korero ki a raua nei. 
He oti ano, ka korero raua ki te po hei haerenga mo 
raua ka hoki raua ki te kaainga, ka tae ki taua po i 
whakaritea ra e raua he wa ke.
Ka rite te ra hei haerenga mo raua, Ka korero ia 
ki ona tangata kia haere ki te tauranga o nga waka, ki 
reira whanga mai ai i a raua ka mea atu kia ratou, 
' Na, me haere koutou ki te tauranga whanga mai ai i 
a au, otira ki te tae koutou ki reira, kia ko tahi ta koutou 
waka e whakarite mo tatou, me whakarewa rawa hoki, 
ka waiho ai kia manu ana, me whakarite rawa nga hoe 
kia rite rawa, kia tatanga ai tatou te puta ki waho, na, 
ko nga waka katoa, me tapatapahi nga kaha, me unu- 
unu hoki nga puru, mo te whai rawa ake i a tatou, e 
kore e ahei, ka raru noa iho ki te kore waka mo ratou 
hei whainga i a tatou. He oti ano, ka tahi ratou ka 
haere, a ka tae ki nga waka, na ka tahi ka whakaritea
170
e ratou te kupu a to ratou rangatira i korero mai ra ki a 
ratou, ka toia e ratou te waka mo ratou^ ka rewa ki te 
wai, ka whakaritea ng^ mea katoa, ka rite, he oti ano, 
ka tahi ratou ka tahuri ki te tapatapahi i nga kaha o 
nga waka, ki te unuunu hoki i n^a puru ka rupeke, 
he oti, ka noho te tangata ra, ka whakaaroa te wa 
hei haerenga mona, te ritenga hoki o te wa i munaia 
atu ra ki ona tangata a ka rite.
I te ata, ka mea ia ki te haere, na ka hui te tangata 
whenua ki te poroporoaki i a ia, ka rupeke katoa mai 
ki a ia, ka tahi ka whakatika mai te rangatira o te pa, 
ka whakawhiwhia mai ki a ia te patu pounamu, hei 
mutunga hoki mo a raua korero, hei maunga hoki mo 
ta raua nei rongo, me ia ano lioki ka whakawhiwhi atu 
i tana ki te rangatira o te pa ra, a ka mutu te poropo- 
roaki ka whakatika ratou ka haere, na i a ratou ka 
whakatika ka haere, e hara ka whaia ratou e te tangata 
whenua ki te kuaha o te pa poroporoaki ai, Haere ra, 
haere ra, hoki atu ra ki tou kaainga.
E haere ana ratou, i namata e whakataka ana te ara 
konihi a Te Puhihuia ratou ko nga hoa, e haere ana 
ra pea te tamariki tamahine, e whakatakohe haere ana, e 
wawata haere ana, me te kata haere, na wai, na wai, 
a ka mamao atu ki waho o te pa, katahi ka titiro atu te 
rabgatira o te pa nei ki tana kotiro ka hoi noa atu ki 
tawhiti te pa,ka tahi ia ka karanga atu, E ko ma hoki 
mai,' kihai i hoki mai, otira ko nga hoa i hoki mai, tena 
ko tu-a-wahine, ata ka torere tonu ra hoki te ngakau 
ki te whai i te whakahiangongo a tona ngakau. Tino 
omanga o te wahine ra kua tata ki te taha o te toka, 
i namata kua nunumi i tua o te toka ra, e hara te tino 
omanga i oma ai, ana na, ta te kohine pai, i raro tonu 
te upoko. He oti ano hoki rapea ka kite a Te Ponga 
ratou ko nga hoa i te wahine ra e taka kino ana te 
oma, ka tahi ka karanga atu a Te Ponga ki nga hoa, 
E he aha tenei, kia tatanga tahi tatou, tino haerenga 
Te Ponga ma, me te wahine ra hoki, Ehara me te 
huruhuru manu ka rere i te hau, ano, me te weka ka
171
"
motu i te mahang'a. Ka kite te iwi ra ka riro to ratou 
wahine, tino omanga ki roto ki te pa ki nga patu, 
warea ki reira, e haere marire ana a Te Pong-a ma^ me 
te waliine ra, puta rawa mai ki waho, e ka motumotu 
rapea te whenua e haerea ana e TePonga ma, me te wa- 
hine ra-no, ka taki wa noa mai te iwi ra, kua whakatata 
a Te Ponga ma ki te taurang-a i Manuka, tata noa mai 
te iwi ra ki te taurang^a, e kua eke rapea te teretere 
ra ki rung-a ki te waka, te tino rarahutanga ki te hoe 
ka rite noa ano, tino pounga ki te wai i poua ai, ana 
name te pere, whakarongo noa iho ki ng*a papa o te 
waka ra, ka kong-angi. He oti ka kite te iwi ra ka 
riro te waka ra, ka tahi ka rarahu atu ki o ratou nei 
waka ano, ka toto ki te wai, he oti rahung'a atu, kei 
nga waka, e hara to kau ana ko nga rauawa anake, 
takoto humuhumu kau ana ko nga tiwai anake, he oti 
ano ka pahure te iwi ra, ka riro ka hoki ora atu ki tona 
kaainga, me te haere hari hoki ka riro te wahine rang'a- 
tira o taua iwi. He oti ano ko te iwi ra tera, ka parau 
kau atu i uta.
178
TE MATENGA KIKI.
He tangata mana^ he tan^ata makutu a Kiki. Kei 
Waikato tona kaaing-a; ko te whakatauki a ng*a 
tang-ata o Waikato (Nga uri o Kiki whakamaroke 
rakau), Ka whiti te ra^ e kore hoki e haere a Kiki i 
te wani noa^ kei haere tona ata ki muri kei tapu^ no 
reira enei pepeha, (Nga uri o Kiki whakamaroke rakau). 
He taug'ata mohio a Kiki ki te makutu^ kei roto tonu 
i te whare e noho ana^ ka puta nga waka hoe mai o 
rung'a^ ka haere ki tona kaaiuga^ e kore a Kiki e puta 
atu ki waho, e ngari ka tola te papa o tona whare, kia 
tuwhera, ka mate tonu iho te manuhiri, whakapapatonu 
te manuhiri i te mate. Ka hoe mai nga waka o rungfa, 
ka uakina te matapihi o tona whare, whakapapa tonu 
i te mate. Na wai, a ka nui noa atu tona rongo paku 
ana ki nga iwi katoa, ka rong*o a Tamure, no Kawhia 
tenei tangata a Tamure, ka rong-o ha ki a Kiki, tipi- 
tipi ana te rong'o, Ka mea a Tamure kia whakataetae ia 
ki a Kiki, ka whakaaroa e Tamure he marama hei 
haereng'a mai mona kia kite ia i a Kiki. Takiritia 
ake ona hoa tokorua pu, ka haere mai ano tana kotiro 
i a ia, a ka tae mai ki Waipa, ka hoe mai, kitea 
noatia ake, kua u ki te taurang*a. He tangata mohio 
a Tamure, ka u ki tatahi, kua karakia mai ia i te wai, 
he mata tawhito te karakia a Tamure, hei rongoa mona, 
he karo, he aha, he aha, he whakanffungu, he momono, 
he parepare, he ripa. Ka tahi ano ka ungia e te waka 
te tauranga o Kiki, ka u, ka karangatia e Kiki 
kia haere atu ki te kaainga katahi ratou ka haere 
atu ki te kaainga, tae atu ratou ka noho ki raro, 
ka tahuna te hangi tapu ka ngiha, i roto ano i a a 
Kiki i tona whare, ko Tamure, i waho e noho atu ana, 
ka tahi ka hoaia e Tamure ki te paepae o te whare, ka
173
tao te hangi tapu^ ka hukea^ ka kohia ki te tapaki nga 
kai^ ka tahi ano a Kiki ka puta ki waho o te whare^ 
Ka karanga mai i a Tamure kia haere atu ki te kai 
tahi raua. He kai makutu ana kai^ koia i karanga 
mai ai i a Tamure ki te kai^ he mea kia mate^ koia 
a Tamure i mea ai^ ma tana kotiro e kai taua hangi^ 
kua oti hoki tana kotiro te karakia^ te mata-tawhito, 
ara te whakangiingn^ te parepare te kai karo. E kai 
ana^ e karakia, ana^ ko te kai mataati^ ka toro iho te 
ringaring*a ki te kumara ranei, ki tetehi atu kai ranei, 
ka maka ki raro i te waewae^ ka tahi ka kai tetehi^ ka 
mutu te kai a tana kotiro. E tatari tonu mai ai a 
Kiki ko Tamure te kai wawe i taua hangi tapu^ kia 
hokoro ai a Tamure te mate^ i roto ano a Kiki 
i tona whare^ ko Tamiu'e i te whatitoka o te 
whare, no te putang'a mai o Kiki ki waho, i te mea 
kua oti ra te hoa ki te paepae o te whare, mutu kau 
te kai a tana kotiro ko Tamure kihai i kai, ka 
mutu te kai, ka karanga atu Tamure kia hoe ratou, 
kihai ratou i kai, ko te Kotiro anake i kai, ka hoe ratou. 
I muri ano i a ratou ka pa te mate ki a Kiki, a ka hoe 
a Tamure ma, ka kite ake i nga tang-ata i te tahatika^ 
ka ki ake a Tamure ki a ratou. " Ka kite koutou i 
te waka e whai mai ana i muri i a matou, e patai mai 
ki a koutou, Kaore he waka i hoe mai nei, ka mea atu, 
He waka ano, e mea mai, Ka taka i whea ? ka mea atu, 
kua puta noa atu i rung-a,^' ka mutu ta ratou korero 
atu ki taua kaaing-a, ka hoe ratou, I muri auo i a 
ratou, ka nui rawa te mate o Kiki ka mohiotia e te iwi 
o Kiki, na Tamure i makutu, ka tahi ka utaina mai te 
waka whai, ka hoe mai, a ka tae mai ki taua kaaing-a, 
ka patai atu ki a ratou.  Ka taka ra te waka i noe 
mai nei i whea, ka mea atu ratou, " Kua puta noa 
atu i rung^a,'^ hoki ana te waka whai mai, Ka mate a 
Kiki i a Tamure.
Tenei ano to Kiki uri te noho nei, kua mate tetehi 
ki Tauranga-a-Ruru, ko Te Maioha e ora nei ano, e 
ora nei ano nga uri o Kiki whakamaroke rakau, 
he tang-ata makutu, ata tika ki a Tamure, tuturi
174
ana ngti turi i a Tamure. To Tamure uri, tenef ano 
te ora nei ko Ngati-Mariu, ko Mahu^ ko Kiake^ he 
mobio ano enei tangtita ki te makutu. He tangata 
ano i mohio ki te makutu^ ka mate te matua^ waiho 
iho ki tona uri ana makutu^ koia ka mohiotia ai^ he 
tangata makutu^ i mohiotia ai he nri makutu^ no te 
tikang;a iho a ona tupuna, tae noa ki o ratou matua^ 
no reura i mohiotia ai^ he tangfata makutu enei.
175
KO NGA PUHI A PUARATA RAUA KO
TAUTOHITO.
Ko te korero tenei mo ng-a Puhi, a Puarata raua 
ko Tautohito, He Puhi makutu, i tu ki Puketapu, i 
Puketaputia ai te ingoa, he turang'a no taua !Puhi 
raka^ e kore hoki e tata atu te tangata i te wehi o te 
tapu, koia tenei ingoa a Puketapu.
Ka noho a Puarata raua ko Tautohito^ me ta raua 
Puhi, ka haere te rongo ki Tamaki, ki £aipara ki a 
Ngapuhi, ki te Akau, ki Waikato, ki Kawhia^ ki 
Mokau, ki Hauraki, ki Taurang-a.
Ka puta katoa te rongo mana o tenei Puhi ki nga 
wahi katoa o Aotea-roa ko te putanga tenei o te rongo, 
he mana, e kore e* ora te tangtita, i te mana o taua 
Puhi ra, o nga tangata hoki ; na reira nga iwi katoa i 
haere atu ai ki te patu i aua tangata o te Puhi ra, kia 
mate nga tangata, kia riro mai te atua hei whakamana 
mo o ratou nei oneone, te haerenga atu, mate tonu 
atu. E kore e tae atu nga tangata ki te pa, ko te taua 
haere atu i raro nei, kei Muriwhenua ka mate, ahakoa 
taua, ahakoa tira haere noa, e kore e ora, ko te huarahi 
haere mai i runga, kei Waimatuku, ka mate, ahakoa 
taua, ahakoa tira haere e kore e ora.
Na enei matematenga, ka tahi ano ka puta te rongo 
ki a Hakawau, ka tahi ia ka mea, kia haere mai ki 
Puketapu kia matakitaki ia ki taua Puhi, me nga 
tangata. Na, ka tahi ia ka tuhi i tona atua, ara ka 
matakite, hei titiro i tona aitua. Na, ka kite ia i te 
ornnga o tona atua ngau ana ki runga ki te rangi, 
ngau ana ki raro ki te whenua, ka tahi ia ka haere £a 
kite i te Puhi a Puarata, ko tona kaainffa i haere mai 
ai, kei te akau, ko taua tangata nei, he tohunga, e 
haere ana hoki ia ki te whakataetae i tera tohunga, kia 
mate i a ia.
176
Na^ ka tahi nei ka haere mai ki Puketapu^ ka na te 
akau mai te huarahi a Whanga-roa, ka haere mai i 
tatahi a Rang'ikahu^ Kahuwera, a puta rawa mai, i 
£aroroumanui, ka tae ki Maraetai ka pupuru taua pa 
ra ki a Hakawau raua ko tona hoa, kia noho i reira ki 
te kai. £a mea atu a Hakawau,  I te kai mai ano i 
tua nei, e ora ana ano maua," kihai i noho, haere tonu 
ka tae ki Putataka, ka whiti, ka haere i te tai tua a 
Bukuwai, ka haere tonu a ka tae ki Waitara, ka pa te 
wehi ki te hoa o Hakawau, ka mea,  kei konei pea 
maua mate ai ^ na wai ra a ka tae ki te Weta, ka 
mahara ano te ngakau o te hoa o Hakawau, ka mea, 
" Kei konei pea maua mate ai,'' na ka ora ano raua i 
reira, ka haere ano, a ka tae ki Waimatuku.   Ko te 
piro te tupapaku, kua tae mai ki o raua ihu, po- 
ngereng-ere ana te piro i te tupapaku, ka mea raua 
" Ka tahi pea maua ka mate i konei,'' ko Hakawau ia 
e mahi ana ki a raua. Ko te karakia a Hakawau he 
parepare, he mono, he tute, he pa i ng'a atua o Puarata 
Kei ng-au ki a raua, a ka mahue a W aimatuku, titiro 
ki te tang-ata e hora ana i tatahi, o roto i te rarauhe, 
ka haere tonu raua, ka tatari i to raua mateng'a ki 
reira, a kihai raua i mate i te huarahi, nei. Ka naere 
tonu raua a ka eke i runffa i te pukepuke, ka titiro 
atu ki te pa e tu mai ana ki Puketapu, ka tahi raua 
ka noho ki raro, kihai raua i kitea mai e te pa, ka tahi 
a Hakawau ka whangai i ona atua, ki nga atua o 
Puarata, ko etehi o nga atua o Hakawau i whang^ia, 
ko etehi i haere atu i muri, ko ng'a mea i haere i mua, 
hei tomo i te riri. Otiia ko te tikang-a o te karakia i 
haere ai enei atua, he whang^i, na ka puta mai uga 
atua o Puarata ki waho, ka whai i ng*a atua o Ha- 
kawau, warea ki te whai i era atu, tenei ano te mano 
o ngfa atua o Hakawau te haere atu nei, warea ki te 
whai i era, ka whakaekea tonutia e te mano, tahuri 
rawa mai ka tahuri, kua tata, na hopuhopu kau ana, 
ka mate ng*a atua o Puarata.
Na, ka mate ng-a atua o Puarata, whakaeke kau ana
177
a Hakawau ki te pa o te waka o ana atua ra, ka kitea 
mai e haere atu ana te waka o enei atua. Ka haere a 
Puarata ki te karang'a i tana Puhi, ko tana karanga 
tenei, Tenei etahi, etahi^ e rua etahi ka tahi ka 
ngiinguru mai te Puhi ra, kihai i kaha te ngungTiru, 
i kore ai e kaha, kua mate nga atua o Puarata, i nga 
atua Hakawau, i kona e karangfa noa ana ki taua 
Puhi, kihai i rahi te waha o taua Puhi ra, ngnngnru 
iti nei te reo o te Puhi ra, mei nui, kua mate rawa a 
Hakawau raua ko tona hoa: No te mea i peratia 
nga tira e haere atu ana ki reira i mua, ka karang^a ki 
tana Puhi, ka kaha te karang'a a taua Puhi ra, ka mate 
te tan^ata.
Ko Hakawau raua ko tona hoa, haere tonu atu ki te 
)SL a ka tata, ka mea atu a Hakawau ki tona hoa haere, 
!o koe na ng'a huarahi o te pa, ko au me piki au i 
run^ i ng'a wawa o tepa nei ; A ka tae raua ki te 
taiepa o te pa, ka piki a Hakawau na rung'a i ng'a kuaha 
te pa, ka kite mai ng'a tangata whenua, ka riri mai 
ki a Hakawau kia haere i raro i nga huarahi noa, 
kaua e haere i runga i ng'a tomotomokanga o Puarata 
raua ko Tautohito, kihai a Hakawau i rongo ki te 
riri a taua iwi ra, no te mea ki ta Hakawau ki  Kihai 
aua tohun^a i kake ake i a ia,'' tohe tonu ano a Haka- 
wau ki te haere i nga wahi tapu, a noho noa raua ki te 
kaainga o taua tonunga ra, noho kau, e tahu ana te 
kai a te pa nei a roa rawa te nohoanga, ka mea atu a 
Hakawau ki tona hoa kia haere raua, rongo kau ano te 
ora ra i te kupu a tona ariki, hohoro tonu te whakatika, 
ka karanga te iwi ra ka mea, " Taihoa e haere kia kai," 
ka mea atu a Hakawau, "Kua kai ano maua, i kai tata 
mai ano, i konei nano e kai mai ana," kihai i noho, ka 
haere a Hakawau, no te haerenga, ka pakia te ringa- 
ringa o Hakawau ki te paepae o te whare i noho ai 
raua. Puta rawa atu raua ki waho ko nga tangata o 
taua pa ra, moe tonu, kihai i ora tetehi.
M
178
HE KORERO NO PATUPAIAREHE, ARA 
NO TAHURANGI, KO KAHUKURA TE
TANGATA I KITE.
He haerengti no Kahukura ki Rangiaowhia^ kei 
raro tenei kaaingtt kei a te Rarawa ; Ka noho taua 
tangata ra^ a ka minamina tona ngakau ki te haereere 
ki taua wahi Ka tahi ia ka haere, ka tae ki Ran^- 
aowhia^ ka kite ia i te tuakitaugB tawatawa^ e takoto 
ana te puku i waenga one^ ka matakitaki te tang'ata 
nei^ hua noa na te tang'ata maori : Ka tahi ia ka ata 
titiro i te takahan^a^ no te po noa atu tenei mahingfa, 
e hara i te ata nei^ ara e hara i te mahi awatea^ ka ki 
taua tangata nei ki a ia ano^ E hara i te mahi tangata 
maori^ na te atua tenei mahinga^ me he mea na te 
tangata. e kitea te whariki o te waka : ka tahi ia ka 
mohio^ Na te atua^ ara na Patupaiarehe. Matakitaki 
tonu taua tangata, a hoki ana ki tana kaainga ; ko tona 
ngakau^ kihai i wareware ki tana mea i kitea ai hei 
taonga mona^ ara hei whakakite mana ki ia tangata^ ki 
ia tangata^ kia waiho ai ia hei tauira ; A. i te po^ ka 
tahi ia ka hoki mai ki taua wahi ano i kitea ra e ia, 
pono tonu mai, kua eke mai a Patupaiarehe ki te hao 
tawatawa, e karanga ana, ki te kupenga, e hoea ana te 
waka ki te tiki i te waka o te kupenga, ko te kupenga 
e tukua iho, na, ka pa te karanga ka mea.  Tulai- 
tukua i Rangiaowhia^ whakaeaea i te Mamaku ^ ka 
karanga ano,  Tukutukua i Rangiaowhia, whakaeaea 
i te Mamaku Ko enei kupu, he whawhapu na 
Patupaiarehe^ he koanga na o ratou ngakau ki te ika 
ma ratou, e 'kume ana te iwi nei i tana kupenga. Ka 
uru a Kahukura ki roto i a ratou ^kume ai, ko taua 
tangata i rite tonu ki a Patupaiarehe te ma o te kiri, 
na reira i ngaro ai, a ka tata ki uta te kupenga, ka
179
tahi ka karanga ka mea, " Haere i waho kei mau i 
Tawatawauia a Teweteweuia he kohatu kei waenga- 
nui o te one e tu ana, e 'kume tonu ana te nuinga, ko 
Kahuknra ano kei roto i a ratou^ kaore ano i tukua 
noatia te ika o te huka ki uta, ko Kahukura, kaore 
ano i kitea noatia , no te mea, i rite ki a ratou te kiri 
te ma.
A ka takiri te ata, ka tahi ano ka tukua mai te 
ngohi o te huka ki uta, ka tahi ano ka huri te Patu-
Eaiarehe ki te tango i nga ngohi ki uta, ka eke hoki te 
upenga ki uta. Kaore e peneitia tana ika me ta te 
tangata maori nei e tuhaina, he mea huri uoa iho ki te 
tui, me te tui, me te karanga, Tenei pokurua mai, kei 
whakowatawata te ra, me te tui ano i te ika, ko Kahu- 
kura e tui ana, ko te pona o te tui a £ahukura, he mea 
titorea te pona, a ka pau te tui te whakaeke ki te 
ngohi, ka hapainga te tui, e kore e rokohapainga, ka 
horo ano nga ngohi ki raro, ka tahuri mai ano tera ki 
te tui, ka haere mai ano ki te pona i te tui a Kahukura 
ka mau te pona pahemo rawa ake te kai pona. Te 
maunga atu ano a Kahukura wetekina ake ano, titorea- 
tia ake ano te tui, ka tui ano a ka maha, ka hapainga 
ano e Kahukura ka warea ano ki te tui, na wai a ka 
awatea, ka kitea te kanohi o te tangata. Ka kite i a 
Kahukurif, ka tahi ano ka whati, ka mahue nga ika, 
ka mahue te kupeng'a, ka mahue nga waka, ko nga 
waka he korari. He oi ano. ka whati tera te Patu- 
paiarehe ki tona kaainga, ka mahue te kupenga, ko te 
Kupenffa, he wiwi. He oi ano, ka whati tera te Tahu- 
rangi, ko te rua tenei o nffa ingoa o tera iwi ; Ka tahi 
ano ka kitea te ta o te kupeng'a, ka mahue iho te ku- 
penga nei, ka riro mai i a Kahukura hei tauira mana, 
Ka akona e ia ki a ana tamariki, na reira i mohio ai 
nga tupuna o te tangata maori ki te ta kupenga a- 
mahoa noa nei.
m2
180
KO TE KITENGA A TE KANAWA I TE
PATUPAIAEEHE.
Ko te tang'ata i kite i te Patupaiarehe ko Te Ka- 
nawa^ i kitea e ia ki te Puke-more, kei Waikato 
tenei puke. I haere Te Kanawa ki reira ki te wha- 
kangau kiwi ; ka tae ia ki taua wahi ka ahiahi, ka 
tahuna te ahi hei rama mo ratou, ka po hoki, ko te 
rakau i moe ai ia, he rakau nui, kotahi ano te rakau, 
i mohio hoki ki te pai o taua wahi, ko n^a paiaka hei 
moeng'a mona, ko te ahi i waho.
Kinai i rokoahiahi, ka rongo i te reo, me he reo 
tangata nei; te reo wahine, te reo tane, te reo tama- 
riki, koia ano kei tetahi ope nui, na ka mohio he 
Patupaiarehe ; ka wehi hoki, kei whea hoki he rerengti, 
i runga hoki i te maunga, i te po hoki.
!Na wai a ka tata noa mai hoki, ka tata mai ki te 
taha te ahi, a ka mate noa iho ratou i te wehi, ka 
ahua mai ki te matakitaki i a Te Kanawa, he tangata 
pai hoki, ko nga Patupaiarehe e whakataretare 
iho ana i rung'a i nga paiaka o te rakau e moe nei 
ratou, kia kite i a Te Kanawa, e matakitaki ana, 
ko nga hoa kua mate noa ake. Na ka marama te ahi 
ka neke atu ki tahaki, ka iti te mura o te ahi, ka tata 
tonu, e waiata ana hoki tera  
Kake mai koe na Tirangi, ki 
Te hoko' Ati-Puhi 
Ka wliano ka huriliia.
Katahi ka mahara a Te Kanawa ki tona hei, ki te 
tara, katahi ka wetekina, na parau noa a Te Kanawa, 
kua mate noa iho i te wehi, kihai i rere mai te Patu- 
paiarehe ki runga ki te tangata, e ngari e tata tonu 
mai ana ki te titiro atu. Katahi ka watekina te hei, te

181
tara^ te makao^ ka horahia atu^ ka ho atu ki te mano e 
noho mai ra^ ka poua ki te rakau^ ka whakanoia 
taua hei^ me ng^a whakakai.
Akuanei i te mutunga o te waiata^ ka tangohia e 
te Patupaiarehe^ te ahua o nga whakakai^ e mau ana 
i n^a TingBTinga o tenei. o tenei, 'o tenei, te haerengu 
hoki^ te whakarerenga iho^ ng^aro noa,
Ko te ata^ ko te ahua hoki o ng'a taonga i riro i a 
ratou^ ko te hei^ ko ngfa whakakai i mahue tonu iho^ 
ka riro mai ano i a ia^ na era i ngata ai te ng'akau o 
taua iwi o te Patupaiarehe^ i kite hoki he whakaaro 
pai tana ao ake te ra^ ka hoki iho^ kihai i mahi.
He mano (te Patupaiarehe) kei te tarakihi^ ko te 
ahaa^ he ahua tang'ata^ penei me te ahua pakeha^ ko 
te kiri i ma^ he korakorako te mahungfa^ me te kiri 
katoa he korakorako^ i poka noa ake hoki^ kihai i rite 
ki te tang^ta maori.
Kihai ano i tae mai te Pakeha ka mate a Te Ka- 
nawa.
Upon the 27tli of October 1853, Te wherowhero described the 
£imes as a white race, elegantly clothed in garments quite un- 
known to the natives, and as delightingin music. I was also shewn 
a hill called Fukewhera, near Hawkes Bay, which was a favourite 
resort of theirs. If the natives ever set nre to it, then the fairies 
to save their favourite trees and flowers, rushed out, and with songs 
extinguished the flameS; although invisible to human eyes.
183
KO TAKARANGI RAUA KO RAUMAHORA.
Na, ka rewa te ope a Ngati-Awa, a Ngati-Toa ki 
Taranaki^ a ka tae ki te pa o taua rangatira nei o 
Rangirarunga^ ko te in^oa o tona pa^ ko Whaka- 
rewa^ he pa nui hoki^ he maiora nunui hoki nga 
maioro. !Nana hoki taua tamahiue pai rawa nei a 
Raumahora, he wahine rongo nui ia^ kua tae hoki tona 
rongo ki a Te Rangi-apitirua, ko Puke-ariki tona pa^ 
he rangatira no Ngati-Awa ko tana tama ko Taka- 
rangi^ he toa ia^ kua rong'o hoki ia i te humairiretang'a 
o Rau-mahora^ a wawata tonu iho ia ki taua wahine.
I aua ra o mua, ka tupu he whawhai, na Te Rangi- 
apitirua^ na te matua hoki o Rau-mahora^ ka haere te 
taua a Nffati-Awa ki Taranaki, ki te tau i te pa o taua 
tangata^ ka whakapaea taua pa nei e te taua i te po^ i 
te ao^ a kihai i taea^ ka tohe tonu te taua ki te wha- 
whai ki ng'a tangata o roto o taua pa^ a ka mate ratou 
i te kai kore, i te wai kore, ka tu te rangatira o te pa 
ki runga ki te wawa o te pa, ka karanga ki nga ta- 
ngata te taua,  Ho mai he wai moku ka whakaae 
ratou, ka kawea e tetehi tangata o te taua, a ka kite 
tetehi tangata o te taua, wahia ana te taha ki runga i 
nga ringaringa o taua tangata, a kihai i puta te wai 
mo te koroheke ra, pena tona nga tangata o te taua. 
Ka tu te rangatira o te pa ki runga i te maioro, ka 
kite ia i te rangatira o te taua, he tohu ano i te mahunga 
o taua tangata, he heru iwi, he piki, he kotuku, he tonu 
no te rangatira, ka puta iho te kupu a te rangatira 
o te pa, " Ko wai koe V' ka ki ake ia,  Ko au tenei ko 
Takarangi ka mea atu te rangatira o te pa ki a ia, E 
horo ranei i a koe te tau o Orongomai-takupe?" ka 
mea ake ia, " E horo, taku ringa te ngaua e te kuri,*'

183
no te mea, ka mahara a Takaran Ko te matua tera 
o Rau-mahora, o te kotiro pai rawa nei, ka aroha au ka 
mate te kotiro i te waikore, ka whakatika ia ki te kawe 
wai mo taua tan^ata raua ko tana tamahine^ ka utu- 
hia te taha, ko te inffoa o te puna ko Orinffi, e koro- 
pupu ake ana i te whenua, kihai hoki i ana atu te 
nmngfa^ no te mea^ kua mahaki noa iho te tuatea o te 
moana i te wehi o tenei tangxtta^ ara te riri^ ka tango- 
hia e Takarangi^ ka ho atu mo taua tangata.
Ka puta te kupu a Takarangi ki a ia, ^ Na, kua kiia 
atu ra e a hau ki a koe, ko taku ringa ano tenei e kore 
e ngaua e te kuri, na, ko te wai tenei mou, mo te ko- 
tiro hoki  ka inu raua, ka titiro atu a Takarangi ki te 
kotiro, me te kotiro hoki ka titiro mai ki a Takarangi, 
ka roa rawa to raua tirohanga, ka titiro atu nga ta - 
ngata o te ope a Takarangi, e noho tahi ana ia i te taha 
o te wahine ra, ka mea ratou ki a ratou ano, ' E hoa 
ma, nui atu te hiahia o Takarangi ki a Rau-mahora, i 
te hiahia ki te riri 
Ka puta te whakaaro o te ngakau o te matua o 
Rau-mahora, ka mea atu ki tana kotiro, ^ E hine, e 
kore ranei koe e pai ki tenei tangata hei hoa mou,' ka 
mea mai te kotiro, ^ E pai ana,' ka-whakaae hoki te 
matua, kiahoatu tana tamahine ^a moea e Takarangi, 
ka inoe ia i a ia, no reira i whakamutua ai te whawhai, 
ka whati hoki te taua, ka hoki ki o ratou nei whenun, 
a kihai i hoki mai ki te whawhai, ka whakamutua 
rawatia.
Ko nga uri o tenei wahine, koia ano enei e noho nei, 
ko Te funi, ratou ko ana whanaunga, me a ratou 
tamariki hoki.
Ka moe a Rau-mahora i a Takarangi, ka puta ki 
waho, ko Rongouaroa, he tamahine, ka moe a Ro- 
ngouaroa i a Te Whiti-o-Rongomai, ka puta ki waho, 
ko Aniwaniwa, ka moe Aniwaniwa i a Tawhirikura, 
na ka puta ki waho, ko Rerewha-i-te-rangi, ka moe a 
Rerewha' i a Puku, ka puta ki waho, ko Te Puni.
184
KO PAOA.
Ko te haerenga mai o Paoa^ i haere mai i runga i a 
KahunuDu^ ko te Whai-a-Pawa tona kainp^a tuturu^ ko 
" tona matua ko Rongo-tumoewhara^ i a la ano e noho 
ana i tona matua ka whakatatau raua ko tona hoa 
wahine, muri iho ka whakatautau te hoa^ ka haere ki 
^tehi kainga noho ai tangi ai ; Muri iho ka tatari a 
Paoa ki tona hoa kia hoki mai^ a maha noa nga ra e 
tataii ana a Paoa. Ka mahara tona ngakau^ Kua 
puta ke pea ia i tawhiti^ ka mea a Paoa^ kua puta ke 
pea ia i tawhiti^ Ka tahi i a ka mea ki a haere ia ki 
te whakatau.
Na^ ka tahi ia ka haere mai^ me tona ora ano hei hoa 
haere mona^ ka titiro haere i nga kaainga katoa^ a 
kihai i kitea. Ka rongo te wahine i te reo o Paoa^ 
ka huna ia i a ia te wahine^ ka haere tonu ia ki te 
haha a kihai i kitea^ ka tahi ia ka hoki mai ki tona 
matua^ ki ona whanaunga kia kite^ ha tae mai ka tangi 
ki a ratou^ ka mea^  ki te kahore e kitea^ ka hoki ano 
maua ki te haha ia pa, ia pa,ia kainga ia kainga^ ki te ka- 
hore e kitea^ka haere tonu atu maua ko taku ora ka tahi 
ka ki mai te matua ka mea^ Ae^ me haere ano koutou 
ko teina ki te arahi i a koe ka mea atu a Paoa Ae, 
ki te kitea^ ka hoki mai ano matou^ ki te kahore^ ko 
ratou me whakahoki mai e au ki a koe^ ko a hau^ me 
haere a hau ki te haha i nga kaainga katoa nei^ maua 
ano ko taku ora ka mea mai te matua "Ae " Ka 
tahi ka haere mai, a puta rawa atu, i Taupo, ka tae ki 
reira kahore hoki te wahine i kitea, ka tahi ka mea atu 
a Paoa ki ona teina, haere koutou e hoki ki to tatou 
matua, hei oranga ngakau mona,'^ ka tohe tonu ano 
nga teina kia haere tahi ano ratou, ka aroha ki to ratou 
tuakana, ka riria ratou e Paoa kia hoki, a hoki ana ratou 
i reira, ka hoki te Whai-a-Pawa.

165
Na^ ka haere mai a Paoa i runga i te pai^ a Tonga- 
rii*o^ a puta rawa atu i Tarauaki^ kihai i kitea te wa- 
hine. rfa ka haere mai i te tai Hau-a-iiru^ a puta 
i*awa mai i Waikato ki uta ki te tua-whenua^ ka uoho 
i reira^ ka kite nga, tangata o reira i a Paoa ka mea^ 
Ko wai ra tenei tang'ata?" ka pataia ki te ora^ ka 
kiia atu a te ora^ ko  Paoa Ka mea mai nga tan- 
gata^  I haere mai ia i whea ?" ka kiia atu e te ora^ 
^ I haere mai maua i te Bawhiti^ i te putanga mai o te 
ra ^' ka patai atu nga tangata,  I haere mai korua ki 
te aha V'  Ki te whakatau i tana wahine^ kei whea 
ranei kei whea ranei ? e kore e kitea ka tahi ka ki atu 
Tiga tangata ki taua ora nei, ka mea^  Hei aha ma 
korua i hahauria ai tena wahine^ tenei ta korua wahine^ 
ena wahine^ enei wahine ano^ hei aha tena wahine i 
hahauria ai e korua ; na ta korua wahine na ka tahi 
ka whakamoea a Paoa i reira ki te wahine.
'Ns.y ka haere mai^ npho rawa mai i Kaitotehe, ka 
noho i reira ka pumau tana noho^ a ka whanau ana 
tamariki tokorua^ ko Toawhena raua ko Toapoto^ ka 
noho i reira^ ka titiro a Paoa ki tetehi wahme ahua 
pai^ he tutua, he ware^ ka whai a Paoa i taua wahine 
nei^ he wahine ahua pai tona kanohi^ ko te mea tera i 
moe ai a Paoa i a ia. Ka mahue te wahine rangatira^ 
me nga tamariki^ ka titiro te ora ka mahue te wahine 
matua^ Ka mea,  me hoki a hau, ki toku rangatira * 
Nuy ka hoki ia ki tana wahine ka noho pumau, ka 
mahi raua ko tona rangatira i te kumara, i te tau tima- 
tanga kotahi rau, i te tau ruatanga e rua rau, ka kake 
haere te mahi a te ora nei raua, ko tona rangatira. Ko 
Paoa raua ko tona wahine, e mahi ana ano, e kake 
ana te mahi a Poao raua ko tona hoa, ka puta te ma- 
nuhiri, ko etehi rawhi, ka pau ma nga whakaeke, e 
kore hoki e huihui atu ki tetehi atu tangata, me pe- 
whea hoki i te whainga ki a Paoa, kia waiho hoki ia 
hei rangatira, ka pena tonu i nga tau katoa, te huihui 
ki a a ia, a ka tae ki taua tau nei. Ka haere mai nga 
matua o te wahine a Paoa, o te wahine rangatira i hoe
186
mai i Horotiu^ a ka u Id Pepepe^ i reira te wahine ra- 
ngatira o Paoa, ta ratou tamanine. Ka patai te manu- 
hiri nei^ ka mea^  Kei whea a Paoa Y^ ka kiia atu e 
te wahine nei,  Kei raro tona kaain^ kei Kaitotehe^'' 
ka tahi te manuhiri nei ka huri ki runga i te waka^ ka 
hoe^ Kaitotehe^ ka u ki uta^ i reira boki a Paoa^ Ka pa 
te karanga^ he manuhiri^ he manuhiri ki a Paoa^ 
haere mai te manuhiri nei hokowhitu. Na^ ka tahi ano 
te wahine a Paoa ka hoki mai i te whawhaki pikopiko^ 
i te whawhaki manehau^ tae tonu mai te wanine nei^ 
kopaki tonu iho i ana kai^ tunu tonu iho ki te ahi^ ka 
rokohanga hoki e te uranga mai o te manuhiri nei^, 
mahue tonu iho te ahi pikopiko nei, kihai i tangohia 
ki tahaki^ ka haere mai te manuhiri nei, ka noho ki te 
kaaingfa^ ko etehi o te manuhiri nei^ i tata ki te taha o 
te whareumu, ka tirotiro te manuhiri nei ki nga pu- 
ng^rehu o te ahi nei^ e tapukepuke ana^ ka mea he tuna^ 
ka koa o etehi ka mea^  he ahi tunu tuna ka tatari 
te manuhiri nei ki te tang'ata o te ahi nei kia hoki mai^ 
kia huakina te ahi nei^ a kihai i hoki mai^ ka mate i 
te whakama^ kei kitea tana kai e te manuhiri nei^ kei 
meatia e ratou^ he kai kino tana kai^ a ka nui ake tana 
whakama^ ko Paoa hoki^ kihai i hamumu te waha i te 
whakama^ i te kore kai ma te manuhiri nei^ muri iho^ ka 
tonoa e Paoa tana wahine^ kia haere ki te tiki kumara 
i te wahine matua^ ka mea tnai te wahine ki a Paoa^ 
'^ E kore ha e marere mai," ka mea atu te tang'ata 
nei^  ha aha koa ra, hei haere noa ano, ko koe kia 
tae he oi ano ka haere te wahine nei ki te kawe i 
te kupu a Paoa, a i tawhiti nei ano e haere atu ana 
te wahine nei, kua kitea mai e ngfa tamariki a te 
wahine matua, ka oma nga tamariki ki te korero atu ki 
to raua whaea, ka mea, " Ko te wahine a Paoa te 
haere mai nei ka rongo te wahine nei i te kupu a 
ng*a tamariki nei, ka oma ki roto i te whare, ki te 
huna i a ia, haere tonu atu te wahine nei, kua kite atu 
hoki ia i te tomokanga o te wahine ra ki roto i te 
whare, he oti ano, ka te haere tonu atu a ka tae ki te

187
whatitoka o te whare^ ka tuturi nga turi o te wahine 
nei^ ka titiro atu ki roto i te whare^ ka kite ia i te 
wahine ra e whatu ana i te kakahu^ ka owha mai te 
wahine ra ki tona hoahoa^ ka owha atu hoki te 
hoahoa^ ka mutu to raua owhatanga^ ka puaki atu te 
kupu a te wahine nei,  ara i ng'area mai au e Paoa 
ki te tiki kai mai ma te manuhiri kua mohio^ noa 
mai ano ia taua wahine, na Paoa i ng'are atu ki te tiki 
kai^ ka puaki mai te kupu a te wahine ra^ ka mea^ 
 nowhea te^ kai, he tane au hei mahi kai, ko te tane 
na hoki tena hei mahi^ e kaha ana ano te wahine ki 
te mahi kai, e kore e marere atu aku kai, hei orange 
mo aku tamariki ka mate i te kai," ko Paoa i a e 
tatari tonu ana mai ki tana karere, me te manuhiri 
hoki, a ka puta noa atu ano, tahi ka uia mai e te ta- 
ng^ata ra, " E pewhea ana ?" ka mea mai te wahine^ 
 kaore i ho mai,'' e mea mai ana, *^ kaore he orangti 
mo ana tamariki, ka mate i te kai he oi ano kihai i 
hamumu te waha o Paoa, ka mate i te whakama, ka 
mea atu te tangata nei ki te manuhiri,  Ka mate 
tatou i te kai, e kore te korero e pai, ma roto hoki kia 
ora, ka pai te korero," ka ahiahi hoki e noho ana te 
manuhin nei, ka mate i te kai, ka hoki te manuhiri nei 
ki tona kaainga, i taua ra ano i hoe mai nei ratou, 
ahiahi kau iho, ka nui rawa te whakama o Paoa. Ka 
mea kia haere noa atu ki tana haere, ki^te haha 
kaaing'a mona, ahiahi noa po rawa, ka haere, i haere 
tahuti.
Ka haere nei a Paoa, ka tika te haere na Mang-a- 
wara, a ka ao te ra e haere ana, ka tae ki Tikitm- 
maurea, he pukepuke taua wahi, ka noho ia i reira ka 
titiro ki Waikato, ka titiro ki Hauraki, ka tangi te 
tang'ata nei i reira ka aroha ki a ana tamariki, ki te 
iwi, ki tona kaainga, tangi tonu, a ka mutu te tang-i, 
poroporo aki tonu, a ka mutu. Ka haere te tangata 
nei, Ka ahu ki Piako, a puta rawa atu i Piako, noho 
rawa atu i te pa, ko Mirimirirau te ii^oa o te pa, ka
188
noho ia i reira i roto i tera iwi^ hei iwi^ ka atawhai 
taua iwi ra Id a Paoa hei ran^tira mo ratou^ ka noho 
ia i reira taka noa te tau^ ka naere te rongo o Paoa ki 
Hauraki ki Ruaewhea. £a haere te tira o te pa o te 
tang'ata nei o Paoa^ ka tae ki Ruawehea^ i reira te 
tini o te tangata e noho ana^ ka kitea taua tira nei e 
haere ana mai^ ka pa te karang^a^  No tawhiti tenei 
tira no Piako ka tahi rano ka kaha te tawhiri^ a 
noho rawa atu, i te kaainga o Tukutuku^ ko Tu- 
kutuku he tamahine na te rangatira o tera kaainga o 
Buawehea^ ka noho ki reira kihai i roa te nohoanga^ 
taro kau iho^ ka ngiha te ahi marohi^ ka whakatika te 
manuhiri nei ki te kai marohi^ e tahu ana te kai^ a 
kihai^ i roa^ ka maoa te kai^ tino mahoratanga o te kai^ o 
te tuna^ a moe tonu iho^ ao ake te ra^ ka haere ki etehi 
kaainga atu^ ki ona huangxt^ ia tangata^ ia tangata^ a 
maha noa nga ra^ ka hoki mai te tira nei ki te kaainga 
ano i haere atu nei ratou^ ka moe ano te tira nei Id 
reira ano^ ahiahi kau iho^ ka ngiha te ahi ki roto i te 
whare^ e tu ana te haka^ he tohu whenua rangatira te 
haka.
Ka tahi ka ui mai te wahine nei a Tukutuku 
ka mea^ kei whea te tangata e haere mai nei 
te rongo V' ka tahi ka patai atu te tira nei,  A wai e 
tena tangata?'' ka tahi ka mea atu te wahine nei,  A 
Paoa(ba mea atu nga tangata,  kei Piako ano e noho 
ana ka mea mai te wdiine nei,  E kore ranei e 
kitea mai tera tangata ki konei ?'' ka mea atu ng'a ta- 
ngata nei,  Aua tera pea e tae mai ki konei. Nei 
koa, he puhi te wahine nei, kahore he tane i pa noa ki 
a ia, e rere noa ana nga tane, e pore rawa i pai te 
wahine nei. Na ka rotfgo nga matua i te kupu patai 
a te wahine nei ki aPaoa,ka mea nga matua o te wahine 
nei, kua hiahia ta ratou tamahine ki a Paoa, ina hoki, 
e patai ana ki a ia, i te aonga o te ra, ka haere te tira 
nei, ka miharo ki te nui o te wahine nei, ki te ranga- 
tira, ki te nui o nga tangata o te wahine nei, Ko te 
rangatiratanga o te wahine nei, he atawhai, ki nga tar
189
ngata o tona iwi^ ka kite te iwi i tona at^whai^ ka 
maka kautia he kai ma te wahine nei^ te mataitai^ te 
aha, te aha.
Ka hoki te tu*a nei ki to ratou nei kaainga ki 
Fiako. A tae tonu atu^ ka kitea e te pa^ ara e nga 
tangata o Paoa^ ka tahi ka tawhiritia e nga tangata o 
te pa^ ka haere atu^ a ka tae ki roto^ ka noho^ ka korerb i 
a ratou nei korero^ka ahiahi hoki^ ka noho tahi ki a Paoa^ 
ka korero ki te rangatiratanga o Tukutuku o te wahine 
i kite nei ratou, ka mea atu ratou ki a Paoa, " E Pa, 
i patai mai taua wahine ra ki a koe ka mea atu 
a Paoa, " kia a wai V^ ka mea atu ratou, " ki a koe 
ra i mea mai, " Kei whea te tangata e rangona ?'' 
ka mea atu matou,  a wai nei V* ka mea mai ia " A 
Paoa'' ka mea mai ano taua wahine, ^' Ara kia kite 
i te tang'ata e haere mai nei tona rongo, ka paku nei 
i nga wiienua,'' ka mea atu matou,  Kei tona pa ano 
e noho ana ka mea mai ano taua wahine ra,  kei 
whea?'' kei Mirimirirau ?" ka mea ano ia, E kore 
ranei e tae mai ki konei ?" ka mea atu matou, ana, e 
kore pea e tae mai, Ka tahi a Paoa ka mea atu ki a 
ratou,  taihoa hoki tatou e haere ki reira hei te nffar 
huru kia rupeke te kai ki te hapoko, kia takakau, kei 
haere maharahara te ngakau," ka whakaae katoa nga 
tangata, ka mea, Ae, hei te ngahuru, kia rahi te 
haere kei mahue tetehi," ka mea ae, mo te . patai a 
tena wahine, he oi ano ka mutu.
Ka tae ki te ngahuru, ka manu te teretere a Paoa, 
haere ake hokowhitu, ka na runga i te waka, a noho 
rawa atu, i te Kerepehi ka moe ki reira, ao ake te ra ka 
hoe, ka puta ki te kongutu awa ki Rawaki, ka noho i 
reira ka kai, ka pari te tai, ka tahi ka manu a ka ta- 
poko ki Hauraki, ka pai hoki ka haere i runga i te tai, 
a ka kitea e nga tangata o te pa, ka u ki uta, ka kara- 
ngatia ki te kaainga. Ka haere ka whakatika atu a 
Paoa i waenganui, peke katoa, ka kohure a Paoa, me 
te Turutui*upourewa te ahua e haere atu ana. Ka 
pa te karanga.  Haere mai e te manuhiri tuarangi
190
na taku "potiki koi tiki atu ki taha tu o tc rangi 
kukume mai ai^ Haere mai^ haere mai haere tonu atu^ 
a ka tae ki te kaainga, e haere atu ana a Paoa, uhia 
iho ana'te whanake, ko te kopuku^ i roto^ waho ake^ 
ko te pihepihe^ i waho raua ko te whanake ka noho^ 
Ko te naha ra a te tang'ata ki a Paoa^ ko wai ra tenei 
taiigfata ko te tangata pea e haere mai nei te rongo ? 
kihai i roa iho te nohoang^a^ e whiu ana te wahie^ te 
kowhatu^ te marohi^ e tahu ana te ahi^ e tuuu ana i te 
marohi^ whakarongo ki te ngahiri, me te tararau te 
ngahiri^ kihai i roa iho^ e ruke ana te komeke ki tahaki^ 
te ika, ka whakatika te manuhiri nei ki te kai^ ka 
whakatika a Paoa ka noho ki waenganui^ ka titiro te 
tangata whenua^ ka ho mai nga kahawai ma Paoa   
ko to ratou whakaaro tenei i ho mai ai nga ika rarahi^ 
e kore pea ia e kai i te paruparu^ ka titiro a Paoa ki 
nga ika^ ka parea ake ma nga hoa^ ka tae ki te tapora 
paruparu^ kumea mai ana^ ka kai te tangata nei^ e rua 
ano tukunga o te ringaringa o te tangata nei ki te 
tapora paruparu kua pan. Ka titiro te iwi nei ki te 
kai a te tangata nei^ ka mea^ he tutua e kino ana te 
kai^ ka meatia mai e nga kaumatua^  he rangatira te 
tangata na^ e whakakino ana i a ia e rua nga tapora 
paruparu a te tangata nei^ pau katoa; Ka tahi ka 
pataia e te tangata whenua ki tetehi tamaiti o te ma- 
nuhiri nei, " ko wai te tangata nei V^ ka meatia atu 
6 te tamaiti nei, ko Paoa, ka rongo te tangata nei, ka 
haere ki nga kaumatua, ka mea ko Paoa te tangata 
nei, te kino o te kai a te tangata nei, ka mea mai etehi 
ko Paoa-nukunui, koia te whakatauki e mau i a Ngati- 
Paoa nei, Ko Ngati Paoa puku nui na tahi ano a Paoa 
ka kitea, ka mohiotia "  hoki, ka hui te tangata ki te 
matakitaki, ka mea, inake ano i haere ai te te rongo o 
tenei tangata he tangata pai te ahua, ka mutu te kai 
ka hoki ki tahaki ka noho. Ka taka to nga taonga mo 
Paoa^ ko te pueru, ko te kohiku, moe tonu iho, ao ake 
te ra ka hoe, ka kitea e te Turua, he pa ano tera, ka 
mea te nuinga kia kaua e u ki uta, ka pa te tawhiri, ka
191
mea a Paoa, "rahirahi tonu kaua e matotoru ^ a mau 
tonu iho tenei whakatauki i a Ngati-Paoa ; ka u ki 
uta ko taua ritenga ra ano i te kaaing'a tuatahi^ ko te 
whanake o Paoa e kore e mahue ki raro^ ka iigiha ano 
te ahi marohi^ ka kai a moe tonu iho i reira^ ao ake te 
ra ka hoe, noho rawa atu i te Kari, ka tawhiria e te 
Hapa, ka u ki uta ka kitea e nga tangata a reira, no 
te mea e tae ana nga tangata o reira ki Piako, i kite 
ana i a Paoa, ko te hunga tauhou e matakitaki ana, e 
miharo ki a Paoa, ka timu hoki te tai, ka noho tonu 
iho i reira, i te ahiahi ka pari te tae, ka tukua tetehi 
waka ki roto ki Ruawehea, kia ronffo ko Paoa tenei, 
ka hoe te waka nei, ka rangona e te Kangiora, nowhea 
tenei waka e hoe ? ka mea ake ratou " nokonei ano, 
i hoe mai ano waka nei " i whea ? ^4 te Kari nei," 
he aha te korero ?  kaore he korero, ko tahi ano ta 
matou nei korero, ko Paoa kei waho nei, e hoe ana 
matou ki roto, kia rongo a Taharua," e hoe mai ran^i 
Apopo ?  Ae kei te ata nei ano, kia pari te tai, kia 
maoa hoki te kai ; ka hoe matou,'' haere e hoe ^ £a 
rangona e te Matai, ko taua patai ra ano, ka hoe, te 
Mangarahi, korerotia ake, te Tutu, korerotia ake, ka u 
ki Opukeko ko to Taharua pa hoki tera, ka pataia te ko- 
rero, he aha ta koutou nei korero i hoe po mai ai koutou 
nei V^ ka mea atu ratou, " he korero ano ta matou, ko 
Paoa tenei kei te Kari,'' ka mea ratou'*koPaoa tinana?'' 
Ka mea ake ratou  ae," a whea te hoe mai ai ?  Apopo, 
6 kore pea e hohoro mai, ka purutia e nga pa i raro 
nei, he tangata hou." Ka patai mai ratou,  kei whea 
le tuturu to o te pa e noho ai te manuhiri na ?" e ka 
mea atu ratou,  kei konei ano kei te pa nei, koia hoki 
matou i haere mai ai ki a rongo koutou," ka mea ratou 
 ae," moe tonu iho, Ao ake te ra, ka whakarewa a 
Tukutuku i te tawhiri mo tana whareª ka hoe mai hoki 
te manuhiri ra, a te Bangiora, ka tawhiritia ki uta, ka 
noho, moe tonu iho, ao ake te ra, ka hoe ka nui nga 
tangata o te Mangarahi ki te tawhiri, ka tawhiria e tera 
pa, ka u ki uta, ka noho i reira, ko te whanake o
102
Paoa e kore e mahue^ ka mea atu ngh hoa^  e Pa^ e 
kore koe e whakarere iho i tou ki raro, na wai ra, a 
tuhourangi ana koe i tena whanake ka mea mai ia^ 
 kati ano E ta whirl ana te tangxtta wheiiua^ a ka u 
ki uta ka haere^ ko taua ahua tonu ano i era kaaingu 
ra ano te ahua. Noho tonu iho i reira moe ai^ ao ake 
te ra^ ka hoe^ a ka kitea e te Tutu^ ka tawhiritia ki uta^ 
me ng*a tang'ata whenua hoki^ he kai arahi i a Paoa^ 
ka nono ki reira moe tonu iho i reira^ ka tae mai hoki 
te tan^ata o te pa o Taharua^ tae. tonu mai taua karere^ 
matakitaki tonu atu ki a Paoa^ he tauhou hoki ki reira^ 
ka rongo hoki^ kei te ata te hoe atu ai^ ka hoki taua 
karere i te ahiahi^ ka tae ki te pa^ ka korero te karere 
nei^ kei apopo te teretere nei^ te u mai ai. Ka mea mea 
a Tukutuku^ kia mo ata ki te whariki mo te Kaainga 
nei^ mo te whare hoki, ko te tawhiri ia kua oti te wha- 
karewa hei whakakakara i te whare a ka moe^ ao ake 
te ra^ i te ata po ano kua marangu a Tukutid^u ki te 
whakahauhau kai kia tahuna^ ka hoki ia ki te pani i 
tana whare ki te tawhiri^ ko te whare hoki tera hei 
taengxt mai mo te manuhiri nei^ a ka oti te pani : Ka 
toia te papa o te whatitoka me te papa o te matapihi^ 
kia noho tonu ai te kakara i roto i te whare hei whaka- 
pai i te whare mo te manuhiri, hei hon^hon^ hoki ma 
ratou, ka wharikitia te roro o te whare ki te takapau^ 
hei nohoang^a mo te manuhiri. A ka awatea k& tahi 
ano ka hoe mai te manuhiri, nei, ka haere hoki usta 
tangata o tera pa ki te kawe mai, hoe tonu mai^ a Ra 
kitea e taua pa, whiu te tangata ki runga i te maioro 
ki te tawhiri; Ka pa ie karanga. Haere mai ra 
e te manuhiri tuarangi. Na taku potiki koe 
tiki atu ki te taha tu o te rangi kukume mai ai. 
Haere mai, hoe tonu atu a ka u ki uta, ka ka- 
rangatia atu ki uta, ka haere, ka whakatika a Paoa 
uhia iho ano te whanake ko te weruweru pai o nffa 
tangata katoa> nona anake te whanake, he kakanu 
kino rawa, ka riri nga hoa ka mea kia whakarerea 
nga 'kahu ka mea ia,  kati ano tona, me mai tona,'^

193
aha koa he kakahu pal o etehi^ he kakahu kino to 
Paoa^ kihai i roa te hahautanga mai o nga tauhou, 
kua mohitia mai, Ko Paoa tera, mei te ahua e rere ke 
ana^ ko nga kakahu pai, kihai i kitea^ ko nga ma* 
hungfa o Paoa, kino iho^ kino iho, na te whiringa o te 
whanake i whakakino, ai tutu tonu nga makawe 
tukirakira ana, ka whakahouhou ng'a hoa, i mea hoki 
ratou kia tirohia paitia ia, he tauhou hoki ki reira, ka 
tahi ka haere, e hui ana hoki tera ki te matakitaki^ a 
ka tapoko ki roto ki te pa ki te kaainga kua oti te 
whariki, haere tonu atu te manuhiri nei a ka noho ki 
te roro o te whare^ ka haere tonu atu te huihui i a 
Paoa ko ia hoki i muri^ ka mea atu a Paoa ki ng*a hoa^ 
*^ Me tomo tonu tatou ki roto ki te whare me waiho 
a waho mo tena e noho mai na ^ haere tonu atu te 
taanga o mua, ka mau te ring'a ki te papa o te whati- 
toka ka toia, tuwhera kau ano te whatitoka^ tena 
rawa te tiere te haere na, ara te kakara o te tawhiri, 
ko te nuinga ka mea,  Ka tae te kakara o te whare 
nei^ ki a Paoa hei aha mana Ahakoa pai te whare 
nei, pai hoki te whariki ki te porera, kia mahue te 
whanake o Paoa, e warupu te mahue ki raro, te to- 
mongfa atu ano o Paoa ki roto i te whare nei moe 
tonu iho, uhia iho ano te whanake moe tonu iho, 
kihai i roa, ka mahora te kai, te tuna te kumara, te 
taro, ko Paoa kihai i puta ki waho, kai tonu iho i roto 
i te whare moe tonu iho, ahiahi noa, e hui ana tera ki 
te haka ki te manuhiri. Na, he tohu whenua rang^a- 
tira tenei ki a matou te haka, ka tu te haka^ ka tahi a 
Paoa ka puta ki te roro o te whare noho ai ki te ma- 
takitaki, kihai ia i tata atu, haka tonu a ka mutu, ka 
tu na te manuhiri, a ka mutu. Ka whakaekea e te 
tangata whenua ki roto i te whare o te manuhiri, na 
ka uru a Tnkutuku ki roto o te whare, te tamahine a 
Taharua, ka tikina ki te mata-kopa titiro mai ai, 
whakatata noa, kihai i tata ki a Paoa, ao noa ake te 
ra kihai i tata, ao ake te ra, ka taka ano he kai, a ka 
mahora ka kai ano i ta ratou kai, a po rua ki reira, po
N
194
rua ano hoki a Tukutuku e whakatata ana ki a Paoa^ 
kiha i itata. A i te toru, ka mea a Paoa^ kia hoki, 
ka bongehongea i te nohoongsf, ka rongo te tang'ata 
wheiiua^ ka rongo a Tukutuku^ ka haere mai te wahine 
nei ki te pupuru ka tae mai^ ka mea mai,  Ka hoki 
koutou?^'Ka mea atu te manuhiri nei"Ae'^ka mea 
mai te wahine nei, "He mate kai ha ne i hoki wawe 
ai koutou noho marire tatou, taria e hoe atu ki to 
koutounei kaainga?'' ka mea atu ratou " Ae,'' Kihai i 
ahiahi ka puta mai nga tangata o te wahine nei, haere 
ake he mano tini te tuna, ka mahora, ka tahi ano te 
manuhiri nei ka kite i te nui o te wahine nei, a ka 
ahiabi, ka tu te haka ka hui tera, kei te aonga ake hoki 
ka hoe te manuhiri nei, haka tonu, a ka mutu, ka huri 
ki te whare, ka haere mai a Tukutuku ka noho ki te 
Xvhatitoka, ko Paoa i te taha ki te whatitoka e takoto 
ana, ko tona moenga iho ano tera o te taenga mai, ko 
taua moenga,he moenga rangatira iho ano, e kore nga 
ware e moe i reira, kihai i roa, ka toro mai te ringa o 
te wahine nei ka raraku, nei koa kua korero te wahine 
nei ki tana matua, ki tana whaea, kua whakaaetia 
mai, koia ia i toro ai, kihai a Paoa i pai, i wehi ai ia, 
kei mate ratou i taua iwi, hua-noa, kaore ano i wha- 
kaaetia tona hiahia, ka tohe ano te ringa o te wahine 
ra, ka kapea e Paoa. Ka tahi te tangata nei ka riri, 
kia kati te haka, ka whati te tangata whenua ki waho, 
ka haere kafcoa me te wahine ra ano ka hoki, ka tae 
atu ki te matuai, ka korero i te toronga atu o tana ringa 
ki a Paoa, ka mea mai te matua " Kihai i pai mai, ka 
ki atu ia " Kaore,'^ ka mea mai te matua wahine, 
" Haere ano e hoki ngarea atu etehi hoa mou, kei mea 
te tangata na nau ake ano tou kaha, e wehi ana kei 
mate ratou, hua noa kaore ano koe i whakaaetia atu, 
haere kia tohe, Ka tahi ka haere tokowha nga hoa, 
ko ia ka tokorima, haere atu te wahine nei a waho 
noho aria, ka whakama mo tana ringa i kapea e Paoa 
ra, ka tahi ka ngarea mai ki tetehi o nga hoa hei tiki 
mai, a ka tae mai, ka mea atu ki a Paoa kia haere raua. 

195
ka mea atu a Paoa, " Ki whea V^ ka mea mai, Ki ko^ i 
iigarea mai a hau e te wahine, ka mea ng'a hoa o te tan- 
gata nei, " Me haere katoa^' ka mea atu te kai, tiki,  Ka- 
hore, me noho ano koutou kaua e haere," ka korerorero 
ratou ki a ratou ano ka mea, '^ Ko wai ianei te wahine 
nei ?" ka mea atu etehi, '^ Ko tetehi o nga hoa o Tuku- 
tuku e haere i te awatea nei'' ka mea ratou, '^ Ae, nana 
ano pea i ngare mai,'' kua riro a Paoa raua ko te kai 
tiki, haere tonu atu, rokohancra atu, ko Tukutuku e 
noho ana i roto i te whare ratou ko ana hoa, kua oti te 
whare te whariki ki te porera, kua oti te whakapai ki 
te tawhiri. Kua kite mai te wahine ra, karanga 
tonu mai, ka noho te tang-ata nei ki waho, ka wha- 
kama, he wahine kau hoki, ka karang'a mai ng'a hoa 
ki a Paoa, " Haere mai ki roto nei ka tomo atu a 
Paoa ka noho, ko te wahine nei i waho e noho ana 
ratou ko ana hoa, ko tetehi taha i waiho mo Paoa, ko 
te ram a he mea miro ki te muka, ka tukua ki te hinu, 
ko tetehi o ratou hei pupuru i te rama. Ka mea ng'a 
hoa te wahine nei, kia haere ratou, ka purutia ano e 
Tukutuku kia noho ka mea ^' Moe tonu tatou i konei a 
ao noa te ra," ka tohe ano ratou, ka purutia ano, ka 
noho, ka mate te ahi, ka moe.
Ka mea atu te tangata nei, " He rangatira ranei 
koe ?" ka mea atu te wahine nei,  He rangatira au, 
kaore he rang'atira o tenei whenua a ko taku matua 
anake," ka mea atu ia  E pai ana tena, nau i pena 
mai e pai ana," ka mea atu ano ia, '^ He iwi nui ranei 
tou iwi ?" ka mea mai te wahine nei ^' Ae e kite koe i 
toku iwi, tirohia e koe ki Moehau, me kore koe e kite i 
to koutou putanga mai na i Rawhaki," ka mea atu te 
tangata nei,  Ae kua kite au, kua tohutohungia ki 
a au e aku hoa," ka mea atu te wahine nei, " A tawhe 
noa kei te rawhiti, kei Katikati te mutunga mai, ka 
rohe." Ka mea atu a Paoa, " Kahore oku iwi he tan- 
gata haere mai a hau, toku kaainga kei Whaiapu,"ka 
korero atu ia i ana korero i haere mai ai ia, a tae noa 
mai ki reira. Ka moe, ka huaki te ata, ka hoki a Paoa
196
ki ona hoa^ ki tona nuinga^ ka haere nga wahine 
ka tae ki te whare o te wbaea o te wahine nei^ 
ka korero atu nga faoa o te wahine ra ka mea^ 
 Kua tae mai a Paoa ki to matou whare ka mea mai 
te wahine ra, " Na wai i tiki V' ka mea atu ratou," Na 
matou ano^ na to matou hoa i mea mai^ kia tikina." 
Ka mea mai te wahine ra  E pai ana, ka mea kua moe 
raua V^ ka mea atu ratou, " Ae^ ka tahi ka rangona 
nuitia, kua moe a Tukutuku i a Paoa. I reira tata 
ano, ka huaki ngB taua ki a Taharua, ka mea kia hua- 
kina hoki ki a Paoa ka riria e Tahurua, ka mea, " Hei 
au anake te taua, kaua e haere ki te manuhiri, he aha ta 
te taugata haere pononga'^ Nei koa he puhi te wahine 
nei, kahore ano i pa noa he tangata ki a ia, ko 
nga tane ia e rere ana, e kore e pai, koia tenei 
huaki kau nga taua, a maka noa iho nga taua i 
te ra kotahi, he oi ano ka mutu, po rua ka hoe 
mai nga hoa o Paoa, ka noho atu ia ki tana 
wahine ki a Tukutuku. Ka noho ia, a kotahi marama^ 
ka mea atu a Paoa ki tana wahine, kia hoki ia ki tona 
kaainga ki Piako, ka mea atu tana wahiue  Ae me 
haere taua kia kite koe i toku iwi, i oku whanaunga 
hoki, kia kite ratou i au, kei popororoa mai ratou ki a 
au, kua mea atu hoki au ki a ratou, tena au te hoe 
atu na,'' ka mea atu a Paoa. Ae me hoe taua. Moe 
tonu, a ka ao te ra, ka hoe, a nga pa ano i nohoia ra 
ano e Paoa ka u ki uta, tenei pa, tenei pa, aputarawa 
atu ki waho, ka rua nga waka mataitai a te wahine nei 
na tona iwi. Ka kite te tangata nei i te nui o tana 
wahine, ka mea, " Kihai hanga ake tana wahine, he 
rangatira nui no tenei whenua. ka hoe ano ratou u 
rawa atu i Tararu, ka noho ki reira ka mahue nga ma- 
taitai a te wahine nei ki reira, mo te hokinga mai ra 
ano ka uta ai, moe tonu iho i reira, ao ake ano te ra, 
ka hoe, u rawa atu i te Puru, ka maka ano he ma- 
taitai, a hoki rawa mai, i Waiau. Ka kite a Paoa i 
reira i te kuku o Waiau, ka whakamoemiti ki reira, ka 
tahi ka hoki mai i reira, hoki rawa mai e ono nga 
waka mataitai, a tae noa ki Tararu ka hoki ki Piako,
107
te Pareparenga, ka mea a Tukutuku kia ho atu he ika 
maiia, ka rougo nga tangata, ka ho atu, ka whakamoe- 
miti taua maia ki nga tangata o Pareparenga, ka 
mea,  Hei rangatira mo ratou taua wahine. Ka pena 
tonu tana ritenga ki nga tangata, e tutaki ana i a ratou, 
a tae noa ki te Patupu, he waka mataitai, i poto 
te tuna i te tahatika, ka whakamoemiti ratou ka mea, 
" Hei rangatira mo tatou, a ka kite taua iwi i te oha o 
Tukutuku, riro katoa nga tangata i a ia^ ka atawhai 
ia ki a ratou, me ta ratou atawhai ki a ia, a kore noa 
iho te kai a te wahine nei i pau mana iwi, ka mahi te 
wahine nei i te kai ma tana iwi, i te whanake, i te pohue, 
i te karito, i te wene, i te kaeo, ka titiro te iwi,ka mea, 
 I nake ano i haere ai te rongo o tenei wahine, kaore, 
he uaua.'^ Ka kite ratou i a ia e mahi ana, ka mahi 
hoki ratou, i mua e kore e mahia era kai he tupu noa 
iho, he mangere hoki ; ka mea taua iwi,  Tenei ano 
tau mahi e te rangatira te takoto ke nei,^' (he mahi ano 
ta te tawa uho, he mahi ano ta te tawa para) ka mahi 
te rangatira. Ka noho taua wahine ka huihui i ng'a 
tangata o tona iwi hou hei tangata mona, i mua i kore 
noa iho ano te tangata na tona atawhai, i konei tata, 
kua hua, kua ki te pa, a whanau noa ana tamariki,
Euta ake, kotahi tekau, kotahi te tamaiti whakahihi 
o Horowhenua, ko te potiki he whakapakanga.   Ka 
noho nei a Paoa a ka koroheketia, ka tokotoko 
hoki, ka aroha ki a ana tamariki matamua, ka mea 
atu ki nga tama, " E koro ma, kawea au kia kite 
i koutou tuakana, ka mea atu ratou, ae, ka 
mea a H orowhenua, " E pa ma ka whakamahia to tatou 
matua, he tamariki porangi era tamariki,^' ka mea 
atu nga tuakana. He aha te mahi? kamea atu a Horo- 
whenua ^' Ka waiho ra hei karakia kumara, e rangi me 
kawe ano  ka mea nga tuakana, " Kahore, me haere ia 
me etehi tangata ano hei arahi, kia kotahi tekau" ka 
mea a Horowhenua Ae ki te purutia atu, me hoki mai 
ratou kia rongo tatou, e purutia atu ana, hei reira tatou 
ka haere ai ki te tiki,'^ ka mea atu nga tuakana Ae. 
Ka tahi a Horowhenua ka mea atu ki a Paoa, ^E koro e,
198
kei whakaroa atu koe^ e n^ari me he mea ko to tamariki- 
tanga ra no e pni ana^ na hoki ra ko tenei, na wai te 
tangata mate i ki hei mahi'^ ka mea mai a Paoa, " Tera 
ranei au e whahamahia'' ka mea atu a Hofowhenua, 
" Ka whakamahia ko wai i tohu ai, e rite ng^ wkakaaro 
ki a matou, ko tenei kei roa atu koe kia rima ano o ra 
e noho ai i tua he oi ano ka hoki mai, kaore ka kite koe 
i o tamariki ^' ka mea atu a Paoa, Ae, moe iho, ao ake 
te ra, ka haere.
Ka haere a Paoa kia kite i ana tamariki, ka motu 
ki te ara, ka mea atu a Horowhenua ki nga hoa o te 
koroheke nei,  Ki te purutia atu to koutou hoa, hohoro 
mai kia tikina atu," ka mea ratou Ae.
Ka haere ratou a ka tae ki Tikitikimaurea, ka kite a 
Paoa i tana kaainga, i te kaaingfa hoki o ana tamariki, ka 
tangfi, ka titiro ki W aikato ka kite i te ahi o Waitawheta 
uhi tonu ka mea, " Ko te kaaing-a tera o ana tamariki'' 
tangi tonu a ka mutu, ka tahi ka haere, a moe iho ki 
te ara, i te arahanga i a Paoa, ta te koroheke 
hanga kua tokotoko hoki, ao ake te ra ka haere 
a ahiahi noa ka tae ki te kaainga, kua kitea mai e te 
tangata whenua, ka pa te karanga. "He manu- 
hiri, he manuhiri te haere nei" ka tikina mai ka tiro- 
hia, ka kitea ki a Paoa, ka hoki te kai titiro, ka uia 
mai e te nuinga, " Ko wai ma ?" ka mea atu ratou, 
" Ko Paoa kua koroheketia e tokotoko ana," ka noho 
a Paoa ma ki te kaaing'a i waho, he tangata ano i 
reira, ko ana tama ano kei te pa kei Waitawheta, nei 
koa ka tahi ano te koroheke nei ka hoki mai kia kite 
i ana tamariki, te wehenga ano o tana haerenga mai 
ra, ka tahi ano tenei ka hoki, a i te ata ka mau te 
koreheke nei ki te tatua, ka mea atu ki ng-a hoa " Tatou 
ka haere ki te pa kia kite au i aku tamariki,'^ ka mea 
atu nga hoa Ae, ka puta mai hoki te kai tila mai, me 
te kai kawe kai mai kia ora ki te tangi. Ka mea atu 
ia ki nga hoa kia kai, ka kai nga hoa, ka mutu, ka 
mea mai te karere, " Tatou ka haere ki te pa," ka mea 
atu a Paoa ^ Ae, e ko ma whakawahawaha, tatou ka 
haere.'
109
Ka kitea mai e haere atu ana, ka .pa te tawhiri, 
e tangi haere atu ana te koroheke nei, me te tawhiri 
tera, me te tangi, a ka tae atu ka tangi, Me te au kuri 
te rite, tangi tonu ahiahi noa ka mutu, ka uoho ki raro, 
ka whakatika mai nga tama ki te taki, a ka mutu, ka 
korero atu hoki te koroheke nei a ka mutu, e tuku ana 
te kai, tona teitei ra o te kai, ka po hoki, ka hui tera 
ki roto ki te whare i noho ai a Paoa, ki te whakarongo 
korerp, ka koa hoki nga tama a Paoa ki a ia, no te 
mea ka tae atu hei karakia i a raua mara kumara, ka 
mea atu nga tama, " Marie ano kia haere mai koe 
ka mea atu te koroheke nei, " Ki te aha V^ ka mea atu 
raua, " Ki te karakia i a maua mara," ka kata atu 
te koroheke nei, ka mea mai nga tama,  He aha tau 
e kata ?" ka mea atu ia, " Kao he kata noa ano" ka 
mea mai ano nga tama, "he aha ano tau ekata?" 
ka mea atu ano ia, " Ara he kupu na ta korua mokai 
na Horowhenua," ka mea mai ano raua, "Na wai?" 
ka mea atu ia " Na ta korua mokai," ka mea atu ano 
raua, " E kore maiua e whakarongo ki tana kupu," ka 
mea atu ano te koroheke nei, "Koia e te whanau, rere 
e hara he nanakia," ka mea mai raua, " He manakia 
aha to te kiore nanakia," ka mea atu ano ia, " Kahore 
he kupu a nga tuakana, a nana anake te kupu i rere 
mai ki a au, e kore au e tukua mai, penei noa ano te 
wahi i tukua mai ai au," ka mea atu raua, " E kore koe 
e tukua," ka mea atu ia, " Ki te purutia a au e korua, 
ka haere mai ta korua mokai Ki te tiki mai i a au." 
Ka mea atu raua ki a ia, " Kaua ra ia e haere mai ki 
te tiki mai i a koe ka patua ia," e noho ana ano nga 
hoa te koroheke nei, e whakarongo ana ki a raua 
kupu.
Ka hoki nga hoa o te koroheke nei, a ka tae ki 
Piako ki to ratou kaainga i haere atu ai, ka pataia mai 
te korero e Horowhenua ; ka mea atu te hunga nei 
Ae he korero, ko Paoa, e kore e tukua mai, ka mea 
atu a Horowhenua. " E wai ?" ka mea atu ratou. 
" E ana tama ano ra," ka mea mai, " Ae kua mau
200
atu ano i au" ka mea atu ratou ; ae^ ka mea atu aPaoa^ 
 Koia tena ka purutia nei au e korua, akuanei ka tae 
mai ano ta korua mokai^ ki te tiki mai i au^ e kore e 
noho atu ka mea mai raua^ ^' A wai V^ ka mea atu ia. 
" A Horowhenua '^ ka mea mai raua, " Ki te mea ka 
tae mai ia ki konei^ ka patua ia e matou" ka mea atu 
a Paoa ki a raua,  E kore korua e maia, ko ta korua 
mokai^ he ika haehae kupenga'^ ka mea mai raua^ " E 
tau hoki te uaua kiore, hei hoa riri mo te paraoa^' Ka 
tahi a Horowhenua ka mea,  Ka hei ta raua^ apopo au 
kite iho ana i a raua, ka whakatika a Horowhenua ki 
runga ka mea, '' Whitiki, hapainga ki te tiki i to tatou 
matua^ e kiia atu ana e au i mua^ kaua e tukua, na ; 
na koutou tenei'^ kihai i hamumu te waha o nga tua- 
kana^ no te mea kua he ta ratou, ka whakahau ano 
te tangata nei, "Tatua'' ka whakaae nga tuakana^ 
ka tahi ka rewa, haere ake, hokowhitu te kai tiki i a 
Paoa. Ka haere a- ahiahi rawa atu i Tikitikimaurea, 
ka titiro ki Waikato, ka titiro ra ki te ahi o Waita- 
wheta e ngiha ana uhi tonu, i reira hoki a Paoa e 
noho ana ratou ko ana tamariki, e torn nga rau ki 
roto i te pa nei, matakitaki tonu a ka mutu, ka mea 
atu a Horowhenua kia whakahekea ki raro moe ai, 
ki Mangawara ki roto ki te kouru. Ka tahi ka haere, 
a ka tae, ka mea ano ia, " Kati taua i konei, hei"te ata 
ka haere taua ki te pa, ka tae taua ka ngare mai, ka 
kaiponuhia mai e ana tamariki, he oi ano, e taea hoki 
te aha, ka hoki mai taua he oi ano, ra koa ka tae mai 
ano tatou ki te tiki mai,'' ka whakaae nga tuakana 
korero tonu a ka mutu, e kai dna, a ka mutu te kai^ e 
moe ana, kihai i roa kua ara a Tipa kua korero, ka 
whakaara, ka mea, '^ Ko wai tenei e moe, maranga he 
nanakia, e kai ana te takiri, he parekura kei te ata, 
na toku i whakaoho, ki roto, ka kite tona kei roto, 
tuawha ki tona, tuawha ki toku i au te papa Na e 
moe iho e utua, e utua e tona, he nanakia, hei te po 
nei ano tatou e hoki ana e kore he parekura'^ kua korero 
mai tenei, he peke tona takiri, ta tenei e kai ana i nga
201
o. Ko te huakanga o te ata hapaing'a ai ki te pa, ki 
te tiki i a Paoa ; e tae manuhiri ratou ki te pa, a na 
nga moe kino, kihai ratou i tae i te wehi, ka tata ki te 
ao, ka marang'a a Tipa ka inea,  Kihai ano i utua, e 
whakatau noa iiei au, a kaore ano i hoki mai, he 
awatea tenei, marang'a korero ka marang'a te taua 
nei, ka mea a Tipa, " Teuei pea te koroheke nei kua tae 
iho kei te karakia i ng'a mara ana tamariki ka mea 
atu te nuing-a " Ae pea, ka mea ano a Tipa,  Ma wai e 
tiki e titiro kua oho mai a Horowhenua, " Maku e 
tiki e titiro J ka mau i au, ka riro mai, ka mea atu a 
Tipa " Ae, e tae mai, kia hohoro ^ Ka whakatika a 
Horowhenua ka mau ki te pouwhenua ka haere, tera 
hoki te koroheke ra kua tae ki waeng'a, e karakia 
ana, kua oti tetehi te karakia, e whai ana ki tetehi, tu 
kau ano te tira, kua whakahua te karakia.
Tena te tira ka tu^
Ko te tira na Turora,
Na E Creahi,
Na Korehe,
Na Turongo,
Tena te tira,
Te tira ana oti,
Tira ka tu,
Tena toetoe na Haka,
Na Haua,
Tira ka tu,
Tena oti.
Kihai i mutu te karakia a te koroheke nei, tu ana 
a Horowhenua, kaore ano ia i awatea noa ka hura 
te ata, kua kitea mai e te koroheke ra, kua patai mai, 
'^ Ko wai tenei?" kua mea atu a Horowhenua '^ Ko au, 
kua rong'o mai ki te reo, ka ngung'uru te koroheke 
nei, ka wehi kei mate i ana tama, no te mea, he nui 
te iwi kei roto i te pa e torn nga rau. Ka patai mai 
te koro " Ko wai ou hoa?" ka tatau atu te tangata nei 
i ng'a ing'oa a poto katoa, ka moteatea te tang'ata 
nei, ka mea atu a Horowhenua,  Ho ake ka awatea,'^ 
ka whakaae te koroheke nei, ka haere, na ka tatari te
20S
pa ra ki te reo te koro' nei kia ofao^ tatari noa a kihai i 
rang'ona, ka mea  Kei te moe ka mea nga tama^ kia 
tirohia, ka tahi ka haere mai nga kai titiro^ka karang-a- 
ranga, '^ E koro, e koro, kei whea koe ka kiia mai etehi^ 
 Kei tfitabi pea e moe ana^' ka hahauria i tatahi a ka 
kitea ki nga waewae e takoto ana^ ahu tonu ki roto. 
Ka awatea hoki ka kitea te kanohi o te tang'ataj ka ata 
kitea iho hoki nga waewae^ ka mohiotia^ kua riro i a 
Horowhenua ; ka pa te karanga, " Kua riro ra, kua 
riro i a Horowhenua " ka rongo nga tama, ka tahi ka 
whakatika, e toru rau nei, haere ana i waho. Ka 
whaia, kua tae a Horowhenua ma, tae tonu atu, haere 
tonu, kihai i tan^, ka rongo hoki i te ngangau, kihai i 
roa, ka kitea mai e tera e piki ana, ko te kai kawhaki i 
a Paoa i mua, ko Horowhenua i muri i te whakatauto- 
penga. E haere mai ana nga rau e t oru, me te waha 
kahawai, kua tata ; ka eke a mua ki Tikitikimaurea, te 
kai kawhaki o Paoa,ka mea te koroheke nei kia waiho 
ia i reira;   "He aha maku i kawhakina ai au, e 
hira au i nga tamariki ^' kua tata tera, ka tahi a 
Horowhenua ka rere ki mua, a puta rawa ki mua, 
ka turia iho e ia i reira, kua ara te patu. I a 
Horowhenua ano ka tu iho, tu atu, ka pa, katoa hoki 
te hokowhitu nei, i a Horowhenua ano ka hoki, hoki 
katoa, kua hinga mai etehi o ratou tokorima, inamata, 
kei mua rawa a Horawhenua, kua kite a Toawhena, i 
a Horowhenua, waiho tonu te patu, i raro tonu ano ta 
Horow^henua, tera te haere ra, tahi ra ka whiua e ia, e 
hara ko Toawhena, kua rokohanga e Toapoto, waiho 
tonu ta Toapoto, ta te tuakana o Toawhena, pikia 
mauitia ana ta Horowhenua, ko Toapoto; I aua 
tangata nei ano ka hinga, whati kau ana, ka tahi ka 
patua, hinga iho e rua, ora ake kotahi, ka riro mai 
a Paoa.
He oi ano.