Home
> Maori songs
> Explore Moteatea
> Ko Nga Moteatea
> Plain text
POEMS, TRADITIONS, AND CHAUNTS 0F THE MAORIES.
KO NGA MOTEATEA, ME NGA HAKIRARA O NGA MAORI...
HE MEA KOHIKOHI MAI NA
SIR GEORGE GREY, K.G.B.
GOVERNOR-IN-CHIEF OF THE NEW ZBALAND ISLANDS,
I TERA KAUMATUA, I TERA KUIA NO ONA HAERENOA, E MAHA,
KI NOA PITO KATOA, O ENEI MOTU.
NEW ZEALAND:
PRINTED BY ROBERT 8TOKE8, WELLINGTON.
1853.
In observing " the construction of Maori poetry,
* we shall see that it was not only abrupt and eiiiptieai
' to an excess not allowed in English poetry, but that
¨ it also carries its license so far as to disregard rules
* of grammar that are strictly observed in prose ; alters
c words so as to make them sound more poetically ;
' deals raost arbitrarily with the Iength of syllables,
1 and sometimes even inverts their order, or adds other
1 syllables.
" It is true that these irregularities heip mueh to
invest Maori poetry with that deep shade whieh none
ean penetrate without close study of eaeh partieuiar
pieee. But it must be remembered that by far the
largest measure of the difficulty arises from the peeu-
liarly ioeai circumstances, and from the remote and
vague allusions so wrought into the pieee, that even
one tribe wiii often be unable to understand the song
of another, especially if it be one of any antiquity .
" Those who have paid attention to the nature of
Maori songs, forms of prayer, and proverbs, wiii have
it is hoped Iittie difficulty in verifying the preceding
remarks by examples within their own knowledge.
To follow the Maori poet through all the wild irre-
gularities of his Aight would be far from the inten-
tion of these notes; we would only now direct
attention to those peculiarities whieh it is believed
wiii be found useful for our purpose.
" They wiii be found for the raost part to consist
chiefly in omissions of the articles c ko' and ' te,'
omissions of l ai,' of the pronouns, of such particles
as ´ nei/ and of other complementary words, omis-
sions of the nominative case, of the objective, often
of the verb, and verbal particles, omissions of the
prepositions, changes of one preposition into another,
unusual words introduced, and words sometimes
inverted exceedingly wild and abrupt metaphors,
and transitions unexpected and rapid."
G. GREY.
July 1853.
KO NGA MOTEATEA, ME NGA HAKIRARA
NGA MAORI.
NA TUROA, MO TE KAINGA A TE NGARARA,
I TONA KAKI.
Tera Kopu, hikitia i te ripa,
Hohoro te hara mai, kei te riua au,
Ki Matangihaurua ; ko to wairua i hara mai ;
I hara mai ra koe, te tai ki a Te Rau,
Taku hoa pakitara, Te kata a Raukawa.
Paki atu e whae, aku rongo hakiki ;
Kai ana ki te rae, te one Hakere,
Kia whakarongo ake, Ko Ngati-Koata i te Totara.
Kai auru ai, te Atua i ahau,
Me tarona au, ki' wawe au te mate ;
Ki pono mai koutou, tenei te takoto nei ;
Na te aha i patu ? na Rongotakawhiu,
Nga toki kai auru ; nga rakau a Maru,
Nana i pokapoka, ka pihanga-rua,
Mau ana, i au.
8 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
NA NUKUPEWAPEWA, TENEI WAIATA, NO TE RIRONGA
O TANA HINAKI-TUNA, I TE WAIPUKE.
Kaore taku raru ! ki Te tama-a-Toherau, ka riro atu na ;
A Parawhenuamea, no runga i nga hiwi, ki
Pukerau, e Ringa, e
E hara i a au, te parau >
No nehe ra, te parau ;
He whakataki taku, ki te ao
He korero atu, kia rongo mai koe
Koua rangona hoki
Ko taumata Whakahehe korero
Ko Reotahi ta Hurarau
Ka noho Rarotimu
Ka noho i a Rarotake
Ka puta ki waho ra
Ko Pukupukuterangi
Nana nei te Aruhe,
I runga i te tuaranui o Rangi e awhi ana,
No te tokonga a Tane ka horo kei raro,
Ki te tahataha o Rarowhana nei tu ai,
No Nuka noa i kohi mai,
Na te Atoru i pokapoka,
Tautititia hei kaupeka mo Haumia,
Ka puta te pitau ki te ao,
Ko Hinekotauariki.
IIAKIRAIIA O NGA MAOKI. 9
KO TE TANGI A TE IKAHERENGUTU, MO ANA TAMARIKI, I
MATE TAUA ETAHI, I MATE KONGENGE ETAHI.ª
Nei ka noho, kapakapa tu ana, te tau o taku manawa
Ki a aku tamariki.
E tia, tenei au, e tama ma, ko te aitanga a Tane, c tuohu
i uta ra.
E piko nei,
Me te mamaku,
Ki a aku tamariki.
Kei whea ra ? e, te tamaiti, i karangatia ai,
" Nau mai, e tama."
Ka riro ra ia, i te taiheke nui.
Ka noho, tenei au, e tama ma, i runga i te kahui papa,
Papa mania ;
Papa tahia ;
Tahia rawatia ;
Kei ai he titiro i te ra, e tu iho nei ;
Te maunga, e tu mai ra ;
Ki te hau-kainga, i whakaarohatia mai, e te konohi tonga.
Tenei, me ruru, ki te whare,
Na Whiro-te-tupua ;
Kei te wareware, taku ngakau,
Nga hanga a te rau ;
Mei kaia ranei, te marama ? i mate ai.
Mei kaia ranei, te pari ? i horo ai.
Nga huri nei ? i pirau ai,
Mei taua mea, ka ruru nga atua, ki a tatou,
Ka ngaro, i te ngaro, a te moa.
* This Iament, said to have been originally composed by Te IkaThere-ugutu,
was sung by Te Wiierowhero, on the deatli of his brother Kati, or George
Orey. It ia always aung by the aged cliiefsª if muny iuemhera of their
family die.
10 KO NGA MOTEATEA. ME NGA
Ko te rau kau 'no, te whakawaia ana, ki te whanau a Pani,
A Rongotau,
Nana, tc kahui kura,
Nga taonga whakamanamana, e tama ma, a o kuia
Aua atu, ko tawhiti,
Naku pea, koutou koi tiki atu, ki Hawaiki,
Ahn mai ai,
Ka tupu koutou, hei tangata ;
Ka ranga e o tupuna nga hau o te Po
O te pukupuku,
te tau mate.
Hoki mai no ana, ki te pukai, wheo ai.
"
1 tohia ai, koe,
Ki te tohi, o Tutorohakina,
Tu-te-nganahau ;
Kia karo riri, tama,
Kia karo nguha,
Kia karo patu ;
Kei te whakahira koe,
1 tc riri kaiapa, na o matua, ki roto Kairau :
Kia ruku atu koe,
Te ruku, a te Kawau,
Ka ea to ika, he haku, no te moana uri.
Ka ko, o rongo, i runga Haumatao ;
E uia mai koe, e nga whenua,
" Ko te tama a w r ai ?"
Ka toa, ka rangona,
Ka tu, i te ihu o te waka, ka rangona ;
Ka amohia, te iwi, ka tiketike ki runga ;
Koia, patu apiti,
Te kiri kai-mata ;
Kihai, taku tamaiti, i waiho e au, i roto Ngaengae,
Ki' whakaata koe, e Totara i ahua, ki te pu whakakeko;
Ki' tere matoru, koutou, ko matua, ki roto Manukau ;
Ekore, au e mihi
Atu, ki a koutou.
HAKIRARA NGA MAORI. 11
NA TE KAHUKORE, TENEI WAIATA.
Nei, ka noho, i te taruru o Puanga,
Taku kai rangi nei, A whea koe, ka titiro?
Haere, e te kai, haere waewae atu !
E pai, e Angi,
I horo moana-tia ;
Whaiwhai rawa atu,
Me whai atu, me aha ?
Tena te karanga,
E Whata, e, Ka hoki au, kei Hawaiki.
He kete haere mai, Na Karangatioho,
Na Papawhakaoho
Na te iwi tokerau,
Homai, ki a au,
Enei, tuohu kau
He korenga, ko te mea,
Ka te whakawawe kau,
He taringa, i rongo ake,
Ki a Tuhei-mua,
Kawhakina, te korenga,
Kia whamamao atu,
E hara, te tata mai
Kei hia, e aku pewa,
Kei akina, e te waha
Ko nga umu i maha
He kete huri ano,
I maka atu, ki waho
Ka ngaro te kai,
E mimiti ta Tuwaewae.
Kotahi rapea,
I whakaaroa iho ai
Ko te manuhiri puta
Ka noho ki te marae
Ka titiro kau atu,
Whakapaua te kanohi.
12 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TANGI NA HINEWHE MO TANA MATUA,
MO TE RAUPARAHA.
Kaore ! tc aroha ngau kino i roto ra :
He maunga tu noa, te tihi ki a Kapiti,
Ka riro ra, e, te ki o te whenua !
Moe mai, e koro, i runga i te kaipuke ;
Kia whakamau koe te ata o te moana !
tohu aio, e tu ai koe
Ki te whakahau riri. Whakahaere ara
Na runga i te taiheke, kia peke atu
Koe te tihi ki Ingarani.
Taku rata tu tahi, taku whakamarumaru !
Unuhia noatia i waenga i te hono,
1 te nui a TeToa, te kapohia koe
I te mata whaura, i te ranga maro,
I te ngutu o te pu : kia pa te karanga
" E Tama ma ! e, ka rere au ki te po !"
Ma wai e whakahoki te wai-ora ki muri ?
Ka ea to mate, ma o mokopuna,
Ma Te Wherowhero e, ma te Tumuhuia
Tenei nga Iwi, te takoto tonu nei me he moe-toitoi.
Haere ra, e koro, hei mau nga rongo ma te Atua i te rangi
Ma Tamihana, ma Matena,
Na korua ra hoki, i tiki ki te reinga, i kawea mai ai
Ko te ture pai, ko te ture kohuru, i parea mai nei:
Naku anake nga hara i raru ai koe !
IIAKIRARA O NGA MAOIU. 13
HE TANGI NA TE RANGIHAEATA MO TE RAUPARAHA.
Takit waka whakairo, e !
Taku waka whakateretere,
Ki runga i te ngaru na, i,
Tena ka pakaru, e !
Kei te M anuao e pukai ana,
Nga maramara na, i !
Haere ra, e Raha, e,
I te aroaro o Tu-ma-tau-enga na, i !
Te mana o te Kawana, e !
Te inati o Nga-ti-Raukawa na, i !
Haere ra, e Raha, e,
I te aroaro o Ihu Karaiti ! na, i !
Te mana o te Kawana, e !
Te inati o Nga-ti-Toa na, i !
Ki atu ana au, ¨ c koro, haehae matariki na, e !'
Ki mai ana koe, 'waiho i Porirua,
I te kainga ururua/
Kia ngata ai to puku, e hao nei koe na, i !
Ekore au e tangi i enei nga raro, na, e,
Tukua atu ki tua ki nga ra o te waru, e ! i !
Ka kohi au i aku tini mahara na, i !
14 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TANGI, MO MOKOWERA, I MATE IA KI
WHAREKURA, KEI OHIWA.*
Haere ra, e M oko,
Te ata o te taua,
Te ata o Tumatauhinai,
Te inati o te Peritao,
Ekore hoki koe, e nuia iho, i enei nga raro,
Te ra o te waru, e,
Ka kohi au, i aku niahara,
Ki atu ana au, " e haehae matariki,"
Ki ana mai, ia, " waiho i Wharekura,
I te ururua,"
Kia ngata ai to puku, e hao nei, ki te riri.
* This Tangi was one of ihe soorces from whioh Te Rangihaeata obtained
the materials for the preoeding tangi for Te Rauparaha. It is the custom
of the natiree to compose their poetry rather by eomhining materiaia drawn
from aneient poeraa, than by inventing originai matter. An apparently
reeent poem is thus sometimes really of tery aneient origin.
HAKIRARA O NGA MAOK*. 15
HE WAIATA NA TOPEORA.
Rangi korerehu,
I marewa atu ai, Tahuri mai hoki,
Korua ko to kanohi, waihoki te mea
Ka ruia ia ra, ki to wahine, Taea te homai
Hei whakaara i taku moe Whano, ka hurihia
Te tira o Riripo Kore tohunga mana
Hei wehe ki te wai A hemo ake ai
Te aroha i ahau Tu mai e koro,
I kawea ake au, nga rere tangi mai
O te wai kohatu, kia tutaki ake
Ko koe nei, e te Hinu, tito te taiapo,
Na Karanga te tau, kei hoatu hoki,
Hei pae takuahi Hohoro i aku ngutu
E mau ana te tinana.
HE WAIATA NA TOPEORA.
Kaore ! te Ngongirua, o te tau ra, na Karanga
Whakarehu rawa iho
He wairua mongina,
Whitirere rawa ako,
Ka hewa kei te ao.
Hua atu e Moa
Ka wareware ano,
Ka te hapai mai.
Te kai maunga koo,
O Pirongia i runga.
Kia marama atu,
Taku nei titiro,
Nga ngaru e horo,
O nga mata kurae,
O Honipaka i waho,
Ki te hoko a 'TiToa
Mauru Te manako.
10 KO NGA MOTEATEA, ME XGA
HE TANGI, NA TE KAHUKORE, MO TANA
KETE IIURI, I PIRAU.
Takiri inai te ata i tua Ko te ata i a au e i
Aue kau au,
Ki te iwi ka ngaro,
Ekore e ngaro,
He paku waka nui,
Houhia Ki te rongo
Horahia ki te kura
E tama ranei, e,
Mau ki to patu,
E hine ranei, e,
Puhi ki tc kakara ;
E pari e te tai,
Hei kawe i ahau,
Nga tai puhoro.
Ki Otira i runga,
A pa te karanga
I tarawahiawa,
Tautika te haere, ki to matua, kia te Tara
Kia tangohia mai,
KoUru
Ko Pipitewai, e,
Kurupene Tu, e hine i to manawa,
Kurupene Rongo, i taku manawa,
He manawa tina,
He manawa keukeu,
Ka te turaki taua e hine,
Ki te turanga o Aitua,
O Aitu whakatina,
Ko Aitu whakatoka
Kia toka te whenua,
Kia toka nga tangata ;
E kai kawau ana,
Te moenga iho ki tc pouriuri,
Ki te potangotango,
Whakaputa e hine,
I te paki, o Hewa,
Pohewahewa noa,
Taua e hine
Tenei koa taua
Te kiia mai nei,
E to tupuna, e tau nanawe riri, koe.
Kati nei pea ki a taua,
Ko te waka totara,
Pae ana te ika tangata,
Ki to matua, i te muri
E anga to mata, ki te ao, o te tonga,
Ki te ara haerenga, o to tipuna kua nawa ia,
I nga rangi ra,
E hine ra.
HE TANGI, NA NGA TUPUNA, O TE WHAREPOURI.
Tera ia, te tai o Ngamotu, ka wehe koe i au, e,
He whakamaunga atu, naku, i te ao ka takawe,
Na runga mai, o te motu, e tu noa mai ra
Koe, ki a au e i
Naku, koe i a waiho, i taku whenua iti,
Te rokohanga, te taranga, i a taua,
Ka mihi, mamao au, ki te iwi ra i a,
E paria, e te tai, pikitu, pikirere,
Piki, takina mai ra, te kawa i M uriwhenua,
Te kawea au, te tere, Tena taku manu,
He manu ka oma noa,
Runa ki te whare, te hau o Matariki
Mate whare porutu, u,
Ma te rahi, a 'Ti Awa, e kautere mai ra,
Ka urupa, taku aroha na-i-a.
18 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TAU.
Kaore te whakama,
Ki oku korero,
E tara, e te ngutu,
E tika ? e whae ?
Mei ata kite koe
Taku tonuitanga,
To rua patu, E roa i au,
Te one i Turangi, kia tae au e,
Te paepae, o te rua, i a Maheuheu.
Te awhiwhi mai,
He rukenga naku,
I aku rangi mananga.
Tena te pari kai
Kei oku matua
Te hikoi atu. E uru e wehi ana.
Te ai, he kopapa,
Hei reti i au, kia uru atu ana
Ko Tumuakewhenua
Kia hopu taku ringa
Te pu ki Hawaiki.
Tena, aku rongo,
Ka riro i a Karaha, te taihekenga atu,
Taumatamaire,
Ka rongo Taweke
1 aku rongo tupua
Hei paki, ki te whare.
HAKIRARA O NGA MAORI.
19
HE TAU NA MARUAITERANGI.
Nei, ka noho, i te Keriateua,
Whakarongo mai ra, e Rangi, aku wa noho kau,
I te wao ngaki kai, a te iwi.
Nui tou nui,
Ko wai, kia whanatu,
Ki te taha, o te umu,
Me titere mai, kia kai atu au, ko te waha.
I ngaki, ano au, na te Atua, i huna iho.
He pono, ano ra, taku aniwatanga, ki te kai a Tiki,
.£ te tahuri mai, ka kitea mai, te mangu i taku mata,
Na te tau au, koi ki mai, kia tokoruatia, ki taku
whakaaro
Ka iri te hina, ka haha te pahau, me tuku atu koe ki a
Korotiwha,
Kia roa te mahinga, hei konei au, whakamau atu ai,
£ maha nga rangi, ka tautau te remu, ka taikuiatia
ki te whare.
†% †% *ª†%
\
20 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
KO TE TANGI A TARAAWHA MO TANA TAMAITI NA RERE-
TAWHANGAWHANGA I PATU. NO NGATIRUANUI A TA-
RAAWHA.
Ra te tai uru ;
Ka koto ki te awa ; hc ho mai aroha.
Kia tangi atu au, e tama i konei,
E tama tukino !
I te tira haerenga, e kawea ana koe,
E te hianga rere ; hc hinengaro nunui.
Kei o matua. Kahore hoki te mata.
I hoki mai ki muri ; kia ki atu au
" He ara aitua, te ara i runga M ahaukura
" He whenua kau ano, e ko te takotoranga,
" Koia te umu e tuwhera, paia iho te wai
" Koia te wai pa, kia rongo mai koe."
E tama, wareware ;
He wareware au,
Nga ngaki, e ngakia mai e koe,
Tena ano ra te tangata ngaki kai,
Te kopu pea, i takoto mai ai,
Tama ra.
Te whanaunga, i.
I pataia ai,
Te mau atu ai E maha nga mngi !
E hira koa te toa i a Rere,
Te toa o Rehua ? kahore au i rongo.
Tc taha i mate ai,
I tangohia ai koe,
Ki te kurawiniwini,
Ki te kurawanawana ;
Nga mahi a te iti.
Moe mai, e tama,
Te moenga matao,
HAKIRARA O NGA 3IAOIU. 21
Kia moe atu au,
Te moenga i ahuru.
Ekore puta atu,
I runga te tuturi,
I runga te tataramoa,
Nga heihei o Matuku.
Kaore i huna,
Te kaka tinotangata
I kona Mauri
A te Kina
Tu tahi -arahanga
Uruhape-ki-te-rangi ; ka kite Te Pononga,
Taraponga tona patu,
E kia rangona ai
Te toa patu tangata i.
E ai e tama
Ma rau a Puteuru, ma te uri o Maru
Tu-te-nganahau nana nga patu
Nga tao kaitohi, ki te takutai o Rurutu. '
1 rangona ki reira a Ururangiwheke
A Ururangipapa, c riri ana i waho,
Turakina, kia hinga iho ana,
Ko te Horihori i noho i tc tuwhenua
Paku te whenua
Ngatata te papa i runga nei,
E tama ki a koe.
E uia iho koe
Mau c ki ake, " ko te ngako teua,
" O Maramara te Ihonga,
" O Tutakiao,"
Ka tau ia ki raro i
No nga puau
Hurihanga puau
No te tihi au,
O te rakau, e tu ki Tawhitinui.
\
22
KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Te tapu i a koe, a te Rangitakahia,
Tu-hokai-nuku,
Tu-hokai-rangi,
Te-reo-i-a-Turi,
Hei ara mou, ka whano ai koe,
Nga wai kirikiri, i roto i Oao.
Kia ahuria, o iwi matariki, e te rau e pae.
Tama a Hinemanu i
Maua to tamaiti, ki waho nga rae
Ki te toka tutahi, kia kai apu
Te ika i te moana ; ka whakahoki mai
Ki runga i Okare, ki karanga atu au,
" Haere mai e tama, i runga i te hakari,
" E haria mai nei,
" E te iwi ra i a."
HE TANGI MO TE TAMAITI.
Aue ! aue !
Pakipaki kau, au, ki te tuakiri o te whare ;
Kei whea te mea, e uaratia ? e taku kurupounamu
Whakaputa e, tama, ki waho ra
Tomokia e, koe, i te whare i to tuahine, i a te Paea,
Kia whakawhiwhia koe ki te rau o Papauma ;
Ka pai taku mea te haere,
Nga pikitanga, kei Waipokaia.
Ka kitea mai koe e o papa,
Hei karanga mai,
" Naumai" nau ake, takahia, te pae ki te Arahanga,
Ma Ngati-Awa, e whakatangi ki te rapa wai hoe,
Tohu, e tama, ko te kore i to iwi mokai,
Ka riro te karanga, pa wawe ki tawhiti,
Ka patata taku tu, te taumata ki Kapu ra,
Ka hoki mai taku mea ki au-e-e.
HAKIRARA O NGA MAORI. 23
KO TE TAU TENEI A RAWIRI WHATINO
MO TE KAWANA.
E taea, e au, te po ka ketua
Poupourere ake
" Kei whea nei ra, e
" Taku manu wheko ata ?" i
Kopia pukutia, e
Ki raro te marua i.
Te mata-kahi maire Aea ranei
Kia tutahi taua
I te riri whakapau,
Kei o matua, e
Tenei au, e !
Te harapuka noa nei ! e
Te kaha ka motu nui
Ki raro ki a Miru, e
I awhenua au
Ki Hawaiki atua, e
Numia ki te whare
Ki te kahui toroa, e
Kia inoia mai
Te-niho-matai-o-Tangaroa, e,
Hei ara mou
Ki Hikurangi, e e.
\
24 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
KO TE TANGI A RARAWA-I-TE-RANGI MO TE KORE, I TE
KITENGA AI I TONA UPOKO, E IRI ANA I RUNGA I TE
TURUTURU.
Kaore te whakoma,
Ki a au ra, e takakau noa nei,
He po kia moea,
He ao ka tirohia,
Te takiringa mai,
te ata i nga pae,
Kia tohu ake au
Ko nga mahinga Kihai hoki mai.
Heoti te tangata,
1 kore mahara ki roto ;
Te muri aroha,
Ki to tau tumau.
Tenei ano ra,
O maru i waiho,
Te mau nei, e,
Kei taku tuakiri.
Ko aku mata i rehu,
E whakawhetu mai ana roto.
Ma te aha e kawe,
Te tawhatinga kei te Hakanga,
Kia komihi au,
E Kore ! ki a koe,
Nau i a waiho,
Te kiri awhinga nei.
HE TANGI.*
Takarokaro noa ana,
Te whetu maori o runga ;
Ka momoe nga nruahu o Rehua i te rangi,
Mana e whakamana Uenuku-kopako,
Tc atua tawhanawhana ; mei ahatia hoki ?
Na Wari a Hau,
Nana i kapo matamata, i te riri ;
Te whakaaro ai,
9
Ka whati nga rata whakaruru o runga,
Hei kawe mohou,
Ki te mata whaura, i
Te puta tu awatea ;
I runga te Waitawa,
Pae ana te pakeke,
I te nui a Tc'Tu ;
Kei a Rangi a Te Ama, e
Rurea te toka inataho,
Ka tupoki
Te waka, e.
Taku awe kotuku, no nga rakau a Te Ru, e
Puhia mai nei, e tc hau muri, pa whakarua ;
Taku mahuri totara,
E tu, ki te rakau a Hine-tapeka.
Tena, ka paea, nga mata wai o Rotoehu ;
Pohehe noa o teina i te ao.
Whakamau tahi atu, te titiro,
Te pae ka riakina,
Ko Rangitoto, e tu kau mai ra,
Ka maunu te Taniwha, i te rua.
I murua atu i te uru,
* Thia Lament is said to be of very aneient composition, and, ns a ´peei-
men of poetry, is highly prized : on tiie dcath of Te Rauparaha in 1849 it
was sung lªy aii his friends.
\>
26
KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Nga tuatara no Matea,
Nau ra iana.
Kei whakangawari, nga hau
Kaha mai o tawhiti,
te tuarangi, i takina mai ai,
Ko te ika kino a Tu,
Ko to tupuna kei a Tuku a Hika, e, i.
Rangaranga, te hau o te whenua ;
Tutu, nga tangata.
1 moea, ki te po,
Huri nui e te hinengaro, e puanu kino ana,
Te puanu o te hukarere ;
Kei roto e kani ana,
Te hau marama mate, o Te Tamatea ;
O Tama-i-te-ngaua,
E moe iho ra, i te whare-rangi,
Tahi au, e te hoa.
He whakahuru kore, mo to kiri ;
Tawharua nei, ki te muka haroharo,
O te Rawhiti.
Tu ake tama i te ata,
Kaore, he korero,
I puaki ;
Kia whatiia, i te rara
te karakia, kia hirihiri koe,
1 te Pouawhi,
I te Wharangi,
I a Awatearoa,
I te Manuka,
I Whakatane ;
Ko te ara tena,
to tupuna, o Wairakewa,
1 kau mai ai, i tawhiti, e, i.
HAKIRARA O NGA MAORI. 27
KO TE WAIATA A MEROITI, HE WAHINE TAUREKAREKA
NA TE WHATA, HE RANGATIRA NO NGATIAWA, NO
NGATITOA HOKI.
Pa to hau, ki te Ta-wai-Hora ;
Na runga ana mai, te hiwi kei Omere.
Kai atu o mata, kai atu ki Arapawa ra, e
E hoehoea mai e NgaiTapahi :
" Hoki atu e Tau, i te whaititanga ;
" Kei ara mai, nga tai o Ngawhatu ra," i a
" He aha rawa, te mea, e tohe riria nei ?
" He ao, ka tau ; kei ako au, kei keukeu.
" Me whakatu au, hei pou rahui, e
" Kei kake puwhara, te ngutu te Rimu rapa."
He aroha ianei, kiakoe, e Kupu !
Ko a taua mahinga, i maharatia ai,
Me kawe taua e, ki te wai huri ai, e
Kia mutu ake ai, te aroha i ahau.
28
KO NGA MOTEATEA, ME NGA
KO TE TANGI MO TE IIEUHEU I HOROA E TE WHENUA.
?A te haeata ! takina mai, i te ripa !
e tara ki Tauhara !
Ko taku hoa pea, tenei, ka hoki mai ?
Aue ! kau atu ana au, i te ao ;
Ka riroia koe ra !
Haere ra, c te nui ; haere ra, e te wehi ;
Haere ra, nga rata whakaruru hau ki te muri ;
Mc kowai te atua, nana koutou, kei huri kino iho, ki te mate ?
Moe mai, e Pa, i roto te whare kino ;
A tiponahia, te tau, o Kaukau,
Te ika a Ngahue, i waiho
I tc ao, hei tohou mohou.
A hurihurihia, to tupu hauroa, to tupu hauuui, e i
A kite iho au, to kiri i ahua, ki te wai ugarahu,
To mata, i haea, ki te uhi matarau ;
Waiho nei, nga iwi, huhe kau ake.
Tatai kau ana, te whetu, o te rangi,
Ka riro, a Tutahi, ma Rehua-kai-tangata,
Te whetu whakataha, i te Mangaroa,
Ko koe ra, i !
Tu kau Tongariro, i te tonga ;
Tena, te puhi o te Arawa,
Ka manu i te wai, e !
Ka whakawai mai, te wahine i te uru.
Nau i a waiho, Hiramai-i-te-uru,
Hiramai-te-whatu-moana,
I, te Papae-o-te-kotore, o to tupuna, o Rongomaihuia,
Torona te po, i a koe.
HAKIRAKA O NGA MAORI. 20
E tama, na Rangi, kati ra te moe, e-e!
Maranga mai ki runga, e ! mau ki to patn ;
Korero i o tohu !
Te kura, takai puni,
Te toka, tu moana,
I te tukutahi whakarere ; <&
Waiho i tai-whakaea,
I te Hawaiki-pepeke, e-e-e !
Ka hinga, ka takoto, kei tc whenua, u-u-u !
Ka haruru to rongo, o-o-o !
Ki te taha o te rangi, i-i-i !
HE RANGI-POI.*
Me tipao, taku haere,
Ki Nukutaurua,
Ki a Te Kahu-o-te-rangi,
Kei riri mai Hinewehi, ki a au ;
Me tuku atu,
Ki a koe anake, te mutunga,
Whiti ana te ra, i tua.
HE KARAKIA TAMARIKI.
E rere, e rere, e te kotare,
Ki runga, ki te puwharawhara ;
Ruru ai, o parirau,
Ka mate koe, i te ua.
Tihore mai, i uta :
Tihore mai, i tai :
He rangi, ka maomao,
Mao mao, mao te ua.
* Sung at Auckland to the Govcrnor by Te Raupnraha, previoiiily to his
reieaae, to signify tiiat no jealousy need exist reganiing his iuthieuee ovcr
the native tribes.
\
30
KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA AROHA.ª
Kati, te roimata,
Te utu, kei aku kamo ;
Noho mai i roto na ;
Kia tohungia koe.
Maku nei, e huri,
Ki te hurihanga ke ;
Kei ara, kei puta atu,
Tc aroha i au.
HE WAIATA AROHA.
Tera te pukohu, mau tonu mai,
Pukehina ;
Ko te ara tonu ia, i haere ai, taku torere.
Tahuri mai,
Ki muri ra, kia ringia atu, he wai
Kei aku kamo.
Ehara i a au nana rawa, i
Tuatahi ;
Nau rawa i tuapeka, ki te iti
I ahau.
No reira, te ngakau, i whakawai
Rangi ai ;
He konohi aroha, noku, ki
A koe ra.
4ª
* A iragment. I have not been able to obtain the entire poem.
i
HAKIRARA O NGA MAORI. 31
HE WAIATA AROHA.*
Tera te puia, ki Ohinemutu ra ;
Kia tangi atu au. Pehea, ka tauwehe,
Te aroha i roto ra,
Ho mai me riringi, ki te hua roimata,
E mapuna, i aku kamo
Kei te aha, te tapu, e whakawehia nei ?
He ingoa, iri kau, ki te muri rangaranga.
Ho ake rawa nei, te wa o te mahara,
Ka eke, i te ngaro ; ka noho, taute au.
HE WAIATA AROHA.t
E pari, e te tai, whakaki ki te awa,
Nei au, ka tu, ko te hoe, ki te ringa :
Ma te muri raro, au, e karawhiu ;
Kihai whakarangona, te riri a te kohake.
Me aha ? i a roto, nana, ka whana tonu.
Kei tohu, te makau, ka pau te whakarau,
Te tuku-pototia, aku rangi, ki te noho.
Ekore matea, ko te kianga iho,
" E ka, ko te ahi, whakamau tonu ake,
" Nga tomokanga koe, o Tahere i runga ;
" Ko te kainga ra, e noho ai au."
* 8ung by Heke at Kaikohi, after the fall of the Ruapekapeka.
t Sung by Tewherowhero, at a great meeting of the Waikato tribes, in the
presence of the Governor, when the qaesdon of a war with the tribes of
Whangaroa was discussed, to indicate that he was averse to the war being
entered on ; but that, if hia tribe did embark in it, he could never desert
those whom he loved so mueh.
32 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TAU.*
He Hokioi, i runga, he Hokioi, i runga, hu.
Kei te aputa koe, na, o te rangi, e noho ana,
Te hoa moenga, no whatitiri matakataka ;
Hei aha, tera, e tararua marire, ona hikumaro ?
Rua maro tonu, ona hakikau ;
E huhu-u nei, i runga te rangi,
Hokioi, Hokioi.
HE WAIATA MO POUKAWA-RAWHIRAWHI.
Kaore te aroha, mohukihuki noa ;
Te paanga mai, kei ahau ;
Me he ahi, e toro, kei Hukanui,
E Moka, tenei, ka tata mai.
Kei tohu mai, e Kiri,
Kei te au, ko te moe,
Kei te matatu tonu, i te roa o te po ;
Kai-toro-puku ai, te aroha i au.
Ekore ra, e puakina,
Kei rangona, e te tini.
Te putanga ki waho, ra,
Ka tohu, aku mata,
Nga parae, ka takoto
Ki Tauwhare, ra ia.
Ko te ara tonu, ia,
E whanatu ai au,
Kia urutomokia
Tc whare, o Rawhirawhi.
Kei riri, e whae ?
He nui parahaere,
Mau ano, te tinana ;
Maku, te ata,
O te tapara kau atu, e-e-e.
* Sent as a mes8age, by Te Ratiparaha, when ahont to engage in a war,
to the Ngatiawa tribc, wiio had then jnst obtained mnskets, to know why
tlicy, who had such implemcnts at their disposal, wonld not join Iiim.
HAKIRARA NGA MAORI. 33
HE TANGI, NA KIHAROA, NO MUA NOA ATU.
Tahuna mai te ahi,
Ki runga, i a Te Poa ;
Ko te ahi, i tahuim
Mo Whakaturia ;
Ko te peka tena,
I marere, ki raro ki te whenua.
Takiritia ra,
He kai, ma te ope taua ;
E Rohi, e tangi,
Ka whiti to manawa ;
Ekore to mate,
E wawe te rautupu ;
Me uta ke ake,
Ki nga pumahara,
E taka mai tua,
E whakaroaka ana,
I nga mate tawhito.
Tangi tikapa ana, te wahine i te uru ;
Tu ake, tirohia te hua i Motu-tawa ;
Ka kite Wharo, ka papare i a Ngae ; he
Aha te huanga ? ka neha o namata.
Whakahaere ara, na runga o nga hiwi,
Kia kai apu, te ika i Rangiriri,
Hoki mai, e Pa, ka whara koutou, i te paratai.
Tena, nga kauri, kei Waiharakeke,
I kitea iho ai,
He mango ihu nui,
Pae ake, ki te one na, i
No runga i te hiwi, c-i.
: \
34 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Takahui rangi ai, te po i Rangitoto,
Ma wai ? e whakamana, i te waka ka tukoki ?
Kihai whakataua, te hum o Tapaka.
Haea mai, ra, ki te mere-tuatini,
Kia kai Puponga, kia rato nga iwi.
E Tama, kahupeka, i to whakatikanga,
Ka tahuri rawa koe, ki tua o nga pae ;
Kia korero koe, i te ngutu, o te manu :
Kia hoki mai ai, to wairua ki te ao na-i.
HE WAIATA NO MUA.
Takoto iho, ki taku moenga,
E, te au rawa nei, ki ti whare,
Ko te moe tenei, a te manu
Me koropeke.
E ko wai te tangata, e hamru mai, te whatitoka o toku whare ?
Aea, ano koe, ko Te Rawe ;
Ko te Rawerawe, a Te Atanga,
Hoki atu ra koe, i waho na.
E haere tahi ana taua,
Naku nei, Rangituturu i waiho atu, i Owhare ra
Hara mai nei au, ki konei,
Noho mru ai.
Ka mea e koro, ka wewete,
I to makau ;
Kia tapurekatia, ka waiho i te whare,
A e mea ana, e te ngakau, kia tuarua
Tia te hokinga.
Taku kairautanga, ki tc tau,
A ia wahine ;
Aea ano au, he manu e rere,
Tau atu ko tawhiti, ko te pae,
Kei a Te Popoki.
Kei huia a whare, tia e te hau,
No Ngatoko.
Ue ! te raru e !
HE WAIATA AROHA TENEI, MO TE WAHINE NA TE RAKAU,
HAKAHAKA.
Ra te ao uru, pukohu i te uru,
Te tara, ki te Iringa, kia hikoia atu,
Me tango mai koe, he tau ki te moenga.
Iaua, e hine, kia whakaaro roto,
He whakaaronga iho, ka rere ke te tu,
Taku kiri kai-kahu, e ora na te tau.
Kei whea o neko ? e whakaputu mai ra;
Ka huri, ki te tai o Timaru, i runga,
Ki a Whahanui, e ka wehea i au ;
He aroha tangi atu, naku, i konei.
Kia rei nui au,
Nga utu e rau,
Tararua i runga,
Ki aku tau e rua ;
Nana i hau iniri,
1 waiho ai au,
Kei te wati kino
Mai, tc roimata.
i
36 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TANGI, NA MAKERE, MO ANA TAMARIKI I MATE TAUA.
E hine, a Ki, e
Ka moenga ke koe,
Ka pau te takiri, ki te ata kahurangi,
Roto te whare nui, kei a hine a Wai, i-e
Mana, e tnku iho,
Ki te takapau hora nui.
Rangona te kakara,
Te kakara wahine, i te ipo a Ti-Hine ;
Ehara ano, i te tangata,
Na Huinga ano,
Na Mahara ano,
Na Te Hikonga-a-rangi ano,
Nana, korua koi, tohatoha marire iho,
Mo te umu o te hau, c.
Tenei te tangata, ko taringa puta iti,
Ekore e whakarongo mai, ki te korero ;
Kaore o tc ao nei tangata, hei ngaki kai, i nga tu,
Tena nga hua-tarau o Tane, hei ngaki i to mate,
Hei kawe i a au, te rae ki Okawa,
Kia naomia mai, te ate o te whenua.
Aua, ko te tangata, me patu marire.
Me mahara marire iho, ki roto Wharekura, ki nga whare
punanga korero,
I pu ai, te riri, e-i
Taku kotuku moe awa ;
Taku tumu herenga-waka ;
Mana i okooko,
Te aka whero, o te whenua.
Ka rangona koe, ko Otahu.
HAKIRARA O NGA MAORI. 37
Te wehi, o te whenua ; e
He kawau topatopa, ki roto te Manga-iti;
He Takupu horo ika, e.
Hakahaka, koa ra,
Hikawera e tu mai ra, i
Mea, ka ngaro noa, te rua o Kaiwhare.
E tama ma nei,
Karihitia mai, e koe, ki te wai o te niho,
Ekore e tupu te kawa tangata, ki te ao marama
Ekore e ngaro; he puia taro nui, ngata taniwha, rau,
He aua matawhero,
Hei ika moe kopua,
No roto i Werohia.
Tenei te hoanga,
Te takoto i raro nei,
Waiho, kia oroia,
He whati toki nui.
Haere ai koe, i te ara titaha ;
Haere ai koe, i te ara kohuru ;
Kupenga taratara, i whakahaoa iho i,
Paenga paraua, ki roto te Hikumutu.
Taku ika topuni, ka moe ki reira na i,
Hou o Rakei, i whakahaerea iho i ;
Kiri o Rongomai, ka pau te whakarato,
Ki te ahi kai rikiriki e-i,
Ko wai ra e ? te Atua mana o te rangi,
Me ko Uenuku ra, he Atua kai tangata,
Ianei, i-i.
V
38 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
KO TE TANGI TENEI, A NGA TAMARIKI TOKORUA, I TE
ARAHANGA AI, I A RAUA, KIA PATUA, E TE TAMA, A
HONGI-HIKA, I TE PA O PAHIRUA, I TE TOTARA, KEI
HAURAKI.
Kaore te aroha ! e komingomingo nei,
Te hoki noa atu, i tarawahi awa,
He kore tohunga mana, hei wehe ki tc wai,
Kia hemo ake ai, te aroha i a au.
Tenei ka tope mai, tc uhi a Mataora,
He kore no Tukirau, kihai ra i waiho,
Hei whakawehi e-i, mo te hanga i raro nei.
Noku, nga turituri pawera rawa, au,
Taku turanga ake, i te hihi o te whare,
£ rumaki tonu ana, he wai kei aku kamo.
HE WAIATA WAWATA, NA NGATIKAHUNGUNU I TE KITENGA
AI I TE STEAMER TUATAHI.
Haere noa ana,
Au nei, ki te kimi taiki, e
Miria mai, te pohutu,
O te akau, kia mate ra.
Omanga a Tima mai,
Nou e Kawana e,
Kai tonu,
Ki te rae,
O te Matau ra ia-e.
Ko au nei,
Te whanatu,
Hei te tiroa,
Hei te kakau whakawhana ;
Ha!
Aue, e-e.
HAKIRARA O NGA MAORI. 30^
HE NGERI KARANGA MANUHIRI.*
Haere mai,
E te manuhiri tua rangi,
Na taku potiki,
Koe i tiki atu,
Ki taha-tu, o te rangi.
Kukume mai ai, a~a
Haere mai
Haere mai.
HE WAIATA TAWHITO NA TE TURUNGAHAU.
E moe, ki te po,
Kia moe kau au,
Hara mai e te hoa, ka waitohu rawa mai ;
Kia mohio au,
Tenei kei roto.
Ko ana muna pea,
I tuhia mai ai ;
E pai taku rongo, he rongo whai makau,
Kei haere aku rongo, te puke kai-taua,
Kaitangi i runga.
Ki te hoko, a 'Te-Kahu,
Ko te aha i au :
1 tohea mai ai,
Naku ano ra, e hua ki te tinana,
Ka hara mai ai, e ;
Te makau a te rau,
Ko au pea, te whakaahuatia.
" The words printed in italics are sung as a cborus by tbe wbole assemb1y ;
the rest of tiie song is snng by one voice.
40 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WHAKAARAARA.
He po, he po. Hc ao, he ao.
Takiri mai te ata,
Korihi te manu,
Tino awatea,
Ka ao, ka ao, ka awatea.
HE TANGI, MO TE TOA O TUHOURANGI.
He aha ra ? kei toku ihu, e waitohu noa nei,
Te mutu noa, i te rangi tahi,
He wawara taua pea, tenei, ka tata mai.
Harahara aitu, harahara atai,
He aroha tonu ake, noku, ki te mate ;
E whakaingoingo mai ra, i te tuaro pari ki Arataha.
Pupuke mahara e roto i to hinengaro,
Ki o kame, ka waiho noa iho, i te ao ;
To whenua kura, ka mahue ; ka paea te koko ki Otangi-
moana.
To putea, te ata taka, i runga i to ringaringa ;
Me he ua turuki nei, te whekoi ana, i we moana ;
Ko koe anake, i tipao haere, i runga i nga maunga.
E to ana, i tona waka, i a te kumukumu :
Ka puta kei waho, kei nga whakaihu ki Maungaroa,
He ripa kawau, kei runga kei te taumata.
Titiro ki Ruawahia, ki Tarawera,
Notemea, i whakakopaia mai, e Taraiti,
Ka mau te hu, ka hoki te waiora ki te ao.
Ko te heke ra, o Maruiwi, toremi ai ki te reinga :
Nau ano, i maka mai, to kupu, ki te muri, ki te tonga ;
He ware koia tou ? i te paenga tohora, i te whakawhitianga
i Tumutara.
HAKIRARA NGA MAORI. 41
He roa te tau, i te tohenga, ka horo te pa, ka riro mai a
Te Rama ;
Ehara pea i te potiki tauroto waenga, a Papawharanui,
Nana i horo, te whetu, te marama.
Horahia mai ano, kia takoto i te aio ;
Moa i rokiroki.
HE TANGI NA PAREWAHAIKA, MO TANA MATUA TANE.
E noho ana, ka kohuki e roto,
Te whakarewanga ki Rotomahana ;
Kia hoe waka mai, te marea,
He kawekawenga na te mamae.
Ka takoto iti koe, i te kino,
Nga tuapapa i te Tarata ;
Kia tararo, e to wahine, i awhi ai korua.
To uru tapu, i houa iho, ki te atua.
I ahatia ? i whati ai te marama ?
Nau i hokai, te tihi ki Tongariro,
I tukua mai ai, nga naku o te tonga
Hei whakaongaonga, ka tu i te hokeka ;
Tenei te waiwhero, te paheke i raro ra,
Hei whakamatara, mo te hunga makutu.
Mo korua tahi, ko Parerewha,
Wahine i hanga kino, i hara mai nei,
Me ana ripi, hei totohi i nga toihau.
42 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TANGI.
^^^^___ ____________________ "
Kauwhautia mai, te kauwau o te kino,
I pu ai te riri, i mau ai te pakanga,
I hirihiria ai, te niho o Takurua,
Ka rato tahi ano, ki te papa teretere,
Ki Waikawau, ki Puketehe ra ia, ka rere ki Tauranga.
Ianei, e te iwi, kia mau te pupuri,
I te iti oneone, i kiia iho ai.
No muri, e tama, kei pehia koe, e nga ki rarahi,
Whakaputa to reo, ki te kauwhau riri, ki te korero o te toa;
Kia hapainga koe, e te mano e takoto.
Nei koa taua, te kiia mai nei,
He kamenga mahue; e mahue ana Manaia, mo Raroke-
nonui
E mahue ana Moehau, mo Pakihi, mo Koukou-rahi, ka rato
i te kino.
Herea mai, e koe, i a'A Puhi taniwa rau, hei huna, kia
ngaro;
Ekore e ngaro, he takere waka nui
Ko te potiki toa na Marutuahu
I pepehatia ai,
" Ko-Te-Ngako-ringa-kino."
Herea mai, e koe, i te tai marangai, kia motite, kia motata;
Nowhea e ngaro, ko Te Manu-na-runga, e horo i te tangata
Nei koa taua, te kiia mai nei, he pahore i te niho ;
E pai ana tena, ka te tami atu, ki te umu taurekareka.
I whakaita iho, i maua, e koe, i te whaka, u-whare
Kihai koe i kite, i te wharona awatea ;
I te manawa tohe riri, no Te Atua-o-te-po, e i.
Mo Hahu-koiwi i whakatahaina ai, mo Tarake-puha i tau-
wehea ai
Mo Te Ahi Tapoa ka mamao ki tawhiti.
HAKIRARA O NGA MAORI. 43
KARAKIA MO TE HORE, KURUPO, HE KEA RANEI.
Ka ripiripi, ka toetoe, ka haehae ko nga tino,
He tapu koe, he kea koe
Me aha ? me tao ki te umu,
Te matua, o te katitohe, he kea,
Inumia, ki te wai o koropupu,.
E te manini kura, e te manini kura, ha i.
£ te tiputipu nei, tairoria !
E te kea nei, tairoria !
Haere ki Hawaiki, tairoria !
Kia whiwhi ai koe, tairoria !
Kia mana ai koe, tairoria, ha !
Taku kiri, ka rekareka, ha i,
Haere, i te tai timu,
Haere, i te tai heke,
Haere, i te tai manunu, ki tawhiti,
Haere, ki tou tupuranga mai,
Haere, ki tou nohoanga mai.
44 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TA KOPITO.
MiMIRO,
Mimiro,
I to manawa,
Pera hoki ra,
Te Whai, a Nuku,
Te Whai, a Rangi.
Tina te raanawa,
Whena te manawa,
Ko te manawa o te Kopi.
Te whanatu na,
Huru-huru-mata-kiore,
E teina no Tu,
Whakaahu te tara, ki Hikurangi.
He aha ra te kai ?
I haere, ki roto, ki to puku,
Tutu ai,
Ngangana ai,
Aurere ai.
He puha pea ?
He pohue pea ?
Hc aruhe pea ?
He kumara pea ?
He taro pea ?
He karaka pea ?
He hue pea ?
He tawa pea ?
He korau pea ?
He hakekeke pea ?
He harori pea ?
He mamaku pea ?
He pipi pea ?
HAKIRARA NGA MAORI. 45
He ika pea ?
Nga kai, i haere, ki roto, ki to puku ?
Tutu ai,
Ngangana ai,
Aurere ai, e.
Tenei au, ka ngarue,
Ngarue ki uta,
Ngarue ki tai,
Tenei au, ka ngarue,
Ngarue ki te whakatauwareware,
Ka pa mai, ki taku aro,
Whai runga,
Whai raro,
Whai mataora,
Tu te auahi
Mate te auahi
Werohia to huha,
Takawhitiwhiti,
Takaoraora,
Ki tena tama,
He poho tikoko e,
Kei te anu, o te paroro,
I hu nui mai nei na.
Oriori,
Oraora,
Ko mata,
Taki whai,
Te pupu,
Takeke rua,
Konokono,
Ka eke, kei runga
Kei Herekawa.
E
E
E
Ka ora koe,
E
Ka ora koe.
\
46 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE POPO TAMARIKI, HE MEA TAWHITO NOA ATU,
NO TAUPO.
E Tama, i kimihia, i raro i a Papa
Kikiri ake ana, i te rua o te ra,
Kore koe e kite, nga taumata ki Onukahukura,
Tangi to tapuae, ka rongo o papa, ka hoki ki te ao na.
E tangi ana koe ? he makariri tou ?
Nau i kuhu mai, i te waenga o Takurua ;
Ka whakapin noa, te kora a Mahuika, ka taka te ahuru
Tenei, e tama, te whare i atohia, te kaka o te waero.
Kei o tuakana, e mau ana Tamore, i te kaki,
Hei ata mohou, tu ake ki runga ra ;
Tohou waka na, ko *Whakaterekohukohu, e hoe ai i te wai,
A u atu nga kurae, ki te Kawakawa.
Tangi te matoro, ki te whare wahine, i a Tikina, i a Takaia;
Tangi to waewae, i te tua kirikiri, ki Okokako ;
Horo te whakaputa, i te kongutu awa i Otutira
Kitea mai koe, Te Rangikaiwhiria,
Tohou apa na ? e haere ai, nga pikitanga, kei Whakapipi,
A heke ki tua ra, te matatikerewhanga ki te Raupo,
A hengia koe, he tira no te muri i.
Awhea ka rarahu, kia turupoutia, te remu o te huia,
Whakataua mai te awe o te toroa, ka hoki e,
Tika mai na uta, na ! te awa i Whanganui ;
Anga to aroaro, nga pukepuke ki Hauhungaroa,
Tikina, huakina, i te keke o to kuia,
Kia takiritia, ko te Ranga-ranga-a-M aui !
Hei whakatau mai ki to ringa ka hoki eª
* Whakaterekohnkohu is an aneient Heitiki of great size, and of mueh
value in the eatimation of the Natives. After having been many timea taken
as a trophy, Hongi carried it off rrom the Waikato tribes, and it remained
in the pos8ession of his family untii the conclusion of the northern rebel-
Iion, when Heke at his interriew with the Governor laid it before him.
HAKIRARA NGA MAORI. 47
HE POHANE.
Whakarongo ki te tai, e tangi haere ana,
Whakarikiriki ai, te rae kei te Huruhi ;
Tohu aio mai, nohou, e Te Hiroa,
Na-ahau ra, te kikini, i manuka ai au.
Ao o te ori, e whatino mai ra, e
Haere ano koe, te hiwi ki Aotea ra,
Kei raro Te Herepu, e moea iho nei, e
E tamaua nei, e maua, ko ngakau.
Kainga iho, te kai, te rau, ki roto ra, e
Ka whanake te aroha, i te pito ngakau,
Me tia, ki te miri, kia wawe, ko te ngaro, e
Me wehe, ki te wai, kia ora ai au, e
Koi haehae oratia, koi taiaritia, a-a.
HAKA ORIORI, NA TE RANGIKAHEKE, KI TANA POTIKI
KI TE AUHIKAI.
Ko taku potiki,
Ko Te Auhikai,
Ko Te Manawa-puha, ki te Pariwhaiti ;
Ko taku potiki, kai kutu, kai riha, kai roro, kai takataka,
O nga iwi kupukupu, nana te ki, nana te kohuru.
He tangi kai tou ?
Kahore ra he iwi, i ora nei,
Tena ka riro, i te hurihanga nui, ki te motu, e
Hoki mai, hoki ra, ki au, kia whakamau atu, taua,
Ki nga haupu, tata ki te uru. Unumia atu te wai ki
Rangataua
Tou uanga, kei te matarae i Whakaneke,
Ko Kaiawa to kai.
48 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Ko te iti rawa, hoki o te poho,
Hei waonga, mo te hokowhitu, i a Tamaroto, ko Tukai-
rangi, e tama, e.
Mano tini, ki Maunga-nui, kihai toro te ringa ;
Ma wai hoki koa, e kimi rawa ki tawiti, ki Rakaumanga-
manga, ki aua noa atu.
Kua rite tahi ano koa, i te whakamara Maketu, e tama, c.
Mau e ki mai, te mate o te Atua,
I rahua reretia, i te takere, o te kete, na Ngapuhi.
Ko Kaipo, ka ea te mate ra.
Na Tahupo, i tahu te pure, hei kukume mai, mo Ngapuhi
ki uta;
Mata kite mana, mata kiore.
Ko te tiketike o nga maunga, hei wahawahanga, mo te
koiwi, i tapu ai, Rotorua.
I kohukia ai, te ngakau, o Turikina, o Huriwaka,
" E Pa ma pupuri whenua, whakaupa riri e."
Kai iho ra, i te angaanga, o Ngapuhi, o Te Ngare. I tupu
ai, nga mauku o te paripari, ko nga makawe, o Utamate.
Whatitiri, poaka puuihi, ki te parae.
Te mahara koe, mo Te Puhi, mo te ringiringitanga, o te
angaanga o to papa, i Waipapa.
Hamuti, kainga e te kiore, ki te parae.
Te purutia, i Hauraki,
Rere ke mai, ki Waikato,
Ki te kainga, o Huatahi, o te tama, a Rangiwewehi, e.
HAKIRARA O NGA MAORI. 49
HE TANGI, I TITOA E TE RANGIKAHEKE, MO TANA TAMAITI,
MO TE AUHIKAI, KUA MATE KI ROTORUA.
Kati ra te moe, ra ia, maranga mai ki runga, ka tu taua, ki
runga, te taowaka, e-e-i
Ka puta ki tua ra, ka titiro te kanohi, ki te auahi, ka mai
Kei o teina, maro tonu atu, e-e-i, taua, ra to whaea,
Kei te matarae e titiro ana, ki te waka no runga.
Ka ki to poho, e-e-i, ka tuku, ki raro ra, kei to tuahine, ra ai,
Kia whangaia mai, ki te kai, moe petipeti.
Maro tonu atu, e-e-i, taua, Te Purangi, hei powhiri mai,
" Nau mai e tama na, a i ."
Kahore he mahi, i ngaro i te tangata, e-i, tena Tangaroa,
kei te koko, i a Ruamoana, e putu ana ia e.
He tangi kai tou ? e-e, na o papa ke i ho mai, te Kanawa,
ko Taipapakirua, e-e-i
Ko te Rauhina-rawa e-e, ko Hine-rimu, e-e.
Koa, he nui, mo te tangata ki te ao mai.
Heoti hoki, mo Tane, ra ai, taku puripuri ake i to papa, kia
kiie iho taua, i te titiwai, e-e-i
Kei Runanga-rawa e-i, to Tane, tona rutunga nei, e-e-i
Kei Raroa-rawa e-e-i, kei Ohinekonehu, kei a Teweka tona
turumatanga, na-a-i.
Hoki mai ki ahau, e-e, kia whakamau ake, taua, te Riu-o-
te-mania, te Umu-o-pu-iti, Paepae-tangaroa.
Kei au ranei to hara e-i, i komuhua mai nei taua, i te tara
o te whare, ra ai,
Kauaka e koa, inainei, he mate tino tangata, tena erenga
mai.
50 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TANGI NA MOTUHIA MO TANA TANE I MATE
I MOKOIA.
Tenei taku poho cc tc tuwhera kau nei, e kore riro mai ec
Ngapuhi i raro ra ei, hei poupou ake mo aku potiki, ka
noho matua kore ra ei
Runa te takiri cc koherahia atu, he tohu waimarie-ee,
Nohea e marie ra ai, e taoro ana nga mahi o tawiti-eei
Hei huna mo koutou ee, hei whakapani hika, l$a kite au i
tc huhi e-i,
Ko te tau 'Atikura ce, na Hine a Tc Tuhi, nana i hora atu
ki runga o Mokoia :
I taka ai te putea ee, i tere ai Kahu-kura, tc moenga o tc
rangatira, ko Taneinahuta ei,
Te huhia te makau eei, te kiri o Irawaru, te whatu-o-
Poutini, ki te wao tapatu te piko Hawaiki ee
Kaitoa hoki ra e Haro, kia kumea atu to uru
Mawhatu, ka oria e te hau, ki waho o te Iringa
He tukemata ano to te taonga eei, he wehi ano to te tangata,
haere ra e te nui.
Tc pa mai ko te hau ei, i te rangi hoki ra i ariki ai te
tangata eei ;
Kei toi ana te whenua ei, kei whakahi ai Hafoa, koia
anake ia ,
Me uta koe, ki te waka e i, kia koia atu e te au, e heke i
raro Ohau, e-e.
Kia mihi kau au, e-i.
Ki te kainga ra, ka tuwhera kau nei, haha te whenua, e-e-i
E oi noa ana e i, te tai o te Awahou, tena ka riro, e-i
Nga parera uoho o te puau e i, i a Te Weritarora, i a Te
Moana-roa i a Tara-kumekume, haere ra, koutou, ko
teina, e-i
Ko wai rawa, hai titiro e-e-i, te tihi ki Matawhaura, e tu
kau mai ra, ka raorao ki raro, e-i.
Maku e moe iho e-e-i, to whakaoho po, ki a au potiki, ka
muri aroha au ; ka he te mahara na, i.
HAKIRARA O NGA MAORI. 51
NA NGAHUIA, TENEI WAIATA.
E Tai ma c, tenei au, tc haere ware nei,
Tera aku rongo, te mauria atu ra, e nga rau e maha,
Kotahi te whakaaro, ko tauwhetoko, e koke ra i te whenua,
Kei puta atu au, ki waho o te whare,
Ka mate tonu au, te kore tohunga ra,
Hei wehe ki te wai, kia tauaraitia.
HE TANGI HOU, NA TE HEUHEU.*
Tenei, ka noho, ki te take o te Kara;
Whakatau rawa iho, taku noho ki raro ra ;
Whakamau te titiro, te ao, ka riaki,
Na runga ana mai, te hiwi ki Takapuna,
I raro ra Kawana, e aroha nei i au, e
Ton/mai to ringa, kia hari-ruia,
Ka tika-mauru, te aroha i au, e.
HE MATAKITE.t
E tohk ra, te tau-ua,
Aha ! "ha !
E tohe ra> te tau-ua, ki-
-A tae ai tau-ua, ki
Te wai kirikiri ;
Kia ai he rougo
Moku 9 ki taku
Wiienua.
I-i-i, a.
" A soug by the present Te Heuhea of Taupo, lsr>0, on the occosion of
the Britisli flag heing seut to )iim oa a preseut by thu Governor.
t Tiie words priuteei iii italics are sung by the whoie assembly as a chorus;
the rest of Uie song is suug by one voice.
02 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TANGI NA HINEMOA, MO TANA TANE, MO TUTANEKAI.*
Te tau, e ; te tau a te rau, ka wehe i a au, e,
Aha i wehe ai ? ka uru kei roto, te niho o Mokoroa,
Rarahu tu ana, i ona peke ngahuru,
Tangi ana, te wheoro, ki te tuakiri,
He whana taua nei, te wa o te maraae,
Tikina mai au, whakawairekatia,
Kia hoki ake ai, te korou ki te ao ; e,
Ekore hoki ake, he ngaki mate pea ; e.
Keria mai au, ki te ruahaeroa, e,
A ngaro ai ra, te wairua.
KO TE KAUWHAU TENEI O TE KAUHOENGA ATU O
HINE-MOA KI MOKOIA.
" Titiro e Kawana a whakarongo mai hoki. Ko te
wahi e nohoia na e koe, ko te wahi tena i noho ai to maotu
tupuna a Hine-Moa, i tona kauanga mai. Kia kauwhau-
tia atu ia na, e ahau, kia koe.
" Na, ko Rangi-Uru te matua wahine o Tutanekai, ko
Whakaue-Kaipapa tana tane tupu; he tane tahae a Tu-
wharetoa. Ko ana tamariki matamua tokotoru, ko o ratou
ingoa, Ko Tawakeheimoa, Ko Ngararanui, Ko Tuteaiti;
muri iho o te tokotoru, ka moea tahaetia a Rangi-Uru e
Tuwharetoa. I haere manuhiri mai a Tuwharetoa, nana a
Tutanekai, he poriro ia, otira i moea ano e Whakaue a
Rangi-Uru; ka hapu ano, he tamaiti, ko Kopako tona
ingoa ; ka hapu ano hoki ia i muri iho i a Kopako, he tama-
hine, Ko Tupa tona ingoa, ko te whakapakanga ia o nga
tamariki a Whakaue.
f& Hine-Moa was a celebrated beaaty and poetess of Rotoraa, who lived
perhaps three handred years ago (certainlynot less.) The descendants of
her children by Tatanekai now form a numeroas tribe in Rotorua. The
legend of her marriage to Tutanekai is next given.
HAKIRARA O NGA MAORI. 53
" £ noho tonu ana ratou ki Mokoia ; Ko Tutanekai, ka
atawhaitia e Whakaue, ano ko tana tamaiti tupu ake. Ka
tupu nei a Tutanekai ratou ko ana tuakana, ka whakata-
ngata. Na ; ka tae mai te rongo o Hine-M oa. He wahine
pai tera, he rangatira hoki ia, ko tona matua tane ko Umu-
karia, ko tona matua wahine ko Hine-Maru, na, pirangi ana
nga tuakana, pirangi ana te teina, ki taua wahine.
" Na, ka hanga e Tutanekai tona pourewa ki reira ki
Kaiweka. Ka huihui raua ko tona hoa ko Tiki, na he
putorino ta Tutanekai, he koauau ta Tiki. Na, ka piki
raua ki runga ki to raua atamira, ka whakatangi i a raua
pu i te po, i nga po marino. Na, ka kawea atu te tangi e
te hau-whenua-a-po, ki Owhata, ki te kainga i noho ai te
puhi humarire nei a Hine-Moa te tuahine o Wahiao.
" Ka rongo a Hine-Moa ki te rekareka mai o te tangi o
nga pu a Tutanekai raua ko tona hoa takatapui ko Tiki, ka
hari tona ngakau i roto i a ia. Na, pera tonu te tikanga a
Tutanekai raua ko Tiki, i nga po katoa ; ka mea a Hine-
Moa na Tutanekai te pn e rangona atu nei e ia.
" He puhi hoki a Hine-Moa, otira kua kitekite noa ake
hoki raua i a raua, i nga wa e huihui ai nga tangata o
Rotorua.
" I aua huihuinga, ka kite a Hine-Moa i a Tutanekai, ka
titiro atu,ka titiro mai, a ahua pai tonu ki to tetehi ngakau
ki to tetehi ngakau ; e wawata puku ana tetehi me tetehi,
kia raua ake. Kaore ia, a Tutanekai, i mohio ' ki te mea
ranei ka haere atu au ki te matoro i a Hine-Moa, ekore pea
ia e pai mai ki ahau.' Ka mea a Hine-Moa, ki te mea ka
tonoa atu he karere ki a Tutanekai, ka mea tona ngakau,
1 ekore pea a Tutanekai, e pai mai ki a ahau*
" He nui hoki nga ra i huihui ai, i titiro whakatau ai
raua, tetehi ki tetehi ; a muri rawa iho, ka tonoa atu te
karere a Tutanekai kia haere atu ki a Hine-Moa. Ka kite
a Hine-Moa i taua karere, ka mea ' E hi ! Kua rite tahi o
maua nei hiahia.' I muri iho o aua huihuinga, ka hoki
ratou ki o ratou wahi, ka huihui nga whare tapere, ka mea
nga whaaiaunga o Tutanekai, ara ona tuakana, ' Ko wai o
tatou kua pa ki a Hine-Moa' ka mea etahi, * Ko ahau.'
\
54 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Otira ka ui atu hoki ki a Tutanekai, ka inea atu a Tutane-
kai, * Kua pa atu ahau ki a Hine-Moa.' Ka mea nga wha-
naunga. ' Kahore, ekore e tahuri mai ki a koe, ki te tutua,
ki te poriro.' Na, ka inea ia ki toua matua whaugai kua
whakaaro ki ana kupu i mea atu ra ki a ia, ta te mea, kua
pa ia ki a Hiue-Moa; kua ata whakaritea hoki e raua i rau-
rangi ra te wa hei haerenga inai mo Hine-Moa kia ia. Ka
mea a Hine-Moa, ¨ Hc aha te tohu mo taku haerenga mai ?'
Ka mea a Tutanekai, ' E tangi he pu i nga po katoa, ko
ahau teua, hoe inai.'
" Otira, ko Whakaue, i pupuri tonu i te kupu a Tutane-
kai i whakapuaki atu ra ki a i a.
" Na, no te turuawepo, ka piki a Tutanekai raua ko tona
hoa ko Tiki ki runga ki to raua atamira ; i reira ka tango
tetehi ki te torino, ko tetehi ki te koauau. Ka rongo a
Hine-Moa, ka hihiri kia hoe atu ia ma runga i te waka ;
otira kua tupato te iwi o Hine-Moa ki nga waka; ko nga
waka he mea toto ki uta ; pera tona i nga ra katoa, i nga
po hoki te iwi. Na, ka mahara tona ngakau, ' Me pehea
ra ka whiti ai au ki Mokoia, ina hoki e mohio tonu ana tc
iwi nei.' Whakatau noa iho ia ki te noho. Auo te rangi o
te koauau a Tutanekai, me he ru na no e ueue ana ia tua
wahine kia haere atu ki tc kare a roto a tona ngakau. Tc
puta ana mahara i te kore waka, ka mea ia, ' Ekore ranei
au e whiti ki te kauhoe ?' Ka tango ia i nga taha e ono,
hei whakatere mona, kei totohu ki te wai : e toru ki tetehi
taha, e toru ki tetehi taha. Ka haere mai ia ki runga ki te
kowhatu, ko Iri-iri-kapua te ingoa ; ka haere mai ia ki ta-
tahi, ko Wairerewai te ingoa o te wahi i waihotia ai ona
pakikau ; ka makere atu ia ki tc wai ; ka tae mai ki te
tumu a tona matua a Umukaria, kei waho i te moana, ko
Hinewhata te ingoa, ka mau ona ringa ki reira; ka whakata
i tona manawa, a ka mutu te ngenge o ona pokihiwi, Na,
ka kauhoe atu ia ; ka ngenge, ka manu ia i te au o te
moana, e tere tonu ana ia i muga i nga kiaka. A ka ngaro
te.ngenge, ka kauhoe ano a Hine-Moa. Otiia, kaore ia i
ata kite atu i Mokoia i te pouri o te po, ko tona kai tohu-
tohu, ko te rangi o tc pu a Tutanekai ; ko te tohu tera i
HAKIRARA O NGA MAORI. 55
tika atu ai ia ki Waikimihia. Kei runga atu hoki o te
waiariki ra, te kainga o Tutanekai, a ka u atu ki Mokoia.
" A, ko te wahi i u ai ia, he waiariki, ko Waikimihia tc
ingoa ; ka noho ia ki roto ki te whakamahana i a ia, he
wiri hoki nona i te maeke, i te kauanga mai i te po i te
moana o Rotorua. I te whakama hoki pea ki a Tutanekai,
ko te rua tera o ona wiringa.
" I a Hine-Moa ano e whakamahana ana i a ia i roto i te
waiariki, ka pa te hiainu ki a Tutanekai, ka mea atu ki
tana taurekareka, ' Tikina he wai moku,' ka haere taua
taurekareka ki te tiki wai; ka utu i te taha ki te wai. Ka
karanga atu a Hine-Moa, ki taua taurekareka nei, ano he
reo tane 6 Mo wai, to wai ?' Ka mea mai te taurekareka
ra, ' Mo Tutanekai,' Na, ka mea atu a Hine-Moa, ' Homai
ki ahau;' ka hoatu e ia te wai ki a Hine-Moa, ka inumia. Ka
mutu te inu, ka wahia te taha. Ka mea mai te taurekareka,
* He aha koe i wahi ai i te takawai o Tutanekai ?' Kaore
he kupu a Hine-Moa. Ka hoki te pononga, ka mea mai a
Tutanekai, ' Kei whea te wai moku, ka mea atu te taure-
kareka kua pakaru te kiaka.' Ka mea mai a Tutanekai,
' Na wai i wahi ?' Ka mea atu ia, ' Na te tangata.' Ka
mea mai a Tutanekai ' haere, e hoki.' Na, ka mau ki te
taha, i te tuarua, ka utu i te taha ; ka mea a Hine-Moa,
' Mo wai to wai ?' ka mea mai te mokai ra ' mo Tutane-
kai.' Ka mea atu ano a Hine-Moa, * A, homai ano ki a au,
* e iriate wai ana ano ahau.' Ka hoatu ano e te pononga
ra, ka tango mai a Hine-Moa, ka inu, a wahia iho ana te
kiaka. Pera tonu ta raua na mahi. Ka haere te mokai ra
kia Tatanekai, ka mea mai ia, * Kei whea hoki to wai?' ka
mea tana mokai, l kua riro atu ano.' ' I a wai ?' ' He
tangata ra kei te wai.' * Ko wai tena tangata?' Aua hoki,
he tauhou ia.' ' Kua mohio ano ia, moku tena wai, he aha
ia i wahi ai ? Ka mate au i te whanowhanoa.'
" Ka mau a Tutanekai ki ona kahu mc tana patu. He
kahakaha ona kakahu, he tawaru ki waho. Ka haere ia,
ka tae iho ki te wai, ka mea, ' Kei whea te tangata i wahi
nei i aku kiakar' Ka mohio ake a Hine-Moa ki te reo,
ara ko te kare-a-roto tenei, /na te ahua o te reo. Ka wha-
56 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
kapupuni ia ki nga tauwharewharenga kowhatu o te wai
ariki. Otira ehara i te whakapupuni pononga, he whaka-
ngaio nana ki a Tutanekai, ka kitea mai nei ki a ia. Ka
haha a Tutanekai i nga pareparenga o te waiariki, rapu
rawa atu ; e takoto whakamaake ana i raro i nga tauwha-
renga kowhatu. Ka mau ia ki te ringa, ka mea, ' E ! ko
wai tenei?' Ka mea a Hine-Moa, 'ko ahau, e Tutanekai.'
Ka mea a Tutanekai, ' ko wai koe ?' Ka mea ia, ' ko au,
ko Hine-Moa !' Ka mea a Tutanekai, ' E e ho ake taua
ki te whare,' ka mea ia, ' Ae.' Ka whakatika ake i roto i
te wai. Ano te kiri ! me he Tapukorako. Tu, ka tu ki
uta o te wai, me he Kotuku. Ka tae a Tutanekai, ki tetehi
ona kakahu, ka whakahoroa atu ki a ia, ka mau ia. Na,
ka haere raua, ka tae ki te whare, ka momoe, ko to te Maori
ritenga tawhito tenei, ana ka marenatia.
" Ka hi te ata, ka puta katoa ki waho nga tangata o te
pa ki te tahu kai, ka kai nga tangata o te pa; ka whakaroa
a Tutanekai ki roto ki tona whare. Ke mea Whakaue,
' Ka tahi ano te ata o Tutanekai i moe roa ai, he mate pea
to taku potiki. Tikina a Tutanekai, whakaarahia mai.'
Ka haere mai te kai tiki; ka to i te pihanga o te whare; ka
titiro atu ia. ' E e e wha nga wae wae ;' e ka miharo
ia, ka mea, ' Ko wai ra tona hoa ?' Heoti ano, ka nunu-
mikino tona hokinga; ka tae ki a Whakaue, ka mea atu ki
a ia, ' E wha waewae i kite atu ai ahau i roto.' Ka mea
mai a Whakaue, ' Ko wai ra te hoa ? Haere ano, e hoki.'
Na, ka haere ano ia; ka tae ki te whare, ka titiro ki a raua,
ka tahi ka kitea ko Hine-Moa. Ka tahi ka karangatia
' E e ! ko Hine-Moa, ko Hine-Moa, kei a Tutanekai !'
Ka rongo te iwi katoa ka pa te karanga a te katoa, ' E e !
ko Hine-Moa, ko Hine-Moa, kei a Tutanekai !' Ka rongo
nga tuakana, ka mea, 'He hori hori.' Kaore, he puhaehae
no ratou. Ka tahi a Tutanekai ka puta ki waho, me Hine-
Moa hoki. Ka kite atu nga tuakana, ko Hine-Moa tenei,
ka mea, koia ano, he tika.'
" I muri iho, ka whakaaro a Tiki, ' Ka moe aTutanekai
i tana whaiaipo, i a Hine-Moa, kahore he hoa moku.' Ka
pouri ia ; ka hoki ki tona kainga. Ka aroha a Tutanekai
HAKIRARA O NGA MAORI. 57
ki a Tiki ; ka mea atu kia Whakaue, 6 Ka uiate ahau i te
aroha ki taku hoa ki a Tiki.' Ka mea mai a Whakaue,
¨ Ki te aha ?* Ka mea atu a Tutanekai, c Ko taku tuahine
ra, kia whakamoea ma taku hoa takatapui, raa' Tiki.' ' Ae ;'
whakaae ana tona matua whangai. Katahi ka hoatu tona
tuahine ki a Tiki ; na, ka moea tona tuahine e Tiki.
" Ko nga uri o Hine-Moa raua ko Tutanekai, koia ano
enei, e noho mai i Rotorua nei. Kaore hoki i te makere
> ki raro o nga ngutu ona uri te korero ki te humariretanga
ki te kauanga hoki o Hine-Moa. No reira tenei waiata,
Koia tenei,
" Noku anake ra tc tupuana i kau raai,
Ko Hine-Moa, ko au," &c.
HE WHAKAWAI TAANGA MOKO.
E xoho ana, e kai-tahi ana,
Ki te titiro, ki nga rewa
I te ihu, o Tutetawha,
E wekoki aua, me he peke ngarara.
Taia mai ra, ki te uhi a Mataora,
Taria, e tuku atu,
Ki to waiiine, takiri karito kowhara,
Naku, koe i whakanako.
Te tangata, i te whakautu,
Kia ata whakanakonako ;
Taugata, i te whakautu kore,
Kokoia, kia tatahi.
Patua i te whakatangitangi ;
E hiki, Tangaroa !
E hiki, Tangaroa !
\\
58 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
MO TE TAANGA NGUTU KAUAE, MO TE WAHINE, TENEI
WAIATA KARAKIA WHAKAWAI.
Takoto ra, e hine,
Pirori e,
Kia taia o ngutu,
Pirori e,
Mo to haerenga atu, ki nga whare tapere,
I kiia ana mai,
Ko hea tenei wahine kino ?
E haere mai nei.
Takoto ra, e hine
Pirori e,
Kia taia o ngutu,
To kauae,
Kia pai ai koe :
Pirori e
Mo to haerenga, ki nga whare matoro,
E kiia ana mai koe,
Ko hea tenei wahine ngutu whero ?
E haere mai nei.
Pirori e,
Ho mai koe, kia taia,
Pirori e,
Mo to haerenga, ki nga whare takaro,
Ka kiia mai koe,
Ko hea tenei wahine ngutu more ?
E haere mai nei,
Pirori e
Ka taia, ka taia,
Pirori e
Ho mai to kauae, kia taia ;
Pirori e,
Mo to haerenga atu, ki nga whare ropa,
HAKIRARA NGA MAORI. 59
E kiia mai ana,
Ko hea tenei wahine kauae whero ?
E haere mai nei.
Pirori, e,
Ka taia, i te ata
Hinerauwharangi ;
Pirori, e,
1 te ata o Rukutia ;
Pirori, e,
I te ata o Hineteiwaiwa.
Pirori e,
Pu-rakau mai i uta,
Ka tukia,
EmoeRangi
Ka riro,
Ki te tai honuhonu,
Ka riro,
Ki te tai karekare.
HeUru,
He-re-te-ipo-he,
HeUru,
He Rangi,
Tahatiti,
Rua-tapu,
Rongo-mai,
Kahu-kura,
Tu atu au, e-e-e-i.
Noku, te upoko tuhi,
Ko Te Rongorere ;
Ko te hara tutunga,
Maioru-unga;
Ko te hara tutunga,
Mai o ra-aro ;
te toanga atu o tera,
1 raro, i tona rua, i raro.
60 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Ka whanake,
Ka whanake,
Pirori e,
Ka whanake, i te ata,
Pirori, e ;
Ka taia,
Ka taia,
Pirori, e,
Ka taia,
Tamerereti,
Uetonga,
I te ata tapu nei,
Rireto-oro.
Pu-rakau niai i uta,
Ka tukia,
E moe Rangi,
Ka riro,
Ki te tai honuhonu,
Ka riro,
Ki te tai karekare,
HeUru!
He-re-te-ipo he-e !
Waiho tiga muna,
Waihoki nga tamariki :
Waiho nga poroaki,
Waihoki nga wahine :
Te haere tenei,
Te kapua hokaia,
1 runga o Raukawaª
Ka winiwini, taku tangi,
E tangi, e whakawai ana,
Kaore ko au,
Ko Rongo, Ko Papa,
He whakaurunga hoe
Ki-toro-he.
HAKIRARA O NGA MAORI. 61
HE PEPEHA, HE ME E WAIATATIA ANA, KI TE MARAMA.
Te Marama! e,
Te Marama, i haere ake, i raro,
I to maua nei whaea,
I a Reretoro.
HE WAIATA TAWHITO.
E tangi e, tc ihu e, whaki whakarere,
Au anake ra, kei te poti o te ngutu,
E mate ana roto, ki te tau a te rau,
Kihai penei, i taku whanaketanga,
Te houtupu e, kia au iho ai, taku moe ki te whare.
Me toko, kia raamao,
Penei e te hoa, kawhakina taku iti,
A noho i te au, o Kuri aropawa :
A tomokia atu te whare o Miroa,
A whia au, te whakarewarangi,
A titi taku rangi, te remu o te toroa,
A pa ki au, nui whakama noa.
HE WHAKAARAARA.
E ara, e ara, e tenei pa, e tera pa,
Kei apitia koe, ki te toto ; whakapuru tonu,
Whakapuru tonu, te tai ki Harihari ;
Ka tangi tiari, te tai ki Mokau ;
Kaore iara, e kimi ana, e whai ana,
I nga rae ra, piringa hakoakoa ;
Ka ao mai, ka ao mai,
Te ra ki tua.
62
KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA NA HARURU MO TE KURUKANGA.
Ka waia te kanohi, kei te tirohanga atu,
Nga taumata koe, o Whakapaumahara,
He manu ko angeau, e taea te rere atu,
E taea te hokahoka, he parirau moku.
Kihai, taku manawa i piri mai ki a au,
I tarewa tonu atu, te aohau e rere,
Na runga ana mai, o nga hiwi ra ia,
Kei tua te tane, e aroha nei a au.
E kai-arohi ana i au, ki te whare,
Ka kino te tane, ki te noho tahi mai,
Ka motu koe, ko tawiti, ka rau
Aku mahara, mo te roimata ra, e
Paheke aku kamo.
HE WHAKAARAARA, NA OTAKOU.
Tenei te ruru, te koukou mai nei,
Kihai mahitihiti, kihai marangaranga,
Te upoko nui, o te ruru,
Terekou,
He po
He po
He ao
He ao
He awatea, e-e.
HAKIRARA O NGA MAORI. 63
NA TE RANGIKAUARIRO TENEI WAIATA TANGI, MO TE
ARAKAU, I MATE PAREKURA, I A NGATIWHAKAUE ANO.
NO NGATIWHAKAUE ANO HOKI, A TE ARAKAU.
Kumea atu ra ! e-e
Toia atu ra, te puhi o te Arawa, ka tere ki raro ra.
Nau ko-ara, te tau ai, i to tau, i te tau o Toroa.
Kihai i tatari, kia mene Uenukukopako,
Kia tae mai ra Te Katahikawera,
Ka haere ai ra, ki te kawe (a) riri,
Nga hurihuri manuka, i raro Te Whakarua.
To huruhuru kiwi, e
To kakahu, e koro, i haere ai ki te mate ;
Nau i a waiho, a te Haupatahi,
Nau i whakahoki mai, Tautoto ki a au.
Naku i whakahoha, he moenga mokai,
I tauwehea ai taua, e-i.
Waiho ki a wai a taua karakia, koro-koro-riki nei,
To Atua ra ia, Rongo-mai-wai-iti.
E tiu ra ki te muri, e
Nga haupapa kowhatu, i raro Mangorewa,
Ki te huaanga nui, kei a tama na Tau,
Mana pea koe whakahaereere atu, nga whanga e rau o
Tauranga,
Hei utuutu haukai, kei a Pu, a Pare, ra ai,
E haere ra, ki te tonga, e
Nga wai pouri i tua o Tarawera,
Kei tutuki to waewae, i a Ririwai,
He hautaonga nui, kei a Tuku-a-hika ; e-ei.
E ahu ra, ki runga ra, e
Kei pikitia ai e koe, te hiwi ki te Rangatawhao ;
Puta rawa i Heretaunga, i to huanga, i a TeRangikoiaanake,
Hoki kau ana mai, ki te kainga, kaore he taongaiª
E tui ra, ki te muri, e
Nga hurihuri manuka, i raro o Tumutara,
64 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Nga rakau tu iho, i runga Ihoweka,
Nga wae e rere, i raro Rangitaiki ;
Nga puke tu iho, i runga o Tauaki,
Kia marama koe, ko tc whakamau atu,
Nga kognutu awa, i raro Whakatane,
Nga rae, ka rou, i waho Kohi,
Ki o iramutu,
Ki a Te Umatu-ura, mana e ho mai, te muri aroha ki a
taua na i."
NA RANGITANE TENEI WAIATA. HE WAIATA AROHA, I
WAIATATIA, KI PUKE TAWA KEI TE TAHA O TE HUARAHI,
E MARO MAI ANA I WHAKATU KI MOTUWEKA.
Ka piki au, ki runga ki te Tawa,
Kia marama au te titiro,
Ki Wharekahokaho,
Ki te tahu i rangia,
O te haramaitanga,
O te kai-rakau,
Tauaraitia atu ana.
HE WAIATA NA NGAITAHU, HE WHAKAPARAIIAKO MO TE
KAIKORE.
Takoto mai,
Nga pito one,
Ki Waiparapara,
Ka tuwhera mai ;
I kona hoki au, e paruhi kau ana,
Naku i kakekake, tc hiwi ki Kairuru,
Kotahi rawa te mea e kai, i a au,
Ko aku kai tawhito, kia taka mai hoki,
Kia taka mai e, ki roto ki te whanga ;
Kia maru-ahiahi,
Ka whakatapoko ai i-i.
HAKIRARA O NGA MAORI. 6M
HE WAIATA, NA NGAITAHU, UE WAHINE NANA, MO TE
WHAKARERENGA A TE URUNGAIO I A IA.
Ka mutu ia te horanga, i te Kahu ;
Kei mau ana te ao, ki te Whanga
Ki te Takupu ra ia, ki a te Uru-ngaio ;
Te hoa i a Heke ; kia mohio au,
Titiwhakahiwa, taku tama, i au ;
Awhe ana i tua ra,
I taku hemihemi, i-i-i.
HE WAIATA NO MUA NA NGAITUMATAKOKIRI.
Nau mai, e Tama,
Ki roto nei taua,
Ki titiro iho au,
Taku tonga-rerewha ;
He motoi-taringa,
No roto i te kopa.
Na to whaea,
Na to tuahine,
Na Hine-po-rangi,
Hc awe toroa,
No runga i Karewa,
Nana i unu mai.
Tukua mai kia rere,
E tomo, e Pa,
Ki Mirumiru-te-po,
Te Tatau-o-te-po,
Ko te whare tena,
O Ruakumea,
O Rua-toia,
O Miru-ra-e,
f
66 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Tu-horo-punga,
() Kai-ponu-kino;
Nana koe i maka,
Ki te apai o te whare, i.
E tama ma, e,
Tauwhirotia mai,
Te waka o te makau ;
Me tuku kia whano,
Nga mata kurae
Ki Rua-taniwha, e
Ki* wawe ia te u,
Ki Otamaiea,
Tahuri atu ki tua,
Ki Onetahua, e
Te whenua ra, e
Kihai au i kite,
E takahia mai
E Tuki-hawaiki.
HE TANGI NA TE IKAHERENGUTU.
Whakatu, wheratia, e hine
To ipu whakataha, hei kohu,
I te wai-roro, no Paritutu ;
" Hara mai nei koe, ki a au ?
" Te anga atu ai ki a Ngapuhi ?
" I waiho atu ai 9 Te Hautapa,
" Hei piringa paua, ki Owhiti ?"
He pu koia, kei taku ringa,
Kia piki atu au, i Ngamotu,
Ko nga kainga riri, e Pewa,
A o tupuna, e manahau ana,
Taku rakau, ko te Rewarewa,
I tu ai te whata okaoka ki te rae,
Ki te Keteiwi, ka hurumutu.
HAKIRARA O NGA MAORI. 67
HE NGERI.*
Ka tito au, ka tito au,
Ka tito at#, ki a Kupe !
Te tangata, nana i hoehoe, te moana,
(Te tangata, nana i topetope, te whenua,)
Tu ke 9 a Kaputi!
Tu ke, Mana ! tau ke,
Arapawa !
Ko nga tohu tena,
A taku tupuna, a Kupe,
Nana i whakatomene, Titapua,
Ka toreke i au, te whenua nei.
HE HARI.*
£ Tama, te uaua, e,
E Tama, te uaua, e,
E Tama, te maroro,
Ina hoki ra 9 te tohe a te uaua, na,
Kei taku ringa, e mau ana,
Te upoko, o te kawau tataki !
Hi! he! ha!
" The words prioted in itaiiea are sung by the whoie war party as chonises.
The rest of the songs are aung by one voice.
68 KO ttGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA MO TE AROHA KI TE TANGATA.
Kaore te korero, e,
Tarawautia nei,
Ko au, ka irihia, ki
Te poti o te ngutu.
Mauria e Ura,
Oku koha korero.
Mokai te ngakau, i,
Whakawairangi ai,
Whakarongo, e taku ngakau,
Ki oku korero.
He tupeha taua,
Ka rangona, e te tini.
I hoki te rongotoa,
O Te Mutu, i te ripa,
Na roto, i pirangi,
Hei tino tau iho.
Kei te ao e rere,
Ko toku rite ia,
E karawhiua ana,
Te ripa, ki Wharekawa,
Ka mauru, te aroha,
Ki taku hoa moenga.
Na wai, hoki te inea,
Ka makaurautia,
Ki tau wahine,
Ki te punga,
I mau ai.
HAKIRARA O NGA MAORI. 69
HE TANGI NA TUPAEA MO TONA TEINA MO KOROHIKO.
Tera te whetu, kapokapo ana mai,
Ko Meremere ano, taku e hiko atu ;
Tauhokai ana, Kopu, i te ata,
Ko taku teina tonu, tenei, ka hoki mai.
Taku tira kahurangi, ka makere i a au ;
Naku i tuku atu, i te hina pouri,
Nga titahatanga, i waho te Tahua, e whano ana ra ki te
kawea riri,
Kia tu mai koe, i mua i te upoko, i te whana tuku-turi, i
te nui a 'Ti Tahu ;
Kia puhia koe, te ahi a te Tupua ;
Kia whakamuraia, te paura, o tawhiti,
Kia whakatauki, aue he mamae, he mamae ra.
Haehaea koe, ki te mira o tawhiti,
Kia rewa to hinu, ki roto o Kaituna ;
Iri mai, e Pa, i runga i te ata-mira,
Kupa mai, e te hoa, kia rongo atu au i te takiritanga o te
ata na;
Me whakahoki koe, nga Matatahuna, i waho Tauranga,
Ma o potiki, koe hurihuri iho, ki te papa o te waka ;
Ki titiro au, to kiri rauiti ;
To mata i haea, ko te toroa a tai ;
He toroa tataki, no runga i Karewa, na.
70 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TANGI NA TE HEUHEU. *
Takoto te marino, horahia i waho ;
Tarenga haki mai, nau, e Kawana,
Tae rawa te uira, te tihi ki Tongariro,
Maunga rahiri nau, e Kerei.
Nunumi kino ana, te pikinga i Kaiwhare ra,
Aha to te kanohi ? te hoki mai whaka-muri, e,
'A ringa atu, te waikamo i roto ra, e,
Paheke nui ana, ko te ia, e huri o Taupo ra, e.
Ko te rite i au, e, naku nei, whakaupa
He whakautanga rau ; te iri noa atu,
Te tiwai haere, nou na, e Te Kupa.
Hei kawe ki tawiti, noho ana i te rae
O Horotiu ra, kia tomokia atu, te whare, i a Mata,
Kia whakaata mai, ki te kahu rinena ;
Kia tararo au, te remu o te hiraka.
HE MATA.f
Ka kowhiti te marama,
I te taringa atu,
Ki a Te Waka,
E i te kai-rakau.
Keria he toke,
Keria he toke,
A hei toke toke hi tuna,
Kaipuku ma-ahau, e
Kawiti, te toke, toke.
* Sung upon ihe occasion of the Goveruor quitling Tuupo in 1849.
f The words printed in itaiiea are sung by tho whoie asscmbly as a ehoriu.
The rest ot the song is sung by one voice.
HAKIRARA O NGA MAORI. 71
HE NGERI.*
Hanga ra, he patu tutai, na,
Kati ano ra, e Kmwana,
Te tttu, mo nga tupapaku,
Ko nga rarangi maunga 9 o Tawatawhiti,
Utaina atu, utaina atu hoki 9 a
Te Whao 9 ki Akarana,
Upoko moremore,
E wha, ka ao te ra> e rima, ka ao te ra,
Mei tata ki te whakangarungarn o Ponga.
Ka ao te ra.
HE HARI.t
Kati ano ra, e, Te Matatahi,
Te utu, mo nga tupapaku,
Ko te rarangi maunga, o Tawatawhiti,
Utaina atu y Tuwhangai,
Tapamoremore, ki Hauraki,
E wha, ka ao te ra 9 e rima, ka ao te ra,
Mai tata 9 ki te whakangarungaru o Ponga 9
Ka ao te ra.
Sung by the Native AIIiea aiter the fall of the Ruapekapeka, when they
found, amongst the killed of the enemy, a bald-headed and deformed heathen
priest of the name of Te Whao.
f This is the originai of the last war-song. Another Uiuatration is thua
afforded of the manner in whioh the Natives adapt aneient poema to modern
oecasions.
The words printed in itaiiea are sung by the whoie assembly as a ehorua.
The rest of the song is song by one voice.
A
72 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
NA OTAKOU. HE KARAKIA TAMARIKI KIA WHITI TE RA,
ME KA HAERE KI TE KAUKAU.
Upoko,
Upoko,
Whiti te ra,
Hei kai mau, te kutu o taku upoko,
Upoko,
Upoko,
White te ra.
NA TE NGATIAWA. HE KARAKIA TAMARIKI, KIA WHITI
TE RA, ME KA HAERE KI TE KAUKAU.
E whiti, e whiti, e taku ra
E para, e para, e taku ra
To tupuna, i ho mai, i te rangi i tua.
HE NGERI.*
Tahuri, tahuri
Tahuri, e Te Kapa,
Tahuri, e Rongomaiwhiti,
Ko to arero tewa
E wiiatero, i mua ra,
I o rangi koroke ;
Whakakapo-aitia ;
Kei te pahu taua 9 //i/, a.
* The words prinuªd in itaiiea are 9ung by the whoie war party aa a chorns.
The rest of the song is sung by one voice.
HAKIRARA O NGA MAORI. 73
HE NGERI.*
Haere atu, ki te pai,
A Potatau.
" He pai ranei ? w
" He kahore ranei T
" He pai ranei ? w
" He kahore ranei f n
He whakanewhanewha y
I aku mata,
Kia ware ai au ;
" Ko wai au y kia ware ?"
IIE TANGI NA HE KAUMATUA O NGATIAWA.
E ua e, te ua ua mai, i waho na ;
Hei roto nei au, whakawairau ai.
He ra ka tautau, ki runga o Kaitangi,
Ka tohu au, e ko te hoa, ka wehea,
I pupuke a wai, te roiinata i aku kamo,
Ma wai e whai atu, tona kaiheuea,
Tona kainga hoe, ka eke kei Toka-puta,
Kei roto kei te Ahuru, kei whitia i raro ra,
Kei te kai a kiri, ka hoki mai ki a au,
Ka whano ano koe, ka whano, ka oti atu ;
Ka waiho au, e te tau, kia karangi ana ;
Te hekenga i te Tutu,
Ka hinga au, ka turori.
9 The words printeU in italics aro sung by the whoie assembly aa a ohorua.
The r´8t of the song is sung by one voice. Iu January, 1847, Heke eame to
Korerareka to meet the Governor, who refused to receive him except on board
a man-of-war. Heke and his tribe then aang tbis sojg to ahow their dis-
truit ; and that he would not venture on boaid a man-of-war.
\
74 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
NA TE KAKARIKI, TENEI TANGI.
E te kaka ! e rere atu ra ra, ho mai aku kura,
Naku ano aku kura, i tiki ki te motu tapu, na Tinirau.
Torete kaureke, torete kaureke.
E te kaka, e rere atu, ra, ra,
" E rere ana koe ki hea ?"
u E rere ana ki Poutahi ?"
" E rere ana ki Puke-wanake ?"
" Ki te kawe korero ki a Te Iripa ?"
Kahore hoki au, e aha atu nei, ki a koe ;
Ka tu au, i te rahui whakaioio, na Toko-ahu ;
Tenei au, kei te ruhi noa, kei te ngenge noa,
Ta te raumati hanga. Torete kaureke, torete kaureke.
HE HAKA TAUA NA KAUTU.
Aue, aue,
Aku matua e,
Tata tu te rau o to patu,
E Kohutu, kia whakaputa i te whana kai tangata
E kore au e aha atu ki te toa
O Tuterangiwhakataka. Ka riro
Te Matau, ko nga paetauarai o Taranaki.
1 hoki mai koutou, ki te aha ?
Noho hu ana,
Hoki matou.
To korokoro
E Karewa, whakaora i Ngatiruanui.
Te tuwhera to riu
E Kaokao, kia ripia iho, ki te rau o te panakenake.
E wawa kau ake nei, nga kowhatu
O Waitara. Ko nga kutu
O Rangihawe,
Ko nga roro ; O te Onemihi, te kai a Mounga.
O Tamahiri, taku tohetohe tatangi.
Hu kau ana, te roro, i aku niho.
HAKIRARA NGA MAORI. 75
HE HAKA PATU PAKAKE.
To ana te pakake,
Ki ro te wai ;
Kume ana Te Koreke,
Ki uta.
Ka tangi, te pakake,
Aue! taukiri!
Kei te patua au,
Hei puru rourou,
M o te pari-whakatau.
KO TE TUA, MO TE TANE.
Tohi ki te wai no Tu j
4
Whano koe.
Tangaengae. i
Ki te hopu tangata, i
Tangaengae. \
Ki te piki maunga, \
Tangaengae. "
Me ho mai, tangaengae, \
Mo te tama nei.
Whano koe
Tangaengae.
Kia riri ai,
Tangaengae.
Kia niwha ai,
Tangaengae.
Ki te patu tangata,
Tangaengae.
Ki te tomo pa,
Tangaengae.
KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Ki te patu whakaara,
Tangaengae.
Ki te tu parekuru,
Tangaengae.
Kia riri ai,
Tangaengae.
Kia toa ai,
Tangaengae.
Ki te inau patn,
Tangaengae.
Ki te mau tao,
Tangaengae.
Kiteriri,
Tangaengae.
Ki te toa,
Tangaengae.
Ki te mau patu kowhatu,
Tangaengae.
Ki te mau taiaha,
Tangaengae.
Me ho mai, tangaengae,
Hei whakatupu tangaengae,
Mo te tama nei.
Whaao koe,
Tangaengae.
Ki nga maunga nunui,
Tangaengue.
Ki nga rakau whakahihi,
Tnugaengae.
Ki nga rakau whakahihi o te wa
Tangaengae.
Me ho mai tangaeugae,
Hei whakatupu tangaengae,
Mo te tama nei.
HAKIHAUA NGA MAORI.
Whu.no koe,
Tangaengae.
Ki nga ngaru teitei, o te moana,
Tangaengae.
Kia turakina i tai,
Tangaengae.
Me ho mai tangaengae,
Hei whakatupu tangaengae,
Mo te tama ne+.
Whano koe,
Tangaengae.
Ki te mahi kai, mau,
Tangaengae.
Ki te hanga whare nui, mou,
Tangaengae.
Ki te hanga waka Iaua,
Tangaengae.
Ki te karanga pahi,
Tangaengae.
Ki te whakatupu kupenga, mau,
Tangaengae.
Ki te hi ika, mau,
Tangaengae.
Ki te hao mahi, mau,
Tangaengae.
Me ho mai tangaengae,
Hei whakatupu tangaengae,
Mo te tama nei.
E ahua mai ra,
Te toro, i a Kiharoa,
Hei kawe rawa, i a au,
Ki te one, i Rangaunu,
Kei te rerenga, ki te Fo ;
Ko wai au ka kite.
†% No te nohinohingª o te tunniti, ka Upohia tana tangaengaa, e
Una, na ItMahi, ka kaitkatia 1*. kii ora ai, kia (oa ai, ki. kaha ii.
KO NGA MOTEATEA, ME NGA
TENEI ANO TE TUA, MO TE WAH*NE.
Tohi ki te wai, no Tu,
Whano koe,
Tangaengae.
Ki te mahi kai, mau,
Tangaengae.
Ki te whatu puweru, mon,
Tangaengae.
Ki te whatu kaitaka, mou,
Tangaengae.
Ki te karanga pahi,
Tangaengae.
Ki te waha wahie, mau,
Tangaengae.
Ki te keri mataitai, mau,
Tangaengae.
Me ho mai tangaengae,
Hei whakatupu tangaengae,
Mo te tapairu nei.
£ ahua mai ra,
Te toro, i a Kiharoa,
Hei kawe rawa, i a au,
Ki te one, Rangaunu,
Kei te rerenga, ki te Po ;
Ko wai au ka kite.
I taia to moko ki te ah
E te tahuri tnai ai ?
E te karanga mai ai ?
Aua ko Ie waha kia ki
Haere ra t te twi.
HAKIRARA O NGA MAORI. 79
KO TE HAKA A TAHATAHA, TE WAHINE A TE UIRA TE
RANGATIRA O NGATI-POU.*
He aha ra he kai, ma te tuna o te raupo,
E anga mai ai ?
Aha! ha!
Ko nga mongamonga o nga wheua o Tawhiroi,
Whhta ki Whangape, ki reira whiriwhhri ai, kia pahoho.
Iª h h
Me whakatapu ranei ?
Me whakanoa ranei ?
Me whakatapu ranei ?
Me whakanoa ranei ?
Me marau H Kariwha, kia manana ake ko te puhi-tuna,
He? rino ;
He tuna ha,
A te kai a te koioio.
HE MATAARA PA NA NGAPUHI.
Kapakapa tu ana te uira i runga i Hikurangi
Ka whati ra te tihi ki Tuawera, ka tarehua
Ungatahu, ungatahu
Waihoa ra he kai whakapukepuke i era whenua,
Kia whakamau au e te tatao i roto i Hokianga ;
Ka whai te riri.
* The wordi prlnted in iuiiea are sung by the chorus.
{
80 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TANGI NA TE POUMUA, MO TANA MARA, MO PUWHENUA
1 MATE I TE ATUA.
Taku mara rongo nui, ka ngaro koe i a au, e-i
I mate ano koe, i amohia e au ki te tao.
Kore aku hara nui ki a koe,
E rere i te rangi e i, e tae au ma-hau.
E tere i te wai e i, e tae au ma-hau.
Te tokotoru e haere nei, e tae au ma-hau.
Aianei kia ngaro a Te Papa, kia motu Hawaiki.
He aha kei aku ringa, kei Onehunga, kei Onetuakina, e i
Hua watu, ka tukua ko tou hau, he mouri
Hua makaka, ka tukua ko tou hau, he mouri
E tama, a Rukutia hoaina mai e koe,
Manawa i te huri papa e i.
Kia ea ake to ika, he koropupu.
He mango ro wai ata, te ika o te mara, e i
Ka hua au e te hoa, me atawhai iho to taua kainga moku
Maku e hapai, ki runga o nga iwi,
Tae kau te rongo ki a Tama-a-maru-kainga mo a maua
korero, e i.
HAKIRARA O NGA MAORI. 81
HE NGER*, NO NAMATA.
E Rangi,
E Papa,
Ka wehe ra te makau i a au.
E, mei pewhea te tau, i mawehe atu ai o tatou kiri
Pipiri ai ;
E whakatae ana koe i taku kanga,
Kia taea,
E no mua ra, nga hara, whakapiri tonu,
Ka tahi nei ka puaki.
Tini ki te uru,
Kaore noa iho ano ;
Tini ki te tonga,
Kaore noa iho ano ;
Tana hokinga mai,
Waiho kino ana i a au.
E tama ma,
E hine ma,
Me pewhea ra tatou,
M e tango mai ki te patu a Tawake ;
Me ri ake ki te mangemange,
Kei tae au, kei titiro,
E ko te arohirohirotanga mai o te wairua o te makau,
E tenei ake nga rangi, e hoki ai,
Kati ra, waiho au, i te rae kainga hau
Au, ki Tapapa
Ki reira tu kau ai,
Me he rakau mamore, au nei
Tu tonu.
\
82 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA, NO NAMATA.
1
Ra te au ahi,
Kokiri ana ia i te pae,
Tautari i runga.
Kei hoki te koha,
Ki taku matua.
Naku i whakaupa,
Ki te koraki huinga mai,
A oku hoa.
Hara mai, e Te Tuhi,
Kohari rawa,
Koe, i a au.
E te manawa i raro,
Tenei ka irirangi,
Kei runga ia,
Kihai tau iho,
Kia tamirotia,
Kia pine mai ;
E kaka tonu ana.
E ai te ao rere,
Hoki atu, e Rehu,
Nga uru rakau,
Ki Tuhora ra.
Kei tata mai e ;
Mau wehi rawa,
Ki taku moenga ;
Ka hira taku mate,
1 te parekura,
I Orona.
Kei whea, he
Haerenga ?
He wairua po ;
Kia tangi au ;
Te tu tahi atu,
Te rarua haere.
HAKIRARA O NGA MAORI. 83
HE TANGI, NA MOKONUIARANGI, MO TANA TAMAITI, MO
TE KURU O-TE MARAMA.
Takoto mai ra,
I te anuanu
I te matao.
*A tuhi to toto,
Ka rapa i te rangi,
He uira,
He kanapu,
Te tohu o te ariki.
Ra pea koe kei roto te wai tapu,
Kei te toka tu ki waho,
Te kawa i a Aitu ;
Te kawa i a Maru ;
I to atua ra.
Na koutou ra,
Kei whakahi ki te uru, ki
Nga iwi nunui,
Kia peratia Hauraki,
Me Ihumotomotokia,
Me Maikukutea.
Na te ngaru, i ta
Ki te one pae ai,
Na tona rite, he hinganga ika kei te akau ;
He paenga whakairo,
Ki roto o Kaiweka,
I te rahi a Ti-Ue ;
I a Te Aramoana,
Nana i ue mai,
I maunu atu ai, Te Kuruotemarama i
Nga tapiri o Rehua,
Na-i.
HE KEKA, NA KOROPANGA, MO ANA TAMARIKI.*
Ko taku
Kai, ko Ngapuhi,
Ko taku
Kai y ko Ngati Paoa, na>
'Ana taku tamaiti 9
Whakataki ora ki te motu
Tunu atu ai,
Hei ora mona, ki tona whenuu kerikeri pipi atu ai.
Hei,
Hei 9
<?. Hei keri-keri pipi, i.
KO TE TANGI, A NGARARAUHE, MO TONA WAKA.
Ra Tawera, i hara mai koe na ; te tapu i a Tane,
Koua whakarerea.
He aha, te kai e,
I tangi ai te atua ?
Ko te panepane,
O Manawawhiti ?
Mc titore,
Ki Hawa-Hapnku ra,
u Hei uta w
"Heitai"
Me aha i te tapu ?
Ka mate taku waka ;
Raparapateuira,
He upoko rakau,
Ka mate koe, waka, i.
* The words printed in italics are sung by the whoie assembly as*a chorns.
The rcst of the aong is sung by one voice.
HAKIRARA O NGA MAORI. 86
Tenei au te noho nei. Tera waka te kaihau ra,
Kei Papakura, i.
Nau mai, e waka,
Ki' tarorea koe, ki Rakatuwhenua.
Nga pikitanga,
Kei te Tuahiwi,
Kia hoki mai ai,
E waka ki uta ra, ka u atu ana,
Kei a Kapiti.
Tenei taku waka,
Te waiho i te motu, hei poupou harore,
Ki Kapakapanui ra.
Taku matua e !
He matua rakau, hei matua moku ! kia whitikia,
Kei Raukawa.
Ko Manawaunuhia,
Ko Manawataretare,
Ho ake i o popo !
E-e,
Waka, a.
KO TE WAIATA, A TIAIA.
E rere e te ao, e kume i runga ra.
Ko au, ki raro nei,
Mihi wairua ai.
Waiho ra mota,
Kia taria ake ka tae nga tohu, '
O te tau ka wehea.
Kei hua mai koutou,
E noho pononga ana tenei, kua wharangi.
Aku rongo kaia i maua e 'Raha,
Te tihi ki Whakatara ; ai rawa he korero,
Te runanga taua, nau na, e Tuiri ;
Tu ana i te ia o Arowhena, i raro,
Ki a koe e Nini, kia whakarikaia,
Te piau tawhiti.
A
86 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE HAKA, NA TE PANEIRI, MO TE KORE TAONGA O RATOU,
MO TE RAUPARAHA.*
Kaore hoki e, te whakama noa i au, ki te kore hanga, mo
Te Rauparaha, e i
Me huri noa
Iho ki raro ra 9
Aha ha
Hekeheke ana mai 9 i runga i aku kaikamo
Hekeheke ana mai 9 i runga i aku kaikamo
Ko nga tai tu au, e kume 9 i te moana,
*Ko nga tai tu au 9 e kume 9 i te moana 9
E huaki nei 9 te wai o raro 9 a.
KO TE PATERE, A HINE-I-TURAMA, MO TE KORERO TEKA-
TANGA, A TE ARA, KUA HAPU IA I TONA PUHINGA AI.
E noho ana, i toku taumata i Tiheia ;
E papaki kau ana te paihau o te manu,
Mei tata mai, ki taku taha,
E peia ake, te tinana, i raro.
Kia riro mai taku ipu whakairo, ko Te Heuheu ;
E tatangi kau ake nei, te korokoro
Ki te hokowhitu, a Ngati Waipare.
I whakatapua, ki te aha, te Hautapa,
Tika ko au 'nake, kai nei, te roro o Takeke ;
Kai atu,
Whakairi atu, ki te pataka ;
Kai atu Pateko,
Ko te kai ra, i koroa atu, e te ngakau, ko Tukino.
HAKIRARA O NGA-MAORI. 87
Kia utaina ki te tiwai, e rere ai ki tawhiti,
Kia ui tauhou au, ki Whakaari,
Kei te puke tapu ki Paepae-Aotea ;
Kia taroia te moana, e aku paki, Whangura ko Matioro.
Kati hoki te whakaupa, ki te noho,
Ka toi au ki Hawaiki,
Ki te kai ra, i rari noa mai, te raweketia e te ringaringa
Me whakatangi te korowhiti, ki Tauritoatoa, ki a Te Ngahue,
Ki Matakawa, hei a Pori-o-te-rangi ;
Ko te au ra, i nohoia e te takupu, ko te Whaiapawa :
Kia ope noa te kutukutu,
Kia ope noa te whakairoiro,
Hei ngari mo maua, ko taku tamaiti poriro ; ^
Mo tuwairua,
Mo paki kau noa atu, e te ngutu o te tangata.
Nau mai hoki ra ae, e te iwi kia kite koe i te wharewhana-
unga-tamariki.
Ka whakaarorangi tenei ki Tikirau, ki a Te Putahou,
E nonoi atu ana ki te Kahamakaurau, ki a Te Hoatiki,
Kia pehia mai taku tua, ki te kape-Rawhiti.
Mikiha.
Makora te matarae, ki Whangaparaoa, ko Te Wewehi-o-te-
rangi,
E aki kau ana, te tai ki Ahuriri,
Ko te rawa hoki, e Whata, i whakaihia ai toku kiri.
Mei tutakina e namata, kia karapipiti ;
Ako rawa ake ki te mahi a te tui,
Kei te ngutu koikoiareke, kei tahora ;
Mokai taku whaea i riro atu na,
I waiho ai, hei hikihiki taua, ki te ihu o Paua-nui-a-te-
haupu-pararaki,
To peha taua, e Te 'Kiri-Rarauhe, ki te rangi,
Ka too poriro au.
Moe atu ana aku kanohi, ki a Tukorehu ;
Ki te hunga nana i takitaki taku mate, ka ea.
\
88 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Waipoua, kati ra te whakakeke noa, i te pakanga ;
Uatakitia, te hapai o Taetae-o-Maui ;
Kia tipoa, te tihi ki Tongariro ki a Matotoru,
E rua aku ringa, ki te here mai, i te aitanga
A Tuwharetoa, hei kai e.
I au ra e Weu ma, i te pani-taua, e takoto nei te mamae,
me he ngau-atua.
E tatari noa atu ana, ki a Te Ware-Aorere,
Ma Taratuahu, e ranga mai te muri raro,
Me whakatakoto ki te ngaro tangata, ki Hauraki ki a Tu-
te-rangi-a-nini ;
Hei arataki, ki te rerenga wairua, ki a Miru, ki a Te Hotete,
Kia pehia mai te kuri-awa-rua,
Mo te makariri e totope nei te hukarere,
Nga taritari o Matariki ;
Te anga atu, ki Tokerau,
Ki te hunga, kai i a koe,
Kei te mate hau kore noa, te nui ware,
Ka whanatu au, ka tipi ki Taranaki, ki a Te Haukopa.
He koro, ka tutuki, ki te Moana-Pounamu ki a Pairo,
Ka pai ano au, ki te tihotihoi,
Ki te makihoi,
Ka te pakitua, i aku ringa,
Ka te whakaihi, ki te hihi o te ra ;
E whatu koutou, c Horo ma, i te kahu, o tc ao-marama,
Kia whakatihake au, i te roa o te whenua,
Hei paki-waitara kau atu,
E kokoia, e Ara, c-e.
HE TANGI NA NGATIAPA.
E HINE aku,
I to kunenga mai i tawiti,
I te whakaringaringa, i te whakawaewae,
I te whakakanohitanga,
Ka manu, e hine,
Te waka i a Ruatea, ko Kurahaupo,
Ka u mai taua, te ngutu Whenua-Kura ;
Poua iho te whare Rangitawi,
Tiria mai te kumara,
Ka ruia mai te karaka, ki te tai ao nei ;
Kapua mai e Hau, ko te one ki tona ringa,
Ko te tokotoko o Turoa, ka witi i te awa, ka nui ia, k
Whanganui.
Tiehutia te wai, ko Whangaehu.
Ka hinga te rakau, ko Turakina.
Tikeitia te waewae, ko 'Tikei :
Ka tatu e hine, ko Manawatu,
Ka rorowhio nga taringa, ko Hokio,
Waiho te awa iti, he ingoa mona ki Ohau.
Takina te tokotoko, ko Otaki,
Ka mehameha, e hine, ko Waimea.
Ka nghae nga pi, ko Waikanae.
Ka tangi ko te mapu, e hine,
Ka kite koe, i a Wairaka ;
Mata-poutia,
Poua ki runga,
Poua ki raro,
Ka rarau e hine.
Ka rarapa nga kanohi, ko Wairarapa,
Te rarapatanga, o tou tupuna, e hine.
Ka mohi ki te ao, ko te Pae-a-whaitiri.
Kumea ki a Warea-kai-tangata, ki waho ki te moana,
Hanga te paepae, poua te pou wkakamaro o te rangi ;
Ko Meremere.
Waiho te wanau, ko te Punga-o-te-waka,
Ko te Haumea,
Ka tika, whakamutu, e hine.
\
90 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA NO NGAITAHU.
Tira haere roa ki te tonga,
Ka marama tahi atu, ka marama tahi mai ;
Hoki rawa mai koe, ka rua-tangatatia ;
Kei mau mai koe, kei te kopeo.
Ka toihi waewae o Kewa, kei te Kiekie,
Kei te kainga, i a Kaitaruru,
Ki tera wehenga, o Ngati-Hinehau :
Ki Waiariki, whakawai ai.
KO TE TAU TENEI I TOIA MAI AI A TAINUI, KI WAHO O
TE WAO NUI A TANE.
Toia Tainui,
Tapotu ki te moana,
Ma wai e to ?
Ma te whakarangona atu.
He tarawa i Nuku ;
He tarawa i Rangi,
Tinia,
Monoa.
Nau mai,
Nau mai,
Ka kau taua ;
I te awa tuatahi,
I te awa tuarua ;
Kia matakitakina koe,
E te tini, o te tangata.
Naku, koe, i tiki atu,
Ki te wao nui a Tane.
Mingoi e Tane,
Rangahau e Tane.
Koakoa e Tane.
Turuturu haere ana mai,
HAKIRARA NGA MAORI. 91
Te wai, o te waha
Marama,
E takina ana mai,
E te komuri hau,
Na runga mai o Waihihi.
Turukiruki
Panekeneke
+hu o waika
Turukituruki
Panekepaneke
Turukituruki
Panekepaneke
Oioi te toki whanapou
Whanapou
rm
Takitakina, a
Takinakina, a
Takitakina, i te rangi whanapou
Haere mai, haere ma-m,
Haere mai, haere ma-az,
Haere mai, e Ta-aw£,
Kia kawea ko-oe,
Tera whenua-tta,
Tera moa ana ;
Waiho atu a-ai,
Mau e ki ma-ai,
Taraia he ho-oe,
Taraia he wa-a£a,
Kiapa-at;
Tu te tau i-ihu>
Tu te tau ra-a/wi,
Patatai-ai,
Ake ma-ana,
Ki raro ne-ei ;
Whati-ia,
"
Te hu-huki,
Te h\i-huki>
Mo te i-ika
Tapu, o te mane-ea :
Te ika, i karangatia, ki te tai o Rangiri-iVi.
E ku-w/,
E ko-oro,
Patua i te-ere,
I te tere ki \i-uta,
I te tere ki ta-ai,
Kei ketua e te kio-or*.
Tena ra,
To whakatina*
Ekore pea, te ngongo kino^
Tane kino,
Kui kino.
Ko rimu, haere-a kau-ai-a,
Totara, haere-a kau-ai-a.
Puketea, haere-a kau-ai-a.
Koroi haere-a kau-ai-a.
Titi e,
Tata e,
Titi e.
Tata e>
Ko koe ki runga r
Ko au ki raro,
E kare ko kau ana,
E kare ko kau ana 9
Ki te kare
A Roto,
Ki te kare
A Roto*
Ka aroha
Te tnotu, e tu mai 9
Te pae ki
HAKIRARA O NGA MAORI. 93
Taitata,
Te pae ki
Taitata,
Penei
Hoki y
Pera
Hoki
Au kino
Nei hoki,
Au mangu
Nei hoki,
Tuahuru
Nei hoki y
Tuatete
Nei hoki y
Mokomoko
Nei*hoki 9
Tuatara
Nei hokiy
Manawa
Tia te kino o Te Auripo.
Manawa,
Tia te kino o Te Auripo.
I kainga tona niho
Poro-rua ;
E kia wheua ki te taha y
A a a a
Pehia iho>
Pehia iho.
* The words printed in itaiioa are sung by the ehorua. The rest of the eong
is enng by one Toiee.
94 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA, NA TE PAHI.
Ra Kaiwaka,
Hoe ana i tawhiti ;
Raro mihi naku,
Ki te tau i te muri.
Pono tonu ano,
Ko te hara maikuku,
I teki taku kiri ;
Tohu mai e te rau, %
Tino makau ra,
Naku ki te whare.
Tatari naku,
Te ope i a Matohi,
To ki horo mai,
Kia wawe hoki au,
Iria ki te puke,
Haumua i raro,
Taku matua ra.
E moea iho nei,
Tito Wairarapa,
Ki te taha parakau.
E Rangi ma e,
Kati te tarawau,
1 mangi kau roto,
Te tira o Tiwai,
E hoki ra koe,
Ki to hoa moenga ;
Kei ara nga tai,
O Te Whakauruhanga,
O Tapu i runga,
Ka rahi ; ka hoki mai e.
HAKIRARA O NGA MAORI. 95
HE WAIATA, NA TE RAWHITI.
Tera Whanui, hikitia
I te pae,
Rukuruku ana mai, te
Tara ki,
Whitianga,
Pounga waihoe mai na,
Te Waka-tatare,
Hinga rawa te patunga, ko
Haruatai
Ka pau te miri rawa
Tutamure i raro,
Tino kite rawa au te,
Pae o Tuanaia i.
Na te aha i tukituki, te u,
Poko no Turiri,
Ki te kapuanga te akerautangi, e
Mairematatu,
Te tama a Rurutangiakau, e,
E tu ki te wao.
1 pati ai, tupu ki
Awatarariki ra,
Ka ruaki i te waha, te
Kai a te kawau, i
Rawe ai Apanui, ki
Te tira marama
I tau kati e-i,
Mau ai,
Te umanga ;
96 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Tera Kiritapu, te
Kinitia mai ra,
E te tira inanuhiri, e
E rua te rakutanga, i,
'Ka rongo e, te Whiu te,
Haruru,
O te tai,
Kei waho kei motu, e,
Tangi haere ana,
Ki te awa kahawai na,
A Hine-Kaitangi.
Tu tonu Puhirake, ko
Te moa,
Kai hau,
He whakareinga rimu, ki
O-Pou, ra ia.
HAKIRARA O NGA MAORI. 97
HE PATERE, NA TAKU.*
Ka hewa-hewa au, ki te nohoanga nou ne e Hape.
Aha,
Ha,
E kore i a au e karanga ki te tira tuku mai o runga,
I te kore tatata, hei hoko parawai nekoneko ;
E kore i a au e karanga, ki te waka hoe mai o Hauraki,
I te kore korirangi, hei hoko porawai pakipaki,
He paki moku,
Kia takawhio te waero, i aku wae ;
E ko te po tahi nei kia numia te hoe a Te Hika,
Tu ana ia, ka haere ;
I te mangere o te ringa, ki te raraku
Mai ko te ngu kau nei, ka hoki tapu koe na ki to wahine;
Te kai aparua, ko Rangitaiki, ko Te Aotutahanga,
Mau nawenawe i te tau o taku ate, ko Te Kirikaramu
Ka wetea
Mai, ko te tau o Matangiawhiowhio,
Ki a au mau ai ;
Teputa
Atu taku reo, i te he o muri, ka tino kore,
Whai tonu atu, i te kainga waewae, ka takoto ki te manga
Koparu, ki Okahu, ka hora
Au, ko Hinerau,
He takawhetanga kau naku ngutu,
Mei whakakikiwitia e aku kanohi, ko Te Rauparaha, mana
au e whiu nga pikitanga Ki Tapirimoko
Hei a Tuku, ka piki tonu
Au, i te tihi ki Maungatautari
Ko Te Rangeatahua, me tuku atu ki te awa ki Poukaroro,
Ka kau au i te taheke ki
Mangaohoi, kia murua iho taku kiri ki te nehu o Para-
kauae, kati ka hoki mai ;
Kei waiho noa aku rongo kino, i te ngutu awa ki Hauraki.
* AU of this song, but the first Iine, is sung aa a choru8 by the whoie party.
98 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE KARAKIA, TAWHITI KIORE.
Tawhiti e,
Hei konei ra, piko ake ai ;
Ka haere au
Ki te whare nui,
Ki te whare roa,
E tataia te mahanga
Ka rua hamutitia te kiore,
Te mau ana.
HE KARAKIA, RAOA.
Te whai
Whiti raoa,
Tapa raoa,
Kaitoa koe kia raoa,
Na to kai tu,
Na to kai rere,
Na to kai tamawahine ;
Tokowhia aku tama, i horomia e koe,
Ko Nini,
Ko Nana,
Ko te Patahi o Wahieroa,
Kainga ki roto,
Whakaruakina !
Nau mai ki waho !
KO TE WAIATA, A REREWHAKAOMAKI.
Nei ka noho me he ahi au,
£ tahuna,
Whitawhita rawa ake, kaore,
I taku ringa
Mai, me pare ake te ahi>
Ka takohu,
Na runga ana mai, te utu,
Ea Piwhara;
Me he tane au, e whai
Muri haere
Nga hapainga toki-i-a
Oku tungane ;
A tu rohia taku
Nei haere,
Nga nohoanga atu, o te
Remutu i runga,
A koe, e " Ke, kia
Whatia mai,
Na te kore na, he ringa
I whakatoro,
Kei hau aku rongo, te puke
Riri taua.
Kaiwaka, i runga, ki
Te hoko a Tikura,
Nui te whakama, ki
Taku moenga, i a.
i i > k
\
100 KO NOA MOTEATEA, ME NGA
KO TE WAIATA, A RANGIOMANOA, MO WHAKAUPUTA.
Kaore taku raru te mohiotia !
Te tangi a taku ihu,
E whakapaheke nei :
Te wai i akti kamo,
Ko te rere-tangi mai,
Whiua ki te rae
te Pihanga i runga;
Ko te rimu mau toka,
Ko te rite i aku 'nohi,
E whakapaea ana
Ki te one i Rangatira.
Kei tito, e roto
Te ngakau hokirua*
Te tumanako atu,
Ki a Te Whaka,
1 wehia.
E au mahara kore,
Ki te miri kau atu,
He makautangata ;
Naku rawa i whakakainga nui,
Katahi nei ka tukua,
Kia mahia e te tini,
Hei paki a whare.
Whakaaro
Rawa iho
Tenei ka eke nei,
Te puke kei Ruahine.
He pakaru a waka, e taea te raupine mai.
Ka tuku au e, ki taku matua mate,
E whakaririkatia iho e au ki te po,
Tuakoi rawa,
Kei taku taha maui,
Poupourere ake ka hewa au,
Ki te ao.
HAKIRARA NGA MAORI. 101
HE WAIATA, NA PAREHOKOTORU.
'Ore te koera ! kei te ngahae, me ko au,
Ka maka.
E ai nei hoki,
I te toka rurenga tai, e neneke i te ngaru
O te kongutu awa,
Waipohewa, au
Nga heke tai ra,
He kai whakahoha,
He riri te kore ;
Me hirau atu te ra, koia e hara mai ra,
Tona hohoro whakaoma tonu, i te rangi tahi,
Maku e urutomo te whare koia,
No Werawera,
Kia pehia iho te kuri awarua,
1 a Toka ra ;
Kati ki a koe
Tukua mai ki a au.
He ngakinga mate,
Taku koro tu atu i konei,
Ma TeTaraha,
Te tangata takitahi ;
£ hoki ana,
I te Omutu.
102 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA.
Tangi te Riroriro,
Tuarua rawa mai.
Tikina mai tirohia,
Tenei ano au,
Te kohi atu nei i te kokouri
Na runga ana mai te puna a te Aroha,
Tenei to tohu, ka mau ki te rangi,
Miria mai e, te miri o Rukutia,
Hiia mai e te hi o Tonganui.
'A mana e Rangi, to whitiki mai,
Makatitia iho, ki te tara whaiapu,
Whano mauru noa, te aroha i a au.
HE NGERI MO TE KAI KORE.
E noho ana, i toku whanga,
Ka whakamau ki waho ra ;
Panga reo mai, no Taharoku,
Peka mai ki konei ;
E kore koe e karangatia,
Kei kite, i te kai kore o te kainga ;
Kei ki koe, noku te kaiponu ;
No te kai ano, te kore noa.
Te whai au, te tira haere
No Te Tatara, ki Mokoia,
Te whare kura i a Kahawai ;
Kei ruarua, e te ngakau, ki a Taraia.
HAKIRARA NGA MAORI. 103
KO TE WAIATA, A NIHO, MO TE HEUHEU.
E to e, le ra e,
Wawe te rehu atu ;
Hei muri nei au,
Whakaoma atu ai,
Ki te hoa ra e i, Tarahanga ra ia.
I tawhiti Te Heuheu,
Tenei te wairua,
Ka rawaenga mai, te
Tara ki te Pihanga ;
Ko nga kainga mata, o,
Taku whanaketanga.
He ao mangi ra, te
Tuku o Te Pehi,
Hei koha ki te ao, ka
Rere au ko te pari.
HE WAIATA, NA NEKEPAPA.
Ra te kokiri tohu tonu ki te rae!
He a mai i au, ki tawhiti mau ai ;
Kei tata mai e te ngutu,
He wai kei aku kamo :
Kei hua mai koutou, kei uta nei au ;
Ka whano tenei, te tonga o te ra,
Ki a Te Rauparaha, naku koe i huri atu,
Te hora aku paki, ko koe e Te Puoho.
He kaha te puhitai, hei patu ki te rae,
O Taranaki i runga, kia kite hoki e,
Te whiunga taiaha, nau e Tiotio,
Te naupea mai, i tou pai ra,
E huri kei taku ropi, e.
KO TE WAIATA, A TOHUPU, MO POMARE:
Kaore te ngakau,
Ka motu ki
Hawaiki ;
Te aropiri mai,
Ki taku tinana nei.
Heoti ta Tiki e,
I whakapihanga iho ;
Naku ka pirangi,
Ki to tau,
E Tawhi.
Ho atu te kanohi,
Te ahi ka
Ka mai,
Ki te kongutu awa,
Ki Whangaehu ra i a ;
Waiho ra e 'Mare,
Kia taria atu,
Te kawa haere mai.
I a koe, Ti'
Nau i whakaihi,
Kia tapu
Tonu au.
HAKIRARA NGA MAORI. 105
KO TE TANGI, A TE UAMAIRANGI, MO TONA WHARE.
E tu ra e, whare e,
Ka mahue koe,
Whaihanga ra, e te Tuturi e ;
Tarei ra, e te Pepeke ;
Ka tau te tini o te Hakuturi, i tana tau e
Ko te Warakitauranga ra
Rere mai te maramara e,
Kei hopiri,
Kei whetau,
Torotika,
£ tu te maota,
Tahuna mai ra, ki te ahi a Tane, ra
Ko tunutunu whenua,
Ko anaana whenua, e
Tahi tama mate, ki te umu o te whao,
Werohia te tao a Tangaroa, e
Tahe ana ana toto.
Hc umutao a wahi e,
He umu tao takaripa, ki te tua.
Haere ana
Ka riri hoki au e
Ki a Tanemahuta i te wao >
Kei te kotikoti au, e
Nga uaua o Papatuanuku,
Nga taero a Kupe e ;
Nga rori o te whare o Uenuku.
Kia mate ki te whanako c,
Ko Ngaehe, raua ko Kore,
Ko Ringaroa, ko Maka e,
Ko Whiro, ko Tamatekapka,
To raua uri, ko Houmaitawhiti e,
Ko Tia, ko Ririwai,
Nana te whanako, i Kaihinu ra e,
Ka whakatupetia,
Rere noa, i te pari ki Otutauira e,
Whatiwhati ana iwi.
106 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
KO TE WAIATA, A HOROATUA, KAPUIAWARIKI.
Henoihengi hau ra, e wero ki te kiri, e-i,
E hua mai ana ra, kei te au taku moe.
Kei runga tonu au o te turanga ia ;
Tata noa atu, e kore au e rongo ;
Nei ka noho noa, ka rurutu me he wai
Ahuatia koia te marama e-i,
Te whakahinga atu ki Okehu ra
Hara mai e te kamo, ka rurutu e-i,
Paki mai e Rua, i wehea ra ra ;
Me kowai hoki au, te whakakore nei,
Te mea, ka kite iho i te pononga, e-i.
E Ao ma, e ki konei ra,
Kei te ako au, i te rere manu ;
E hara hoki i te oma noa atu ;
Makahia, i pepeke atu ai.
Rongo kaia ra, he maminga noa,
Kai ka whakarato, ki taua marea,
Kai huaki terta ; ko au anake.
HE TANGI.
Ko wai to Maro ?
I whano ai koe ki te riri na ?
Te maro o Tu e,
Ko Rangitewhiwhia e,
Ko Hotunuku,
Ko Hoturangi na.
Ka pake i runga ra.
Ake.
Taukiri e.
HAKIRARA O NGA MAORI. 107
HE WHAKAARAARA PA.
Ka po,
Ka po,
Ka ao,
Ka ao,
I te ahatanga,
I te kimihanga, i te kura o Tongameha,
Kei te ngaru puke,
Kei te ngaru horohoro ki te pari.
Kei te pari ;
Kei te pari ;
Kei Matanuku,
Kei Matarangi,
Nohoanga atua
Tua tahae
Whakamataku tahi au nei,
Te Ninihae
Te Paratahae
Whakarongorongo ana te taringa
Ko nga tarutaru e maha, o te pukohu,
O te ngahere,
O te wao nui a Tane ;
He Kiwi,
He Weka,
He Moho,
He toko Kokako,
Ko te whanau, a Kurutongia,
Kia hara mai, Maui hangarau,
Kia takahia, tona taokete,
Ko Tarahumehume,
Waewae huruhuru ;
108 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Moimoi kuri,
Moi,
Au,
Wherawherahia, te kauhanga nui
Te kauhanga roa a Marama,
Ka takoto tahanga i raro.
Te ika a Tu,
Te ika a Pae,
E tu ai Rongo,
E patu ai Tane,
I te kohikohi ;
Kia hiwa e,
Kia hiwa e,
Whakahiwaia, te ngakaa,
tenei pa,
Kei apurua koe ki te toto ;
Whakapuru tonu,
Whakapuru tonu, te tai ki Harihari ;
Ka tangi tiori, te tai ki Mokau ;
Kaore koa, ko au,
E kimi ana,
E rangahau ana,
1 nga pari ra,
I nga piringa hakoakoa,
Ka to atu te ra, ki tua ;
Ka ao mai te ra, ki tua ;
E,
I,
A.
**m
HAKIRARA NGA MAORI.
109
KO TE TANGI, A TE RIRIHOKO, MO TUTERANGIWHAKATAKA.
A taka nga po, i runga o Tararua, ko te tohu o te mate,
Ohorere te mauri, te hinganga o te hoa.
Ki a au e pa, kia waiho koe,
Hei whakahau riri, kei o matua
I te nui 'A Tikura
E tama whakaaro kore, kei o teina ;
A whitiki koe, te kiri o Arawhiti,
Ka whakahoro ki raro.
Ma o tuahine, mana e takiri,
Ki te muka i mirimiri,
Ki te hana i rere mai,
Ka tipare koa ;
A tiaia koe, ki te manu o tawhiti,
Te manu a te tupua ;
Taratara mai ra, te uru o te makau,
A heru kapai, ka pnta ki waho ra.
A pai atu koe, ki te hui nga ngutu,
A tititi koe te manu a Koreke,
Te au ki Wharo,
He toroa ingoingo no waho i te moana
Ki a au e pa kia waiho koe, mo nga riri ki waho ra.
Mo roto i a Kapiti ;
Nau i a waiho, to kahu i te whare,
To kahu e Tu, ki te kapa haerenga,
Hei matakitaki, ma Ngati-Ngarongo,
Kia whakarukuruku, te one i Waikawa,
Ma Ngati-Te-Ihiihi.
110 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TANGI, NA NGATIKAHUNGUNU.
Mei penei ana te riri a Tu, raua nei ko Papa,
Ki ta raua nei inara.
Ko Uhea,
Pohutukawa, e-i,
Ka patua te tai,
Kei a Moana-kura ;
Ka patua te tai,
Kei a Moana-toto ;
Aea ano, ka he i te riri,
Ka tikina ki waho, ki a Marereotonga,
Ki a Tumuwhakairia, e ora ana te wananga ;
Mauria mai nei, ko te rongoa whare,
Ka te rongo taketake, ki mua ki te atua,
Ka whakaoti te riri, e-i.
Tenei au e tama,
Kei te kimi noa,
Kei te rapa noa,
He manawa-hou e,
Te manawa i a tama, kia tina, kia mau,
Takaro ra mota ianei e taina,
Ka riro nga kiko i a au, ki te kai,
Ki a Anake te kai, e-i.
No te mea ra i a, he rakau tawhito
E mau ana, te taitea i waho ra e tu te kohiwi,
Tena ko tenei,
He rakau tupu hou,
He rakau rea hou,
Kei te maioio ;
Kei te timo he a tonu,
Te timo a Raraia.
HAKIRARA NGA MAORI. 111
HE MATA, NA TE KUKURARANGI.ª
Ko wai ra ?
Ko wai ra?
Te wahine, e tangi whakahaehae i runga i te Hokowhitu ?
Na te aha koe i pehi ?
Na te hauauru e pupuhi atu ?
Whakarongo mai ra 9 e nga whenua,
Ka whati pu, te riri,
I te ainga a te utnauma tangata.
E to ana 9 i te ngake o to kupenga ki uta,
Hukea,
Te ika.
To ki uta,
Hukea.
Rere mongamonga ki nga takutai, ki nga wai-tangi-rua.
Ka turuturu te riri, e.
HE MATA NA TE KUKURARANGI.*
Aha te hau e pa mai nei ?
He uru ?
He tonga ?
He paraawa ? he taupoki ?
Ko nga hau tangi rua, e tu ki te rae i Otnere ra ra.
Ka kite koe, e 'Raha,
I te ahi papakura, ki Kaiapohia,
Ma te ihu waka,
Ma te kakau hoe,
E whakataupoki, te riu
O te waka o Maui, ki raro, ha.
Tuituia, ha !
Hereherea, ha!
Kopekopea, ha !
Taku pokai tarapunga, e tu ki te muri-wai o Waipara, ra, ra.
Hi,
Ha 9
Ka whakapae te riri ki tua.
* The words printed in itaiiea are song as a ehorng.
112 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
KO TE TANGI MO HIHI, NA TONA WAHINE.
Tera nga tai,
E aki ki te rae,
Mangauika ra ;
He tohu aitua,
No te tau kua riro ;
'Me kowai te Atua,
Nana i kawhaki,
Hihi, ki te mate ?
E iri noa mai ra,
1 runga te whatarangi,
E tama, whakaaro kore
Kei o teina,
'Hai tawhitawhi,
Ka hoki whakamuri ;
Taria, e tuku atu,
Te whana kai-tangata,
Ma te rahi a *Ti Apa,
Ma Hou-a-Uru,
Mana e whakaruku,
Ko te riri a te po ;
Tena ka paea
Ki Wairoto, ra ia ;
Ma Ngati-Koroki,
Mana e homai,
Kia kite iho au,
O hua whakairo,
whanakenake,
1 patupatua iho ;
I werohia pea,
Ki te ake rautangi ;
Ehara i te tane,
He huia tu rae ;
L
HAKIRARA NGA MAOW. 113
He toroa whakakopa,
No runga o nga hiwi ;
Ka paku ki tawhiti
Te pu, ki Tararua,
Ka hoki mai e te tau,
Te moenga i a au :
Taku manu korero,
Tiu ana ki te muri.
KO TE WAIATA, A TIPONA, MO TE REHU.
E ua e te ua, tawai kohutia ;
Te ata whaki iho
Taku pana, ki a au,
Kia mohio roto,
He tangata kei waho.
E kore au e whanatu ;
He hurirua tangata ;
Kei pau kau mai,
Nga muna ki a au.
Maku ano au e tatari ;
Ki te karewarewa,
No runga i nga pae,
No Taukokako ;
Whakaea marire atu,
Aku parirau.
E hara hoki koa,
Kei haea mai au ;
Kati ake pea,
I era mahinga.
HE TAU. *
Kauraka ra nge au ! hei rore rautia, ki te korero ;
Waiho kia noho ana, kia roa iaraite hurihanga,
I te whakaarotanga; waiho kia waiwa,
Kia mariri ai, te hau o te tupua?
Te awe o te atua? e nanape kino nei i a au.
* The wordf printed in itaHee are 8ong as a ohorai.
HE TANGI NA MARIU.
Nei ka noho, tirohanga maru kore i a au, e-i.
Me aha e Iti ?
Te mea korenga, ka tu kotahi au, e-i.
E mihi e hine,
Kei whea ra e, te uri o te tangata?
Ra pea ia,
Ka riua atu, ki te tai whati-tata,
Ki Otamango ra, e-i.
Haere o rongo,
Te tihi ki, Tautari, kei o tuakana, i,
Mana e whakatangi,
Ki te mata o te kuku, i.
Ma te hau murimuri,
E tuatakahi mai, kia tangi au, e-i,
Whakamakurutia,
Taku wai roimata, ki oku hoa, e-i,
Na roto ka mahara,
Te hoki mai ki a taua.
HE KARAKIA.
Hei kai mau, te tangata
Makutu mai, mahara mai ;
Kei reira to hara,
Harahara aitu, harahara atai,
I pakia ai koe, i rahua ai koe.
Niho koi, tara koi, kia u o niho ;
Niho koi, tara koi ;
Kei te tai timu, kei te tai pari,
Kei Rangiriri, au-kumea, au-toia,
Nau ka anga atu, anga atu,
Nau ka anga mai, anga mai.
HE WHAKAORIORI.
Aue!
Aue!
Panapana noa ana taku mea ?
He whakahouhoutanga na to nuinga ;
Kihai koe i ahua e to matua,
I mahia porirotia e au.
I hua mai ai koe, i roto i to moenga pouri,
Whakaputa e tama ki waho ra,
Kia tatahi o waewae,
Kia puta i a koe, ki te whakakapi turanga,
Kia whakawhiwhia e Tohe, ki te paraoa,
Kia uhia koe, ki te kahu o te Rawhiti,
Takapokai ana taku potiki te ara,
To eketanga, kei Whakaahu,
Ka kitea mai koe o papa,
Tu ana i nga tahi-tahi ki Wharemako ra,
Ko Rangawhenua kia hoaina, ki te korero o te riri,
E huri to taringa ki te rangi,
Ki te rongo toa i to tupuna,
E tama wairua kore naku, e.
HE MATA NA TE KAHU-KORE.*
Ka ngapu te whenua,
Ka haere nga tangata ki whea ?
E Ruwaimoko, purutia,
Tawhia,
Kia ita,
Aha!
Ita,
Ita,
Ita.
" The words printed in itaiiea are sung by the ehorua.
\
116 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TANGI, NA TE NGAHURU, TE RANGITIRA O NGATIWHA-
KAUE, MO TONA WAKA.
E muri ahiahi, ka totoko te aroha,
Wairua o te hanga, ka wehe i a au,
Wai te teretere, e rere i waho ra ?
Nou na e Te Kohu, e hoki koutou,
Ripa ki te whenua, ki Maketu ra ia.
Tenei matou, kei runga i te toka,
Me rauhi noa, ki te wairua kau ;
Te waka ra e, i tataia mai,
Toroa i te wai, kia paia atu koe,
Haere ki raro ra, ki Hauraki ra ia,
Hei matakitaki ma te nui a 'Ti-Maru,
Au ka pae noa, ki Maukaha ra ia.
HE TANGI TAWHITO.
E muri ahiahi, takoto ki te moenga, e-
Ko taku kiri mangi, te tirohia mai na,
Kataka ko roto nei, me he ika mate, au,
Ki te iwi, ra ia, e taupu mai ra
I te tai, ki te tonga, e
Ki a Te Huri-nui ra, me aha atu koe, ra
Me tangi atu koe, te tangi o Rakahua, e '
Te tangi o Rikiriki, tena kei te rangi, e
Kia mate i te matua, e ora mai ana koe, ra-
Hei whakamaurutanga maku, ki te iwi, e
Ho mai he mata, kia haehae au,
Kia kotia te kiri, miringa mai a te hoa, e-
Ki te renga-horu, no roto no Parahakaia, e
* * *
^^ ª^ ª^
No Te Rangianiwa, te kai a Pera, e-i.
HAKIRARA O NGA MAORI. 117
HE TANGI MO RANGIHIROA.
Kaore te mamae, ngau kino ki te hoa ;
I tiaria mai, to mata whakarewa, kia whakatauria,
Te uhi a Wharawhara ; tena, ka riro kei te one,
I Matangi-te-uru, tou kawenga, e te toa ;
Te ai he mahara ki te ao, whakarere rukaruka,
Te moenga i te wahine, rere a manu tonu,
Ki te hui mata-ngohi, kei hoki te ingoa,
Kia tarewa ki runga ra ; e waiho ana koe,
Hei kohure i te iwi ; ka ngaro noa, koa-nge,
'A Te Rangihiroa, na te po i here,
Kei to kahua, he roi i whiua ai koe,
Ki te aroaro no +rohanga, e-i.
KO TE TAN6I A TE NGAHUE MO TE MATOHA.
Tenei au nei, te noho putao nei,
Tera a Te Hau, te tito noa mai ra,
Me aha ianei, he makau maku,
He manawa unuhia,
He ngakau motuhia,
He aha ra ko au, te kai atu ai i te toa,
I te toa, i whakahira, ki te patu kohuru,
Na Tuwhare au i whakatakataka,
Na ngaua pu na, koi tutetute,
I mahue ai Pukerangiora,
I rere Te Atamira, i te pari o Titihakorekore ;
I rere a Whatitiri, i te kaha o te kupenga a Takaratai*
I huri tou tini, ka tere i Waitara,
Hei whangai hinaki, ma Te Kahutatara ;
Hei kai whakamoe, ma Kopeka, ki tona urunga,
I ako kai tangata, ai Te Whekite, ki reira.
118 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA.
E ta uru waho e wawara mai nei,
Mata hehengi mai kei te aroha au,
Ki te anu-hau-raro i tuku mai i te hiwi,
Ki Ngongotaha ra te hoha noa,
Taku nei titiro te puia i whakahinga,
Tu mai i kona ma te ao tonga au,
E kawe ki te rae o Tahere ra ia,
Whai noa atu ai,
Ka huri atu na koe, i.
HE WAUTA.
Kaore hoki ! e te korero,
E haria mai, e te ngutu,
Ka tahi te ngakau ka rutua ;
Kei aku kamo, e paheke nei ;
Ka hei ra, e te ngakau.
Te ngaki hohoro, i nga rangi ra,
E whakananawe ana, ki te noho,
I I au ra, e te iwi ;
Ka tu au, i te rahui,
Na Te Ngatete ki te Taitapu,
Mei whai au, te hikinga-wae,
No Hihi', hei kawe atu,
Nga ngutu pa, ki Waiari ra,
I matakohuki taku titiro,
Te oranga moko, no Te Whakaea,
E hoki ra, he kiri awhinga,
Na to wahine, kei natu mai.
HE TANGI, MO TE MATE TURORO.*
Mate kino, mate kino !
Mate taurekareka !
Me he mate taua pea koe,
Tataia he toroa,
Hoea t, te moana pea.
HAKIRARA NGA MAORI. 119
HE WAIATA NA NGATI-KAHUNGUNU.
Te mahara i a au,
Te mahara i a au;
Numinumi noa ana,
Kopikopi noa ana.
E te whakama ra,
O te wera i a au.
E hara hoki ra i a au,
Kei tono ki te haere,
Na taku waewae,
Kei rore ra i te whenua,
Tau noa atu au,
Ki te kopai o te whare,
Ki Karearea ra.
Whakatau korero,
E Tuki ma e ;
l£a tahi nei ra,
Me he mate kopaito ;
Ka iri te matunu,
Ka rere kei waho.
HE WAIATA.
E titi koia e te atarau,
Tiaho i runga ra,
Hinapouri ka ahu mai ai au,
Ka ruru ki te whare,
Te roimata ka hua maringi,
Nei kei aku,
Mokai pae nana i arai,
Te kite atu au,
Puia tu mai ki Tauwhare,
He wawata na roto,
Kei raro iti iho ko Te Tomo,
E aroha nei au,
E hoki koe ki to wahine,
Kei ako mai ki te hae,
Kei tu noa mai nga tai,
Omoho kei roto. \
120 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE PEPEHA.
Tangi to te tamaiti,
Whakama to te koeke,
Tae ki Weriweri ;
He tohe rara,
Tona otinga.
HE WATATA.
Kaore te po nei,
Ma te aha e unga,
Whakaeaea ana,
Te tangi a taku ihu,
Whai rawa te whakaihi,
Kia tu i te tapu,
Oku korero,
E mauria atu ra,
Nga tatika roa,
Waiwhariki ra,
Kia kai te taringa,
1 oku rongo e,
Naku i whakananawe,
Te roto ki Horotiu,
Mei tu tahi au,
Te tira o Te Koreke,
He tuhanga kai au,
Ki waenga te marae,
Ako keu iti,
Te taha i a Te Koha,
Ka hei te ngakau,
Nana rawa i tekateka,
Ako hihiri ai,
E roto ki te mahi,
Mei ahatia koe,
I tata mai ai e,
Naku i auraki atu,
Ki to pai hara mai,
Kei riri to wahine,
He manu haere au,
Tau mai te korero,
Ma te rawa hoki au.
KO TE HAKA, A UPOKOITI.*
E ko Te Aeaoiarangi !
Ko Te Aeaoiarangi !
Huiake !
E Te Aeaoiarangi !
Puhi kura,
Puhi kaka,
Ka whakatautapa ki Kawhia, huakina,
Huaki.
Ka whakakopuraruarangi Hape teina, o Tupateka,
E!
O Tupateka !
E!
O Tupateka, huakina,
Huaki.
Tahi ka riri,
Toru ka wha ;
E matamata hopukia,
Homai ra to whiri kaha, torokaha 9
Ka toetewete,
Ate,
Ata,
Atau,
A .
* The wor´ls printed iu ita)ics are snng as a cborus.
122 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
KO TE WAIATA, A RANGI-A-HO, WHAEA O TE HEUHEU MO
TE RAUPARAHA, NO TE MOENGA O TE HEUHEU-NUI, I
TETEHI WAHINE HOU.
Ra tc haeata,
Hapai ana mai,
Au ki raro nei,
Huri ai ki te whare.
Taria e Heu,
Kia taria ake ra,
Nawhea te ara,
I kouihi atu ai
Tera ka eke
I te rangi tuatahi,
Te rangi tuarea,
Kia whaka-Tawaki
Kati e te tau
Ka mahora nga kino
Rongo mai mo waho
Kia whakatauki ake
I moea iho ki te po,
I konei rawa, e Heu,
A oho rawa ake,
He rikanga moe.
Tenei whea te takutai,
E whanatu ai, e haere,
Kei tc tai tua,
Kei te Taharoa, au
Kawenga hianga,
Ki a Te Taraha i te uru ;
Te whare i parua,
Ki te Urunga-paraoa,
Ki Te Titimatarua ;
Ki a tau ai, aku kino,
Te hurihia ki raro ra,
Kei hoki ake ki te ao.
HAKIRARA O NGA MAORI. 123
KO TE WAIATA A KAHOKI MO TAITIMU.*
E kui ma e, katahi hanga kino, e
Hara mai ki a au> whakaiwikore at\
Kia kotahi te mate, mo roto i au,
Kia au iho ai taku noho ki raro ra
He rau maharatanga e te ngakau, e
Kia inumia atu 9 i te ia taiheke.
Ko te toka tapu au 9 ki Oruanga ra 9 e
Uhia atu ai 9 e te rehu tai-toko,
Hei whiu i au> ki waho ki te moana,
Kei noho au i konei 9 manioro noa ai, e.
Tu ai ki te riri, ko wai e rongo ake ?
Kua mate noa atu maua nei ki te wai?
Kia kaha e te Ori, tau pupuhi mai, e
Hei whiu i au, ki runga ki te rangi, ra
Ki kona koutou tupekepeke ai, e
Kapokapo kau ai o koutou ringaringa i.
* The words printed in itaiiea are sung as a ehoru*.
KO TE TANGI MO TE MATUA O TE HEUHEU.
Te toka tu moana i Taupo, ko koe anake,
Te au ko te moe, e tokona ake ana ki runga ra
Na te mamae ra, ka huri ronaki.
Koe ika pawhara, na Kahukura ki runga i te tiepa,
Whatiia mai ra, te tapu-maroro, ka tokia e te hau-kopata
Kapa ianei he wehenga tau, koe,
Te wehe i te matua, nohea e hoki mai ki a au.
Te matua, i te whare, me rauhi mai e te ringa,
Te matua i te waka, me whakatangi ki te waihoe.
Me uta nga patu, me uta nga tao,
mahi ra e i whakararawetia ki to iwi
Ka rewa, kei runga i te apaapatu, kei o tuakana,
1 te waka e tau ana, i te nui a ti 'Tu, i te rahi a Te 'Rangi,
Mana e ho atu, ki te nui a Te Rangi,
Mana e ho atu, ki te mata uraura,
Maku e whakamau, ki nga tai toru, i te atea a te waru.
E pa ma, tirohia mai, ko au anake tenei ;
Ka riro te mumu, ka riro te awha,
Ka ngaro te Parata, ka maunu te ika i tona rua.
'Atea kau ana ko te turanga kau o Rehua,
Taku kaka haetara, i te iwi ra ia ;
Takoto ana mai, te marama i te pae, ki a koe,
Ka eke i Ohe, ka tau ki raro e, ra.
/
HAKIRARA O NGA MAORI. 125
HE TANGI MO PAPAKA NA TE HEUHEU.
Taku tirotiro noa, i taku hono tatai. Ka wehe koe i a au,
Te mu a te tini, te wenerau a te mano,
Taku manu tioriori,
Mo nga hau kopanga-rua, ki te tonga ;
Ko Te Tupe-o-tu, ko Te Hau-te-horo, ka whakairi te toa.
Rangatu atu ra,
Nga titihatanga i roto Pa-Hiko,
He kauterenga nui
Na koutou, nga taumata i te Horo.
E whakamakuru ana,
Ko aitua tonu, Ko Tiki raua ko te Toa,
Ko Whana-ihu, raua ko Whana-rae, ko te tama i aitia
E tera wahine, e tera tangata,
E whakatutuki ana,
I nga waitete, a Tu-matauenga ;
Taku whatiwhati ki, ka riro,
Taku poporo tu ki te haumuti ;
Taku wai whakatahetahe,
Ki te kauhanga riri ;
He rianga tai, he rutunga patu, na koutou, ko tuakana, ki
te one i Puruaha,
Takina atu ra, kia whana ai o ringaringa, kia hokai ai o
waewae.
Haere ra, e Pa,
I nga tai whakarewa kauri, ki te uru ;
Tutanga po noa e ! roto i a au,
Kei te aha to hara ?
Kei nga hara tahataha nunui, o Tiki-inaeroero.
Kei te aha to hara ? kei nga turanga rau a te toa,
Kei o hianga,
I tukua atu ai, ka moe koe i te kino,
Te hoa, e-e-i.
126 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TANGI NA TE IRO, NO TE HEKENGA 1 MATAKITAKI.
Kaore hoki te whakatakariri, ki aku mokopuna,
E kiikume kino nei, i a au, e.
No mua ra e Pa ma, te hianga o aku turi,
No aku rangi marohitanga ;
Ka tuku tenei, ka popopopo,
Ka paewaitia,
Ka rere au, ko te reinga.
Ho mai, e Pehirehu, te rongo o te kai,
Kia whakarongo pikari aku taringa ;
Takahia e koe, i te nuku roa o Mawete,
Ko te ara tena, o to tupuna, o Hikatamure,
I haere ai, ki te uranga o te ra,
Ki Nukutaurua, ki te Kaha-o-Maru,
Kia taua ki te marangai.
Kia homai ai, he matataketake,
Ka hoki taua, nga ngaru e huhuka mai o Rewa tu,
I runga ano taua, o nga maunga,
E, ka whakarongo, ki te tangi mai a te karoro,
Ko te tangata, i noho mai, te ngutu awa,
Ka kite taua, i te takupu,
Ma tai awa e rere nei,
He nihinihi whenua,
Nga manu a to tupuna, a Kaupaea ; e-e,
Ngaparepare, ano Ngaparepare ;
Ruatemahue, ano Ruatemahue ;
Tautepaoa, ano Tautepaoa,
Nga whakawehi, o te whenua, e.
Ka tu ra a Hurakau, ka hoka i tana patu
Me a ki tona uma.
Noho ana mai, a Ruatatiti,
I te aroaro rr Aitua,
Te tangata i whiua ai au, ki nga maunga, e
/
HAKIRARA O NGA MAOIU. 127
Te kite au, ko Maramataha,
Ka tu whangai i Hurakia
Whirinaki au ko Tongariro e,
Whakahuene ana na Ruapahu,
I au nei ;
Na Paretetaitonga, anake nga uhi,
I maka ki oku turi,
Tu te takitaki,
Oti te hopehope ra ;
No muri nei, e Pa ma,
I taia ki aku reherehe,
Ka pai au, te haere te one i Tepiu, e.
KO TE TANGI, MO WERAWERA NA, KO WERAWERA, TE
MATUA O TE RAUPARAHA RAUA KO WAITOHI, KO WAI-
TOHI TE WHAEA O TE RANGIHAEATA.
Tu taratahi ana, te whetu o te rangi ;
Te tangata toiora, e kore e ngahoro ki raro ra,
Nau i taumau i te rangi e tu nei,
Mate mai ano, i a Maui-hangarau,
I mate ake ano, i a Maui-kakata, e,
Te ahunga oneone,
Te aponga ki runga ra
Ka rewa o toto ki te rangi ;
Romia i te tangata,
Kia ngaro ki te hau, o te kore noa iho ;
Whakaora mai e,
Te marama i te pae.
Ko wai te atua, i whiua ai koe ?
Ko Kimai-te-rau, e
Na te tangata, to kete kai
I wharikia iho ai,
Taku kiri kowhiti, e,
Ka pau te moumou,
Nga kohatu makauri,
I raro Waihinau ;
\
128 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Ka whatiwhati koa,
Nga parirau o Kupe ,
Ka puuia mai ano,
Nga wai herehere taniwha
Roto o Marokopa,
Mana e rangaranga,
Nga mate o nga iwi nei, e
Ka tiraha ki runga, e ;
E Poho ma, e
Whakarongo mai ra,
He paka whatianga,
Ki waenga te tahora,
Kihai i tuku turi,
Kia tangohia atu,
I te mata o te tao roa ;
Nawai tenei, e
Me hori noa koe i runga te makatea ;
Te hau i karangatia,
Ki a Tu-te-nganahau, e
Haea mai ra
Ki te mira tuatini,
Kia rere ko te kora,
Ki runga te rarauhe,
He kai tuhanga rau,
Kia rato nga waka ;
E hara taku manu,
I te manu karetai,
I te wao totara,
E hoea atu nei
Ki roto o Rimupiko
Koia Tukapohia
Mana e koko
Ko te ika a Ngahue,
Haupatua iho,
Ki te patu pounamu,
He kaka tino tangata,
Ka moe ki te hau.
HAKIRARA O NGA MAORI. 129
KO TE TAU A MOKAU MO TE RAUPARAHA.*
Karanga pa mai ?
Tena ka mene kei waho,
Kei tai e kokoti kino ana, i te ngaru tua manomano,
Tai ki Karewa,
Ko to paenga ia,
Waho o Maketu,
Ko te one tiatia, ki te tao matarau,
Te tonga puaroa,
Ka rimua o iwi ki runga o Tauwhara,
Taka mai Rawhiti ;
E mau ana te toa na,
Whakahaerea ra,
Na runga i Ohautapere,
Ka tuwhera kau mai,
Te rua o Kaiwhare.
Tapua kau ana, te toka i a to Whata,
I te pae tirohanga nei hoki,
Wherawherahia ra e,
Te kapu o to ringa,
Kia hou taketake,
To ringa parapara,
I hakerea ai te mano o te whenua,
Kokopa mai nei,
Ki ona papa, ka heua nei hoki,
Me koko a tau, e
I te turanga whakawareware,
Whakawarea ana koe ra,
Ki te ngakinga mate, ki a Tamamutu,
Nawaki tonu atu e,
I te ara whekowheko,
Runga o Tarawera,
He tuki upokororo,
Ka iri maro,
Te hiakai tangata,
Kia Whakaue-Kopako.
* Rangihaeata sung thia poem to Te Ranparaha, upon hi9 heing released, ot Otaki. It i9
an aneient Iament for a chief of the Ngatiinaniapoto trihe uamea Te Wharauuga: hia aou
was Te Pango, whoae eon wan again calle<l Te Wiiaraunga, who wau the father of Te •vcv%cª^
a chief now living.
\
130 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TANGI TENEI MO RUAMOANA.*
Taku tihi kouru nui, ka whati i te ata,
Ko te hau o te rangi,
Nana i tokotoko,
Tere ana Ruamano,
Ki te uru;
Ma to tuahine,
Mana e ho mai Poutini, c
Mau atu ai,
Te ata o Whakatupu,
Hei kowhatu tao ;
Mo korua, ko te ipo.
Ka pau te a waiho
E koÍ i te whare, i
Te ruru taparenga,
I te ruru whakakaia,
Maku e mihi, noa,
Ki o korua titahatanga i
Waho te one pu,
I raro te Waipuna,
Ka timu ko te tai,
Ka tawhai koe, ki nga tahuna i waho ra,
Ki a mau ana mai,
Ko te Kurunui-o-mahutonga,
Ko te manu tena,
I nohoia ai, te au ki Katikati.
* Ruauioana was the ancestor of the chief Tnpaea, now living atTauranga.
Ruamoana was the father of Maitnaraeoriki, who was the father of Te Utanga,
who was the father of Te Waru, who was the father of Tupaea.
/
HE WAIATA.
Tera te Kakau, e !
Whakangaro atu ana ia, ki te rua, e.
Tu mai, Iratu, e,
Kia aropiri mai, ki roto ra, e,
Whea te iwi ngaro, e,
Ka pau, te tau-toko e te ngutu, e.
Moea ki te po, e,
I konei tonu, koe a Te Hiko, e,
Ho ake ki te ao, e,
Ko au anake te tuohu nei, e.
Pukohu horahia, e,
Na runga mai o Tarahanga ra, e
Kei raro iti iho, e
Te wa koia, ki taku matua, e
'Ore te hoki mai, e
Ki a au ra, ka iri nei, e
Te kaha o te ngutu, e
Te mutu noa, i te rangi tahi, na.
HE TAU.
Torona te ringa, ki Maketu ?
Ki te awa pouri kerekere ?
Pouri kere kere
Hui ake nga turi, ki porokaki ;
£ tuohu kau, tatou,
E Tama ma.
\
f
132 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TAPUWAE.
Taku Tapuae nei c, ko Huaki-Nuku, ko Huaki-Rangi, ko
Rua-i-wehea,
Takitaki Tu, o riri, e hara mai na,
Tatau atu ana te po, i a koe, whiti ana te ra, i a au nei,
Tatau atu ana te kohu, i a koe, whiti ana te ra, i a au nei,
He po ki a koe, he ao ki a au nei.
Poua i o riri, poua i o patu, poua i o toa, poua i o kaha,
poua i o nguha, poua i o waewae,
A au e haere nei, e pu rere-hau
A au e haere nei, e pu roro-hau
A au e haere nei, e tuia e te apuhau, e te apuinatangi,
Totohi atu ana te po, i a koe, heheu ana mai te ao, i a au,
Tena te po, ka ruruku ;
Tenei te rangi, ka heuea.
HE UMU TAONGA, NA HIKAIRO.
/
Whatu oho, te urunga
Whatu oho, te moenga
Whatu akiritia,
Whatu pakeke,
To mata i tua,
To mata i waho.
O-i.
Ho mai taku taonga,
Taku taonga, i tiria,
I tiria ki uta,
I tiria ki tai,
I tiria ki tokerau,
Oreore te kata, a te wahine ;
Oreore te kata, a te tane.
O-i.
Ho mai, taku taonga,
Tu ea, Tu ngaro.
HAKIRARA O NGA MAORI. 133
HE WAIATA.
E ! muri koe ahiahi ra,
Tango mai te korero, o namata,
O nahe rawa, o nga kahika ;
E, kei runga riro,
Kei a Kahungnnu,
Ko te manu hou nei e, te moa,
Hei tia iho mo taku rangi.
HE WAIATA.
Kaore te aroha, te wahi pu ake i roto ra,
Kia ringia, te puna i aku kamo,
E ai te taheke. Ka hei au,
Ko te kiri-amoko, te tirohia mai na,
Kataka ki roto nei, me he ao e rere atu ra
Wetewete atu ra, i o taua moenga,
Nau i ako, te kaihora wawe, e,
I whea koia koe i te tuatahitanga ?
Mekore te waka nei, te pakaru pea.
Hei a pihanga iti, te hurihanga,
I roto i te hinengaro, aroha ;
Ho ake rawa nei, te ngakau whakahoki,
Ka miti whaiparatia na te tangata.
134 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TANGI MO TE HIKO-O-TE-RANGI.
Tera te uira ! kokirikiri ana, te tara ki a Kapiti ;
Ko te tohu o te mate ra, E Tohi mata iti, haere ra korua,
He kuru tongarerewa, he rutunga puhi no Tainui, ka tere
ki te tonga.
Taka ana a Ouenuku, ru ana te whenua, e-i,
"
Rori noa nei, o iwi i te ao. Ko wai ki muri ? e-i.
Nau i matakahi, i te takapu nui o Papa, ka tiraha ki
runga, e-i.
Wawahia ra, i nga tatau o te rangi, kia eke ai koe, ki
runga ra, e-i
Kia totika ai, ki te aroaro o te Atua, i whiua ai koe ki
te mate ra, i
I haehaea koe, ki te piharoa, kia rewa tou hinu, ki roto
o Poneke ra.
E hine a te hoa, tirohia iho ra te pera o Tutunui,
Ka 'tohu ki te whare ra, o tapu-whakaihi ;
Naku i hoa iho, ko Whakaraka-te-whatu, e-i
A Kaiwhakawai, tc wahine 'Atiawa, kauraka
E koaia, he whatinga toki nui na, e-e-i.
HAKIRARA O NGA MAORI. 135
HE MATA KITE *
A! kohea? kohea?
Tera maunga,
E tu mai, ra, ra.
Ko Maunga-nui,
Ka tanukit)
Kei raro.
A! kohea? kohea?
Tera maunga,
E tu mai, ra, ra,
Ko Rangi-uru ;
Ka tanuku,
Kei raro.
A! mitimiti.
E.
Mitimiti.
E.
Mitimiti,
Oreore 9
Te tai 9 o
Tauranga,
Mitimiti, i-i.
* The portions of this song whieh are printed in italics are sung by the
ehorua ; the other portiona by one voice.
136 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE URUURU WHENUA.
Ka u ki Mata-Nuku,
Ka u ki M ata-Rangi,
Ka u ki tenei whenua ;
Hei whenua ;
He kai mau, te ate o te tauhou.
KO TE WAIATA A NGAHUIA.
Tenei ka noho, nga kokoru ki te Kouamua ;
Tikina mai Kawana, tirohia taku iti, e noho wairua,
Kotahi ra mota, i matea atu ai, ko to kurupaitanga iho.
Me aha atu hoki ? hc takiwa moana,
Kia noho taku iti, i te kei o te 'tima
Nou, e Kawana; hei whiu i au, tc tai ki Ingarangi.
Kei hoki mai whakamuri, ki Pewhairangi ra,
Ka kai manatu au.
IIE TANGI MO TAIAWA.
E hau o tawhiti,
I whiua mai ai,
Te 'puke i Oropi,
I maunu atu ai,
Te taniwha, i te rua,
Te puru o Waikato,
Taku tau, i mutua
Te wehi, o te wheiiua.
HAKIRARA O NGA MAORI. 137
E hine, a Nao,
I murua iho ra,
To mata whakarewa,
Ki te wai ngarahu,
Te uhi a Mataora.
Hoki kau mai nei,
Te tangata putohe
te riri.
Te haere te rongo,
Me ko Rangiwahia !
Mo nga mate ngaro,
1 runga te Motu-nui.
Tikina atu ra,
Nga rata whakatere kaipuke,
I runga o Ngamotu ;
Nau i kumekume,
Ka u te paura,
Ka tini te maata,
Ka moe koutou
Ki runga rau kura.
Kia ata whakaputa,
Te rae i Rangipo,
Kei pehia koe
Te awe o Tongariro,
Tahuri atu, ki tua,
Te moana pounamu,
Tautika te haere,
Ki a Te Rauparaha ;
Kia koa tu mai,
Te wahine 'Ati-Tama ;
Mo Tupoki,
Mo Raparapa,
Tenei kei roto.
" ;
" i
\
138
KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TANGI MO TE PEHI.
Na te Atua ranei koe ?
Na te whiu ?
Na te ta ?
Na te whakatakatu ?
Nau kumea atu,
Nau takina atu,
Ki te aroaro, no Hakitara,
Ka nui o hara, ka rarua koe.
E tama naku, korikori, ki' horo, kauia e koe te au ki Kawea,
Mate, takoto roa, kei o matua.
Ma wai e rou ake, te whetu o te rangi, ka taka kei raro ?
Mo koutou ra, e taupu mai ra, te wai ki Poutini.
Ma tama na 'Pare, mana e whakarewa koe, totara tu wao,
Ki kona e te rewa, whakahinga noa ai, te rae i Whangai,
Ko wai tohu ai, e hokia Oropi.
Nga nui o te tau, i waiho i te whare ; ka haruru o rongo,
ka kai ki te rangi.
Kihai koutou, i whakahokia atu, mo nga riri awatea, i
runga te Motunui,
Mo Mamao-atu, mo Tc Hiakai, tenei kei roto.
E rau a Te Hau, e-e-i-i.
HAKIRARA NGA MAORI. 139
HE TAU.
E muri a po, kia a moe huri au ; te hua aku kamo,
Kua riro ki raro, ra.
Te moe te (ina ia) au ki te whare, pohewa noa au ;
He ao mangi.
Te pekeriki ra, e titope i runga, whawha rawa ake,
Me he ri mangemange.
Te makariri ra, whakatoro ana, noku te ringa kore,
Ki te rau harakeke.
Whakawehia ahau, te makau a te rau, kei
Pahohoro ta te ngutu.
Tara atu koutou, i oku korero. Pua nga kakaho,
Ka rere i te waru.
Ahakoa ra, te puke i motu, heoi e Tua, i huia
Ki a au.
'Ore i whakarato, ki te rau, e pae na, te tau-tama,
I whakamatau iho.
Katahi nei hoki, ka rau aku mahara, ki nga mahi
Ra, kua noa atu.
HE KARAKIA.
He ata whiwhia,
He ata rawea,
He ata kai-taonga.
Ka whiwhi, ringa o Aitu,
Ka rawe, ringa o tangata.
140 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
TUKEKA TUPAPAKU MATE, A TE UHUNGA.
A tenei au e, e tama nei, nei, aa, aa,
Tenei au e, e tama nei, nei, aa, aa,
Tenei au, e tama, i kimi mai nei, ki a koe,
Ka arohatia au nei, ki a koe, nei, nei,
Tenei au e, e tama, e-e.
HE TUKEKA NA TE HUNGA O TE MATE.
E kauaka ra ngeau nei, e hakuhakua, a.
Tenei te whakama e, kei runga, kei taku rae,
E hohore ana, me he kiri kokiri,
Me he pa nga patu au, na Te Huhu,
Kia eke au ki runga, ki te puna Tinirau, e,
Pupuha nei te moana;
Pupu, ka mura te ahi, ha, a, a.
HE TAU.
E ! ko te kainga hukiki nei, tenei ;
E ! ko te kainga whakawiri tangata nei, tenei ;
E ! poho tikoko,
E ! poho tikoko,
Poho tiango-ango,
Te aroaro, e.
HAKIRARA NGA MAORI. 141
HE TAU.
Kei te kimi atu au, i te wairua o te tohetea ;
A o te tohetea,
Piri ki te whenua ;
U, hei kai,
A hei kai ra, ma taku ngaki mate,
E hara mai ana,
Ki te whakapuango rawa, i a au,
E noho kai kore nei.
HE TAU MO TE KAI-KORE.
He aha ? he kai ma taua ?
He pipi,
He aruhe,
Ko te aka, o tuwhenua,
Ko te kai, e ora ai te tangata.
Matoetoe ana, te arero, i,
Te mitikanga, i,
Tana arero,
Me he arero kuri, au, u.
HE TAU MO TE KAI-KORE.
He aha ? he kai ma taua ?
He hakekeke,
Piri ki te karaka
A, he pohue,
Toro ki te whenua ;
Ma wai e keri,
I te makariri.
\
HE TAU MO TE KAI-KORE.
E kai ra, i aku kai,
Mo tc oma ki te motu ;
Ki te aha,
Ki te kai pakopako ;
Ki te aha,
Ki te kai pakopako
Whati ana to poho,
E kore, tihoho oh, e tihoho oh,
E tihoho,
E te kai kore atu, ki Kapiti.
HE TAU MO TE KAI.
Ko Tu, ko Rongo,
Koia ko ngatahi ;
Ko Tu, ko Rongo,
Koia ko ngatahi.
Potehe. c-e,
Potehe, e-e,
Potehe te kai, ki raro ki tc whenua,
Potehe.
/
HAKIRARA O NGA MAOIU. 143
HE WAIATA.
Kaore hoki, koia taku raru,
E whakatungou nei ;
Hara mai koutou, ka titiro,
Ka kawe, ka tutara,
Kia rongo te marea,
I aku hanga kino.
No konei te puhongo, e pa tua,
Ki te ope a Whetoi.
Mauria atu ra, nga huarahi
Ki Parerahi ra, e.
Kei runga taku rongo i te ngutu,
Ka pekapetau ana.
Utaina ki te ihu o Ngaruru,
Te waka i a Te Mana,
Hei hoe ki runga ra, ki te tonga,
Ko ia e kite atu.
Ka tuku tenei, ki Wairau
Ki te ara, o te tini.
Ma wai koia ra ? e hori atu,
Na roto i a au,
No kokei, no te omanga i Maketu ;
I waho nei ano.
E, i te Whaiapawa i tuku atu,
Ki Wharekahika e,
No reira pea, te waitau,
Mau mai ki a au,
No-te-mea i huia mai,
E te korero.
\
144 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
PIOI NA HATUPATU.
Ka mate te patungu ; na Hatupatu, ko Karika,
Ka whakamaroro, ki tai o te moana ;
£ ta taua rangi,
£ ta taua rangi, tuia ake.
Pioi e, Pioi e.
Ko te mata i tua, ko te mata i wharaua, e ta taua rangi
Hanui ; Haroa ; Hatupatu, ko Karika,
Ka whakamaroro, ki tai o te moana;
E ta taua rangi,
E ta taua rangi, tuia ake.
NA TE MATUA O HATUPATU.
Hara mai hea ? teretere nui no Tu ?
Hara mai uta, hara mai tai, teretere nui no Tu ?
Hara mai te kimihanga, hara mai te hahaunga, hara
mai te rapanga, teretere nui no Tu.
Tu whiwhia, Tu rawea, Tu marie oi, kei te marie nui,
o te rangi nui e tu nei
Ka whiwhi, ka rawe, ka mahaki, ka angaia,
Tere, tere, tere nui no Tu.
/
HAK*RARA O NGA MAORI. 145
HE WAIATA.
E to e, te ra,
Rere whakauru ana, ki te rua ;
Ko au ki raro nei,
Ka whakaraupeka, i aku mahara ;
Taku moe, i au ra,
I nui o rangi ra,
Tenei ka matatu,
Kei te manu tutei au, kei te pae,
Nau ko angeau,
Taratara rawa, a taua mahi.
Katahi au ka mahara,
Kia hoki rua au ki te iwi,
Ki te tau ra, e,
I rangia i taku itinga.
E wani e te ngutu,
I te tuakaihau.
Naku te tahakura,
I a Hauauru, te tata mai,
Oho ake ki te ao,
M apu kau au, ki taku moenga ;
Kaua e Pari,
E oia noatia,
I hohoro i te ngutu,
E mau ana te tinana, hu.
146 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE HAKA.
"
Aue, aue e, te whakama i a au e,
A, e hoa ma, e whakakoikoia mai nei ;
Koia ano, ka hopukia, ki te pare
Whakairo a Rauru, ka mau tonu mai
Kei ona ngutu.
Ko te heitara noa i te ao ?
Hei oi mai ma tena na,
Hei oi mai ma tera ra,
Hei whakakikini noa, ia ra,
Hei whakakohukihuki noa, hei whakakoraparapa, i te
kanohi, aue te whakama i a au, e.
E waiho ra te kawau, i a au horo ai,
Kia whakatatangitia, i te korokoro,
Kia whakamapuna tonu, i te moana,
Kia ea ake ana, e ko te pari horehore i te Kanihi ;
Kia whakaata koia, ki to taha,
Kia motuhengu te kaokao,
Kia tu mai, ko Tarawera.
Kia toro tonu, te ringaringa,
E na konei ra nei, whakatureikura,
Ki te whatu o te weruweru. Kuruki, i.
HE TAU.
E muri a po, kia moe huri au, e,
Hohoro mai e te ata, tau haere mai, e
Kia wawe au, te kawe, a te rae ki Horohoro, e
Tukuku ana au, te whitau i te repo, e
He mate huka koa, i aurakina ai, e
Kau ana i te au, o Wai-koro-whiti ra, i.
HE. WAIATA.
Ao mauru, e tauhere mai ra,
Na runga ana mai te hiwi kei te Tawake,
Katahi te aroha, ka makuru i ahau,
Ki a Pomare ra, i rangia i te itinga.
Pirangi noa ake, ki te kimi moutere,
Kia utaina au, te ihu o te Rewarewa,
Te waka o Patutahi ; hei whiu ki tawhiti.
Kia koparetia, te rerenga i Raukawa,
Kia huna iho, kei kitea Ngawhatu,
Kia hipa ki muri ra, ka titiro kau atu.
Kia noho taku iti, te koko ki te Whanganui,
Nga mahi a Kupe, i topetopea iho.
Kei whea te tane, i aroha ai i te itinga,
Mo nga riri, ka rukea ki ahau ;
Waiho i roto nei, ka nui te ngakau.
HE WAIATA NA NGATIKAHUNGUNU.*
Korerotia mai, e kui, ki a au,
Kia rango atu au, i te rongo putakari,
I te rongo parekura.
Ki te rongo pataka a Te Whatanui.
I tahuri ai, ko Ngamotu
Takoto i
Te tahua, ko koe
Te Hauwaho.
* The wordfl in itaiioa are aong by a ohorot .
148
KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA NA PONEHE MO TE HAERENGA MAI O TE
RAUPARAHA, I TE HEKE, KI KAPITI NEI.
Ra te ao uru, ka tauhere
Te hiwi, ki te Hikonga ;
Ho mai kia mihia, i hara mai
I oku hoa, e,
Naku rawa i huri atu ki te tai-whanga
Ki a Tc Wherowhero ra ;
Nana i unga mai, ka noho au
Te puke ki Kamaru.
Nui-nui Te Taraha, i te whenua ;
He manu ka pirere,
Ka puihi tonu atu, ki te tai uru,
Ki a 'Tamairangi.
Tae a wairua motu huia
O Tararua i runga
Ki Wairarapa e, ki te tai-tapu ;
Ki a Te Aiiuru, e
Kia noho taku iti, i te kei o te waka
Nou, e Te Pehi.
HE HARI.*
Tenei te riri nei, te riri nei,
Tenei te toa nei, te toa nei.
Ka whati kau ana, te tai ki Tokerau,
Te tai ki Tokerau ;
Ho mai to uri, ki runga ki te pakiaka rakau,
Kei reira tarewa ai, to kiko whakairo.
* This was sung by tiie rebel nati?es immediately after the eapture of Ko-
rorareka. It is probably a very aneient one.
HAKIRARA O NGA MAORI. 149
HE NGERI.*
Hanga to pa, hanga to pa .
Ka mate to tikitiki, ka mate to tikitiki,
To tikitiki whakamanamana ;
*
HE MATA.t
Ka whawhai, ka whawhai !
E, he!
Ka whawhai, ka whawhai !
E, ha !
Ka whawhaiy ki roto ki te awa. Puare katoa ake nei.
E ka witawhai, ka whawhai !
Kihai koe i mau atu 9 ki to kainga ki Oropi y
E, i te ainga mai> a Wharewhare.
* * * * *
* This was sung by the Native allics, wiien tho Nativcs of the Waikari
tribes wero repulsed in the sortie whieh thcy maiie from tho Ruapekapeka,
and their two prineipai chiefs were aiain.
f The words printed in itaiiea are snng by tho whoio war party aa a chorns.
The rest of the song is anng by one Toiee. Tbis is a portion of a horrible
war song whieh waa sung by the rebel Nati?es at the Pa of Owhaeawai, im-
mediately aiter the bloody and fatal repulse of the British storming party.
\
HE WAIATA.
E pa ki te raro, homai koia ra te aroha ;
E te roimata, e taheke i runga ; he puna ano ra
Te utuhia i te roa, ko te tau, ko to aroha ra,
Ko to tinana, te whakarehunga iho, whiti rere ki te ao
Ho mai me whakaupa, te tuku tahua, i te ipo a 'Te Para.
E moe atu nei, ko te wairua, kei te whakatata,
E komingo ana, te tau o taku ate.
Me he ia waipuke, me he manu-tu au,
E rere ana te whakapa iho.
Aku rongo tuku nui,
Kei horahia e te korero ;
Kei hoki muri mai taku wairua mate ki te iwi.
HE HAKA NO MUA, MO TE KAI KORE.
Noho kau, noho kau, e !
Noho kau, noho kau, e !
Noho kau tatou, i te ra e whiti nei.
Na te tarakihi, ipapaki raumati, ngapuke
Whakawhoto, kau Ranginui i a ia 9
Tu kau Murt, ko tana kiri whero ki au 9 e.
* The words printed in itaiieo are oung by the whoie assemblj ; the rest
of the song io eong by one ?oice.
L
HAKIRARA O NGA MAORI. lMl
HE TAU TTTOnTO.
Nei ka noho, te Kaurapa-pu,
Ko au nei anake ;
Taringa i whakarongo, ki te reka waiata,
Me he wai e rere ;
Titoa mai hoki ra ; to ringa i wera i te ahi,
Ki taku hangi ;
Hei aha te turituri, o enei nga ra,
E rangahau mai nei.
Nau koa, i uta ki te kupu o te ao,
He rangiwhata ko koe.
Kauraka te maihi, e waiho i raro ra,
Waiho kia iri ana.
Kei whea to pai i horitea ki Himoki
E tu mai waho nei.
Nawai rawa te haere, i hara mai tohi tu,
Ka hara mai ka ninihi,
Ka hara mai. ka papare me he ua torea,
E whetoko i te akau.
Nau te tuatahi, ki te whakarawai
Kau ki te tinana,
I aku kohaenga ki aku kahu waero,
Naku rawa i tiki.
Naku rawa, i rere te whanga ki Kaiapohia,
Ki te motoi kahurangi,
I nikoa ki te waka, ka kite taku kanohi,
I te whatu kaiponu ;
I Raukawa ra ia, e koparea nei,
E ngakau matua,
Noku anake ra te tupuna, i kau mai,
Ko Hinemoa, ko au, i-i-i.
\
mm
152 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE MATA.ª
E pari e te tai,
E pari ana ki te pikitanga i Arakari, ka ongeonge t$ tangata,
ka tihetihe te whenua ;
Tere te whenua, ka tere 9
Tere te tangata, ka tere y
Tere te wahine, ki tai o te moana, ka mokowiuitia te tura
ki te ringaringa ;
Aha ka tere, ka tere.
KO TE TANGI, A TUROA, MO TE KOTUKU.
Kaore te aroha, e Whai i a au
£ whanake tonu nei,
Na te pupuke i ahu ka hua te mahara,
Ka hua te wananga,
Ko Houtupu,
Ko Houora, ka noho i a Te Atea,
Ka puta ki waho ko te Po,
Te Po-i-tuturi,
Te Po-i-pepeke,
Te Po-i-oti-atu,
Oti atu koutou ki te po, e-i,
Na te kore i ai,
Te Kore-te-whiwhia,
Te Kore-te-rawea,
Kia rongo mai te tohunga
Kia whakapeka mai, ka he hoki au
No Wharekura ano,
Ka noho te Kanginui e tu nei,
T£a noho i a Te Atatuhi
* The words printed in itaiiea are sung as a chorus.
HAKIRARA O NGA MAORI. 153
Ka puta ki waho,
Ko te marama ;
Ka noho i a te Werowero,
Ka puta ki waho ko te ra,
E haere puku ana,
Ka huakina ki runga, hei kanohi mo te rangi ;
Ka marama koutou te haere,
Ki te kawe a riri.
Tahuri mai o mata ki muri ra,
Te ata ka haea i runga o Tongariro,
He ata kai taua,
He ata kai tangata, e-i
I whai pea koe, ki nga tahua a N&atoroirangi,
Ko +humotokia,
Te Moanawaipu,
Awatea ake ko Taraiwhenuakura,
Ko te Kohuwai, ka whakamutu te riri.
Moe mai e Pa, i roto Matangirei,
Ko te whare o Turi i u ai ki uta,
I hui katoa ano nga tauiwi nei ki roto,
Taria e tukituki ki roto Kaikapo ;
Mo Whakapapatuakura,
Mo Matawhare-te-uia,
Ka mau te pakanga, e-i
E tika ana koe i te ara kai riri i runga Turangarere,
Mo Te Rangihauora,
Mo te tautara tu,
Ki Turangamaea,
Ko Te Kohutu, e
Whakahokia mai ki roto Patea,
Mo Te Rakauhakahaka,
Mo Haututerangi,
E Kahu i te raki, tena to iramutu
Rahiritia mai,
Waowhia mai ra ki te kete putuputu na Raukatauri,
>a
154 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
I takina ai Kae,
Ka mate.
Huna mai ra ki roto Harururoa,
Ko te kokori a Paekawa, i takoto ai Hunakiko ;
I takoto ai,
Ko Manawa, e-i
Koi aha ai koe te hunuhunu ai ki te mura o te ahi,
Ki titiro iho koe, te kiri o Manumea,
Ka whara kei muri,
Kia hua i roto ra,
Kia whakaringaringa,
Kia whakawaewae,
Ka whakakanohi i a koe ;
E tama taringa kore, te rongo mai ai,
Ka pau te hora e au ki a Tahu,
Ka pau te tuitui ki nga kakahu o Hau,
He mea mahue au, i te unuhanga heke,
He papa makere au, i roto te Kopae-pararakite-uru,
Ko te whare o Tane.
HE AWA MOANA, KO TETEHI WAHI ANAKE.
Pera hoki ra te korepe nui,
Te korepe roa,
Te totoe awa,
Te wahi awa,
Whakamoe,
Te tama i a ia te awa, me kowai ?
Kauraka tama e purutia,
Takua atu tama, kia puta i waho,
I te tawhangawhanga,
He putanga ariki,
No Rongo,
Ki te ata tauira mai, e-i
Ki taketake nui,
Kahukura,
He moana,
1 rokia.
HAKIRAEA O NGA MAORI. 150
KO TE WHAKAWHIRO A MATEORO.
PAKAU riri,
Pakau riri ;
Pakau nguha,
Pakau nguha ;
Pakau tamawahine ;
He ruha.
Noho atu koe, e Ori,
Tukua mai Tonga.
Pakau riri,
Pakau riri ;
Pakau nguha,
Pakau nguha ;
Pakau tamawahine.
Wawahia,
Wawahia ;
Toetoea,
Toetoea;
Te ao nui,
Te ao roa,
Te ao whakere ;
Te tamawahine,
He ruha.
156 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE AWA MOANA.
Te taotao kei runga, te taotao e Rangi,
Te whanatu, taku taotao nei,
Ki te mata i tai, e riri mai nei ;
E nguha mai nei
Ka romia,
Ka turakina,
Ka pehia,
Ka whakaruhia ;
Ka whakangehea ;
Tena taotao rangi, ka eke,
Ka eke i tua,
Ka eke i waho,
Ka eke i a Rauru.
Te taura, te taura, te taura tapu, o Tane ;
Kume, kume,
He aha koe e waka, i tuku atu ai,
Kia riro koe, i te au kume,
I te au rona, i te au whakahoki ;
Kumea.
/
HAKIRARA NGA MAORI. 107
HE WAIATA AROHA, NA PU-TE-AURU TUAHINE O WAITARA.
Tera te aotonga, ka whakahinga
Kei Otonake ?
He aha te roimata, te whamutu
Tau hara mai,
He piringa koko au, ki te Ranga-a-Haurua,
Ka whata e te ngutu ;
Ko au anake, kei te kai kino
Atu te aroha ;
Kei te he ^nai koe, ka te wero
Ki te kupu-mana
Ka te toko-rau, e to wahine,
Kei hoki mai, te manako.
Mei whera, e aku mahara,
Me te ao mauru,
E whi Te Whakawhiro, kia whiti
Ki te tonga-paraki ;
He hau roki moana, ka horahia
Atu aku paki,
E mahara iho ana, he kaha ano
Au, ka motumotu,
Te iri atu ai, nga ihu waka
No Waipapa,
Te waka i a Te Heru, e rere ana
Te au, ki Panirau,
Kei tito, E Ti, te hoki mai,
He kai au, ka whiua
Ka hora ki te whare ; ka hoki mai
Au, ka kuiatia.
158 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TANGI MO REHUREHU, NA TANA WAHINE NA
RANGIAMOHIA.
Tera te uira kokirikiri ana, ko Rehua kei runga, ko nga
wahi tapu,
E moe nei ra taua i te potuianga nui o Pipiri,
Kapua hokaia na runga i Otu ; ko koe, ko au kei raro i
Toia iho ai to kiri, i whakataua ki te r$nga-horu, i
Awe o te toroa, e piki ai koe nga maunga hauhunga, i
runga o Tongariro ;
Hoki mai i kona, ka tokia to kiri, nga rehu tuku mai,
Nga ia e rino i roto o M okau, kia tu mai koe i te riu o
Tane ;
Nga tai e paku i roto o Manganga, i waho o te Puia,
Te kapohia koe, nga one kai-tara i roto o te Tahua
Kainga ka rahi na, o matua i te nui a 'Ti Mani ;
Whatihua, Turongo, Uenuku-tuhatu ;
Nga rakau tango mua a Manaia, ko te tahuiiu ra tena o te
te whare,
O Ruaputahanga,
Hoki atu i kona, ka tu nga tai o Rakei mata-taniwha-rau, i
Te tau, e-i.
HAKIRARA O NGA MAORI. 159
HE TANGI POUARU.
E koro tukino,
£ koro mate i te whakatoitoi
Ka hua au, e kapo nei ki te koroki,
He mate, hori i te kaokao ;
No te haututanga, ki te aroaro, i
Koia ra ka waiho i a au,
Ko te raru.
E iti te tane ?
I arohatia ai,
Mo te umere-tangi ki te umu ika,
M o nga haere riki a te tane,
Hoki rawa mai, i Hikihiki ra,
Ki te tarawaha o te riri, ka takoto
Tenei ra ia Paiaka, kei roto.
E to ana ano i tona waka, i a te Rauamua
E titiro atu ana ki te haramaitanga o te tonga
Parawera,
Ki tangihanga mai, o te tuatea,
Whara rawa ia ra kei to kiri,
Ka reka ia ra, i te waha no Maioro,
E koro, e hara mai nei.
Takiri ana mai, Porototo,
Kia tu tana ringa ki te hau,
He korero parera, na Pakihiwi,
He horanga tautokorua, ki te aroaro no Ihurahi
Na Te Whakatohea, i kawe ki waho ra,
Ka momia, tana nui ki raro ra, i.
160
KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE MAKUTU, MO TE TANGATA KAIA MATAU.
Tenei te whiu, tenei te ta, tenei te apiti,
Apiti toro taua, e-i
Te whai a Hurihuri, a Taitai, a Tangaroa,
Ukui o niho,
Oroi o niho,
Nau ka whakanuka,
Ka whaka-kahui-tangaroa i a koe.
Kahu-kura i tai ra e, whakarongo mai ra, ki a taua nei
taputapu,
Rua-mano i tai ra e, whakarongo mai ra, ki a taua nei
taputapu,
Tena ka riro, i a Whiro,
I a Kapa,
I a Whatino,
I a Wharona,
I a Ringaroa, e,
I a Rerehau, e,
I a Rerepari, e,
Nga tangata kaia mai, o 'rawahi, e
Whiua, taia,
Maka ki runga te rakau,
Ko te ngohi a, te whiu,
Ko te ngohi, a te ta,
Ko te ngohi a te Rongo-mai-whiti,
Whiti ki runga,
Tena ra, e kui ma, nga turipona, o to koutou koro, na ka
riro.
Tena ra, e hika ma, nga toetoe whakaongaonga o roto o te
whanga,
Ka wharau,
Ko te matau ra tena i hi ai te whenua rahi, e takoto nei,
Ka rewa Hikurangi, kei runga,
£ hika.
HAKIRARA O NGA MAORI. 161
HE WAIATA.
Ko waenganui anake tengi.
Hara mai tenei ka whakatiki ano e,
I moea ki te po, i konei e Mio, i
To Tinana ra, ki te kainga-tupu, i
To wairua ra, te kimi mai i au, i.
Nei ano e, nga hoki teretere, i
Kei ai e Whare, hei kawe i au, i
A kite kau atu, te rerenga wairua, i
Potata i raro, ki taku whaea mate, i.
Te oma aku inata, nga motu tu mai,
Tiritirimatangi, kia tapototia, i
Ahua e te iwi, te rangahau o te hoe,
A taitaitia, te ia ki Mahurangi,
Taku otinga ia, kei whano au, kei nunumi.
HE WAIATA NO MUA.
Me ko hea to whare ?
I whakahakune ai,
Ko Ko-rori-wha-te-po,
Ko Ko-roriwha-te-ao,
Ko te whare o Rangi,
I takina mai ai,
Te kahui whetu,
E ngangahu iho nei,
Hei whakamarama,
Te riu o to waka.
162 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TANGI NA TE RIUTOTO, MO TE HIAKAI.
Tera te haeata, hapai ana mai,
Me he mea ko te tau,
Tenei ka ora mai ;
E Hia' rongo nui,
Ki te taha o te rangi,
Ka whati ra e,
Te tara o te marama,
Taku ate hoki ra,
Taku piki Kotuku.
Tena te kakahi,
Ka tere ki te tonga,
I whiuwhiua koe,
Te hau ki a Tu.
Mei ona ahua,
Te hoki ki muri ra,
Kei whea to patu ?
E hoka i te rangi,
Hei patu whakatipi,
Ki mua ki tc upoko,
Ki te kawe a riri.
Whakahaerea ra,
Kia rato nga iwi,
Kia kite Taupo,
Kia kite Rotorua.
Kia werohia koe,
Ki te manu kai miro,
I runga o Titi,
Hoki mai e Pa,
Ki te waka ka tukoki ;
HAKIRARA NGA MAORI. 163
Waiho ki muri nei,
Ka ru te whenua,
Ka timu nga tai,
I roto Waikato.
Taku koara,
Te uira i te rangi,
Whakahoki rua ana,
Na runga o Hakari,
Ko te tohu o te mate na, i.
HE TANGI.
Haere ra e Matai ma,
Te hanga a te Atua, ko uira i te rangi,
Te tira o Tawaki, i noho ra i a Kuku-mawhera,
Nana te torea.
I noho ra, i a Te Akau,
Nana te karoro,
I noho ra, i a Papa-te-raharaha,
Nana te tupuku.
I noho ra i a Papa-huri-keke,
Nana te koura,
I noho ra, i a Hine-whango,
Nana te meho-tutanguru, te meho-weka,
Ka tae Tawaki ki te pu o te toi,
Ka kake Tawaki, i te rangi tuatahi,
Ka kake Tawaki, i te rangi tuarua,
Ka tae ki runga,
I rokohanga atu ra, te whanau a Punga, e
Noho ana, i tona whare, i a Te Aka-aka-tapu-o-Tane.
I noho ra, i a Hine-nui-a-te-kawa,
No te taenga, ki te rangi, i a Tama-i-waho,
Mauria mai nei, ko te Whatu-i-te-roro,
Te tutu, i te taumata, ki Puke-ki-Tauranga,
No te pounga o nga 'whatu ki raro,
Ka horo, katoa te whanau a Punga, ki te moana.
164 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA.
Taku ngakau, i rikiriki,
Taku ngakau i whatiwhati,
Kihai te manu nei i whiwhiu,
No te motunga i te mahanga,
I whiwhiu kino ai, e
Ko Nuku-tau-matangi, ko te hara,
Waiho te raru, mo Rupe,
Haere e kui, i te anuanutanga o nga tau, e.
Ko Matiti ki te ao,
Ko Uruao ki runga,
Ka anga te waha o nga tau,
Ka turaha taua,
E kui, e.
HE WAIATA TAWHITO.
Tera te ata tapu hapai,
Ana mai tc,
Tara ki Whangainga kia tangi noa au e,
Mea mahue au to tira,
To waka ko,
Te Waiehuehu hei whiu,
Ki te tai o,
Te Motuhangarimu ki a Te Whareanga ra ki,
'A pani taku rangi te wai mangotara ko,
Te moe Puponga ko te moe, #
A te manu e,
Au rawa taku noho i taku whanaketanga, ku ;
Ako ki te mahi kite rawa,
I te huhi e.
j
HAKIRARA O NGA MAORI. 165
HE RANGI PUTORINO, NA NAMATA.
Tahuti ake ra,
Tahuti ake ra,
Kei te Horo taku kainga.
Kei te Kiokio au,
Ke te Kiokio au.
£ whakamau atu ana,
£ whakamau atu ana.
Ki te hukahuka o te tai.
Hoho,
Hoho,
Hoho, i,
Te tu. r †%"^"*
KO TE WAIATA, A TE ROTO, RANGATIRA O
NGATIKAHUNGUNU.
Ko a taua muna e kui,
Naku rawa i tuku atu, e,
Ki roto ki a koe,
Ka ruru ki te kete ra i,
Ka tipona ano,
Ki te hua i te kahu, e,
Taria nei e tukua,
Tera ka makoha, e,
Ki runga te au heke,
Ka hokai o Hangutu.
\
166 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
KO TE KARAKIA, I WHAKAWHANAUTIA AI A TUTANEKAI,
KO TE INGOA O TENEI KARAKIA, KO TE TUKU
O HINETEIWAIWA.
To turuturu ra hei turuturu mou e Hinetinaku, e,
Kowai kei runga nei,
Horahia ra te moenga, te moenga o Hinemataiti,
Kia piki ake au ki runga nei,
Ki a te Uira,
Ki a te Awha, ki a tikina mai,
Ki a kautahangatia,
Aku toto,
Aku tahe,
Aku parapara
E tapu au,
Na te mumu,
Na te Awha,
E tama whanau a manu,
E tama a wai,
Ko te tama a te Potipoti,
Ko te tama a wai,
Ko te tama a te Hemahema,
Ko te tama a te Reiakiwaho,
Taku tahe,
Taku toto,
Tuku parapara,
Whano tae o kuha,
Whano tae o tangata.
HAKIRARA O XGA MAORI. 167
HE WAIATA.
Kaore hoki,
E te po nei,
Te hari wairua,
Mai ki a hau,
I tawhiti,
E Te Wai tenei ra,
Ko to tinana,
Te kauawhi nei,
Tuku noa nei,
Au i te tira,
Nou nei ra e Hoki,
Whakangaro ana,
Nga tai-hekenga,
Kei Otairi,
Tuku atu ai,
Taku turanga,
Ake ki runga ra,
Whakaiwi-kore,
Rawa i aku iwi,
Taku tauinata,
Kei te Kakawaatai,
Ki a marama,
Au te titiro,
Ki te kotai,
E hara mai nei,
Na runga-tonu,
Mai o Waihi,
Te ata kitea,
Atu Maketu,
I te wai ra.
Koe o te kamo,
E huatau nei.
168 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA.
Kaore te po nei,
Te inariri te hau,
He rau tahuritanga
Ki te kopainga whare,
Tahuna mai e Pane,
Kia ka ko te ahi,
Ka muri aroha noa,
Te tonga o te ra,
Te rerenga ki te rua,
Ma wai ano e tapapa,
Ka opeope ano,
Te rere mai a te ao,
Ma wai au e kawe,
Te hiwi kei Otaki,
Nga rakau tango mua,
Nau nei e Puke,
Tenei te tu nei,
Kei roto i a te piro,
Ki te muri koe 'Tute,
Nana rawa i tuatahi,
Nana rawa i tuapeka,
Ki te iti i a au.
HAKIRARA NGA MAORI. 169
MO TE WARU (TUPAEA'S FATHER) NA TETAHI WAHINE.
Tera te marama,
E ata haere ana,
Te marama i te pae ;
Taku e hiko atu,
I hara mai ra koe,
I te hoa ka wehea ?
He mea ka tauwehe,
Te rangi o te manako,
Nau na e koro,
I warea iho ai,
Te rere ai au,
Te taumanu waenga,
Te kei o Whakataha,
Te waka ra i a te Waru,
Hei toko ki tawhiti,
Te ripa ki Tauranga,
Te au ki Katikati,
Ki te hoko 'Atiawa,
E tae ra koe,
Ki taahau wahine,
Ko wai, au, ka kite.
HE WAIATA.
Mei whenei ana,
Taku hauoratanga,
'Enei e whaia,
Te tira i a Tatu,
Hei kawe ki te one,
Hukarere i raro.
Whakahoki muri mai,
Te whanga ki Parininihi,
Whakatoro ringa rawa,
1 ara ki a Te Tua,
Te hoa ra i a Te Wai,
Noku te morehu noa, i.
170 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE HAKA.
He aha, he kai ina taua,
He pohue,
Aue te kawe, e
Me rore e au, ki te kiore,
Ma wai e kai tena kiore kai hamuti,
Hei te raumati ka haere ai taua,
He aha to te raumati kai,
He tuna ra,
Me aha e mate ai,
Me hi,
Me rapu,
E au,
Ki te ngoringori,
O taku pongenge.
Kia tomo mai,
He tuna pouaru,
Tarara whare,
Tahia ta,
Whare pouri,
Tahia ta,
Whare potango,
Tahia ta,
Ka rere te winiwini,
Ka rere te wanawana,
Ka hemo te whakamataku o te Atua,
Aue,
Te Atua, e.
/
HAKIRARA NGA MAORI. 171
HE HAKA NA NGATITOA.*
Ko wai ra tetahi tangata ma tatou e oma ki waho,
E ko au ra,
Ko au ra,
E tae ki te manuhiri e noho mai i Hangahanga ra ra,
Hara mai, hara mai,
E hara mai ra pea,
E tama ma tatou ki konei pukana karu kau atu ai,
E waiho ko te topu o te wai,
E waiho ko te topu o te tou,
Nau mai ka haere ki Puke Totara ki Te Whakamaru,
Me whakarere te tangata matua te kai,
Tatua ia te korirangi,
Ka tu ai tona tangata ki runga ka takiri ai tana peke kia
huaia,
Na,
Mau na ko te wi,
Na,
Mau na ko te pungapunga o Waikato,
Uho.
HE MATA.
Kei motumotu,
Kei motumotu,
Kei motumotu i nga whakaweri o tau,
Kia ata whakaputa, kei pehia koe e te anu o te hukarere,
Kia kite kau atu i te wao kahikatea ki Tapapaki,
Hei ake ki te tonga,
Ka tere ra,
Te pokai kawariki ki te uru,
Tikina takahia i te tihi,
O tera whenua ka takoto tc paki ki tua,
Ka whiti au ki te ao haere ana.
* Thii tong is aung m * chorns from the words " E ko au t* w in ^ Sta&YoA.
1 72 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE MATA NA TE TUATARA.
Te tangi mai a te manu nei a te kawatere
Haere te kawatere, haere te kawatere,
Totere, totere maunawa,
E piki ana ano i tana pikitanga,
Ki Maheahea, ka he te manawa,
He,
He,
He,
He te tau, e
Tutaki ake i a au me ko Te Mahia,
E peka taua nei ki tahaki,
A taukinikini,
A taurakuraku,
Aha katahi ra, katahi ra.
HE RAHIRI TAONGA, HE WAIATA TAWHITO.*
E hara hoki au, i te tangata i a Poutini,
I Arahura ra e,
I te wai ra, i takoto ai koe, e hanga ;
Taria koe, e ahu mai, kia mataotao,
Ka hoki mai ai koe ki a au.
Ka pau hoki ra e au, te hoa atu,
Tukia, ko matate-whakarewa,
Te takina ki te hikutira,
Te takina ki te hikumaro,
Ki te tauira mata o hanga ;
Kia whiwhi ai ra,
Kia rawe ai ra,
Mata o taonga, ki a au.
* Sung by Te Hapuku in November, 1851, when the payment for the
Hawke's Bay (Iiatriet was made to him, to express his joy that the weaith of
the Europeans had at last reathed his country aud peopie.
/
HAKIRARA NGA MAORI. 17S
KO TE MATA TENEI, I TOA AI TE PA O TE PUNI,
KI WAIKATO.*
Ko whea ?
Ko whea ?
Tera maunga, e tu mai ra ra ?
Ko Kakepuku.
Ko Pirongia.
E ngawi ana ki a ia 9 ka pokia e te tuturiwhati 9 tai
moana nui.
Te awa i tera whenua ka mimiti, pakora te tai 9 ki tawhiti.
He tumu tumu rakau 9 parawera kainga 9 kapia 9
I whakapiria ai 9 te rekereke 9
O te waewae 9
O Penenui 9 i whakapuangiangitia ai 9 te uri 9
O Te Wherowhero 9 i-i.
KO TE MATA, TENEI, A TE KUKURARANGI, MO
NGATI-RUANUI.t
E noho e Whana 9 taria koe e whakatarehe i te ra o te waru 9
He tapapa tikumu i whiwhi ai taku ringa 9
He komanga karaka i iri ai koe ra.
* The words printed in itaiieg are eung by the ehorua.
f This is sung as a chorus.
\
174 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
KO TE MATA, TENEI MO TE MATENGA O PUKERANGIORA.*
Nga whenua e tere mai nei,
Ko Kakepuke e tere mai nei,
Ko Pirongia e tere mai nei,
Ngunguru ana he puke one,
He hanga tangange kino, te uri o te Pakake, i te ra waru, e
Rongo no taua ki te wainui,
Titiro ra taua ki te ngaru whakapae ki te tapu i a no to waka
He wakapuawai ue ana ki te taumanu no,
Ho ake ai taua ki 'Rangioratahuri,
Te puke i mate ai,
Nga whenua, e.
HE WAIATA KAUMATUA MO N6A TAMARIKI E KATA
ANA KI A IA, KUA HINA.
Waiho ra ia nei au, e koro ma,
Maku au e haere, ki mua o te ara, whanga mai ai,
Ka tata ki a koe, nga taru o Tura,
Ko te hina, ko te mate, te whanga iho nei,
Ka poro ra hoki taku akutotanga,
Ka taiapo rawa mai, nga karukaru, no Kahutauranga,
Waiho noa e raro, kia takoto ana,
Hei matakitaki mai ki a au, e-i-i.
HAKIRARA O NGA MAORI. 175
HE KARAKIA MAUNU TUNA.
Haere atu ki waenga te tahora,
Aha, mouti, mouti,
Aha, mauwhane, mauwhane,
Ki Rotorua, ki te kainga o Te Ariki ;
Aua kore, aua mau ;
Ko te mea iti tenei na,
Ko te mea rahi tera ra ;
Ko Omere tenei na,
Ko Omere ahua tera ra ;
Ko te ngutu runga tenei na,
Ko te ngutu raro tera ra,
Kauwae patiki tenei na,
Kauwae hapuku tera ra ;
Kinitia, te hunga mate atu ki te po,
Kai toketoke ;
He toke,
Kai mai, he tuna.
A PRAGMENT.*
Kokirikiri ai,
Te ao kapua, e rere mai ra kei te moana, e-i,
Ki konei au,
Mihi atu ai, tangi atu ai, ki aku nei tamariki, e-i,
Ehara i te tangata,
Ko te whatu toto, o te ngakau, motuhia mutunga mahara,
i a au, e-i.
" It is often used m an opening to modem iongi.
\
176 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA NO MUA.
Kaore te roimata, hua noa i aku kamo,
Na roto i whakakonuka,
Tu mai e Pou, hikoia te Haratua ;
Kei te aha nga koha ?
Kei aku mata karipi ?
Kei aku mata hahae,
Kei te puku rahi, o Taumanu ?
E pai ana e whae, he hara tuakiri.
Ka pa ianei, ko te ruru i wetekina,
E tau taku rongo, te kawea te pakia,
Nga roro whare koe o te Toheatuarahi.
Kei hua e mea, naku te whakinga nei,
Na ona tohu, ki te whakamohio,
Meaha i te ngakau, te pakoko tawhito a Te Riaki.
Nga rakau tango mua a Manaia,
E ingo i ara, ki nga oha tupapaku,
Kei whakarerea, kei kaupapatahuri,
Kei tahoto noa, te poki ki tua, e.
KO TE MATA A TE KUKURARAN6I I PURUTIA AI A KAPITI.*
L
I rere ki te whetu,
I kapo ki te marama ;
Ka mate.
Ko wai te tua o te tangata ?
Aua,
E ue ana,
I te tini o Ngatiawa, o runga te Rangi, kia neke,
Te neke.
9 The words printed in iuiiet are ttrag as a ehoraa.
KO TE WAIATA A PUANGA.
Taka pitonga,
E tuatakahi mai ;
Nau mai ra, haerea,
Te one, i
Wairua.
Mei matatau au,
Te heke haere,
I a Horoatua,
Hei kawe
I a au, noho ana taku iti,
Te Kopi-o-Uenuku.
Kia whatata, e
Te taha ra, i
A Paro;
Ko te tane tena,
I ako ai,
Ki te aroha.
No muri na, te rau na,
Whakakuru,
Kau mai.
E Wehi ma, e
Kati ano i r -
Nga puke,
Kia marama, e
Te titiro,
Ki tawhiti,
Auahi kokiri,
Ki Otomaiea.
Tirohia e .Tangi,
Te koha ra i
*
r
\
178 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Au,
E kei tawhiti ra,
Hei wai whakaatanga,
Kia ata,
Tirohia,
Te rihinga, i
Te tinana.
HE WAIATA.ª
Kaore te ki patu te makere noa i te ngutu,
He pueru waihoe i a Te Rehu i runga,
E mataku ana roto i te hau korero,
Wareware i a au te maru o Nga Puhi,
E herengia koia Te Heke te rakau ka whiria,
Te ata whakarangona nga mahi a Rarotini,
Ko to tinana ra te waiho atu i te hoa,
Ko to pai waewae te tuku mai ki a au,
Kia huaina atu e aratau ana mai,
Ka te tiriwa te ripa ki Kinikini,
Kua puawhea te rae ki Hikurangi,
Ki nga tai omanga i te ipo o Mokau,
M e ruku ware au te reinga tupapaku,
Kei whakamau kau ki Morianuku,
Ki taku tau tupu i awhi ai maua.
KO TE TAN6I MO TE MOMO I MATE I A NGATIKAHUNGUNU.
Tera te whetu,
Kamokamo ana mai ;
Ka tangi te whatitiri,
Ka rapa te uira,
Te tohu o Hoturoa.
I maunu atu ai ;
Kaitoa, kia mate ;
Nau i rere mua,
He waewae tapeka,
Ki te ara ripeka.
He pukainga pakake,
Ki te Roto atara ;
Ma wai e huaki,
Te umu ki Kahotea.
Ma Te Rauparaha,
Ma Tohe a Pare,
Mana, e tamoe,
Te awa kei Ahuriri.
Kia riro ana mai,
Taku kai, ko Te Wera ;
Me horo mata tonu,
Te roro o Pareihe,
Hei poupou ake,
Mo roto i a au.
+ri mai e Pa,
I runga te turuturu,
To uru mawhai,
Ka piua e te tai,
To kiri rauwhero,
Ka whara kei muri,
Koa noa mai ra,
180 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Te wahine a 'Ti Puhi,
Tahuri mai o mata,
Te tihi ki 'Tirau*
Mo wai rokiroki,
Ko te huna i te moa,
I makere iho ai,
Te tara o te marama.
HE TANGI NO MUA.
Kaore ra he mihi ki te makau,
E kei whea iara he toka whaiapu,
Te ho mai ai, kia ripiripia,
Ki te kiri-moko e mau atu nei,
He hanga mania noa te taringa,
He ika ano au ka haehae,
Ka te tauaki ki te rangai tapu,
A e rua iara aku ringaringa,
Ki te whakakopa mai taku manawa,
E kakapa ana me he rau kahakaha,
Kia mana ra ta taua awhiawhi,
Taku takiura i te weherua.
I awhia maunga e tu mai ra,
O te tara kei runga o Tauwhare i raro,
Ko taku taumata e noho ai,
Kia takohutia taku rangi,
Ki te kawakawa hau-auru.
E pupuhi mai nei nga rorohu,
Nau mai ra e Hoki hei kawe korero,
Ka rere au ki te hau o te reinga,
Kei maru atata au te whakamau,
Ki te pae tauarai ki te makau,
Ki te tau 'Ati-Rangi, ka te wero i ara,
Ki te reke taiaha, ko au i whare noa,
He kai e hokia, e.
HAKIRARA O NGA MAORI. 181
HE TAN6I NA TAKINGA.
Huihui nga ki,
Huihui nga korero, ki roto Wharekura, ki a Uenuku,
Tauria ki te whataroa, e-i,
Tenei to uru kakanui,
Maku e whitiki, ki te tatua no Whatitiri,
Tau ake ko te hau tapu no Tu, e-i.*
Whangaia atu,
Kei Aituhau,
Kei Aitupawa,
Kei te Pawanuku,
Kei te Pawarangi,
Kei te wai, wai ki a Aitu, e-i.
Me opeope noa ake,
Te toto o Iramai,
Te toto o Konako-kai-kino, i
Ekore e tupu to mate, e tama, e
Maku e ueue te pu o te whenua,
A rewa ki runga ra,
He apu matangi,
A whakatu au,
Te rae ki Imatonga,
A whakatu au,
Hei te tiuma rapu,
Hei ngaki i to mate,
E takoto,
Nau i hunahuna
Te maru o te taua,
Taonga ruru tonu,
Ki roto te putea,
'Ai huhia,
__\
L
182 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
He huia rere uru,
'A hoka ki runga ra,
He tawake maro,
He kawau whakateka,
He tu ano ra,
Te tu o te taua,
He tohu ano ra,
Te hau tamawahine,
Tena kei te motu,
Ko te manu kopakopa,
Tena kei te wai,
He parera teretere,
Tena kei te repo,
He matuku noho puku, e tama, e-i.
Ki atu ana au,
Tu mua, tu hiku, i
'A hume mai koe,
I te maro o Whakatau,
He uru rangi papa,
Ka tara ai e,
I te ara whakakopa,
Kei o matua,
Kei a tama na Wheru,
A ruku atu ana,
I te tai maranea,
Nga raorao ka horo,
I roto Whakamauru,
I pongia ai koe,
Ma tama na Moko 'koe' huki a ika,
'Ku kiri kohiku,
Ki tua te Rawhiti,
E tama takiri tu i te tau o te ate,
I rehua ai au.
Maku e whai atu,
Nga manga koparu,
Ki te hau-kainga.
HAKIRARA O NGA MAORI. 183
KO TE TANGI A TURAUKAWA MO TE WAKATAPARURU.
Taku matua, e
Aku maru tiketike kei a rau a Te Angi,
Ka pau te huirua kei to tamaiti koe, e-i
E Papa ma e, rangahaua atu ra ki roto Manukorihi
Ki' whakarewa koe, kei Hauarangi,
Ko te tai o Turi,
Ka hirere, ko te tai o Rongo,
Ka tata ki Tamateauatahi,
Ki 'kopania e Ruatapu,
Ki 'puta Rakeiora, hei hou kokiri mona i,
Ma te rahi 'Atinui-o-Tau, ki te rere o Kurahaupo,
Whakatupuria mai ana e te kahui manu,
E manu-kutikuti,
E manu-pekapeka,
E manu-i-haroa-te taha-a-rangi,
Kaore i tupu ko te tuahine ko Hinewikura,
Ka tupu Komanawa,
Tikina atu ra nga tai o marama,
I whanake i te wai matuhirangi,
Kei te whakarokiroki,
Kei te whakamaunu,
Kei te turuki,
Ka rewa ko marama i roto i Rangiata,
I te whare o Tawake,
Ka mau ki tana ko,
He koanga a nuku
He koanga a Rangi,
E ngaere nuku,
E ngaere Rangi,
E tere te tutuna,
E tere te wawa,
Na roto te wai,
Ki Paripari-a-ika,
Ki Okare,
\
/
184 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Ki Rangitahua i,
£ ai ra e ma to tamaiti, ma rau a Rangimuri,
Ma e whakarewa Waruwarutu ki roto ki a koe,
Hei ara mou ka haere ai koe te pikinga i Okare,
I pu nga mahara i a koe ki reira,
Haua iho ana ko Te Rangipaenono,
Te waka o Tawhaki,
Ko te waka tena i noho mai ai te houhanga,
Taketake,
Te taketake matua,
Ko nga tama e rua,
Tineia iho,
Ko Tahuhurangi te kuri, hei pito,
I pikia ake ai,
Turakina, ka hinga,
Ko Matuaiwi,
Te mate i a koe, Taranaki,
Ka hoki mai ai e nga tira a to tupuna i roria i te rangi,
Ekore e hoki mai,
Ko te uri no koe o mahuki o Haereao,
I whano,
Ki te papa tatau o Hikamakama,
Te whare o Paekawa,
Oti atu u i,
Ko whea to ara,
I haere ai koe,
Ko te ara o Kupe,
I whano ki Matahorua,
Tukia i to umu,
Tukia i to poho,
Whakarewa te taonga e tutakina mai,
To taenga atu ko Hau-ka-rere,
Ka tangi to waha,
Manawa mai te tuhi,
Mai te rapa,
Mai te uira i.
HAKIRARA O NGA MAORI. 185
KO TE TANGI, MO TUWHAKARARO, TE RANGATIRA
O TARANAKI.
E pa whokarua, e riringi, he
Ho mai aroha, e Rau, o
To whaea i Waipingao ra, te
Kuihitanga mai o te roimata, e
Na roto i au,
I hoki muri, te
Haere tahi ai, te
Tere nui i,
O whaea.
Ka taihuri atu na, ki Ngongikato, ki
A Te Wharehuia, he
Kore wai whero,
Kia utuhia,
Hei wai kana hoeroa ma Rautao,
Nana te whana tangi ki Kaingutu i,
Rehua iho ai,
Oku maru i,
Te whakapipi nui,
Ka wareware.
HE WAIATA NO NAMATA.
E patu ana ahau, e patu ana koe,
Taku rakau, tohe ki te riri ;
I na whea iara ? i nga pahake,
E hau ana taku patu, ko Poroku,
I tuituia, i te hinapouri,
I whakawhetu ai, aku kanohi,
Aue, ka ao te ra, e-e.
^ k.
186 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE OREORE TAMARIKI.
Korero e tama, na te potiki taua,
Na te porea taua,
Na te potahuri atu,
Na te potahuri mai,
Na Kiki taua,
Na Toto taua,
Na Tarionge, e
Na Rongokokako,
Na Tauratea,
Na te Uritangata,
Na Uenukurangi,
£ te uri tangata,
Nana i homai,
Ki roto ki Aiwi Uenukuherekuta,
Komotia atu nei Uenukutiti,
Komotia atu,
Ko Rangitakunu,
Na te ringa atua koe.
HE WAIATA NO NGAITAHU.
Moe hurihuri ai,
Taku moe, ki te whare,
Kei whea Matau,
E huaki ana mai,
Ko te Hiko-o-te-rangi,
Te hakiritanga mai ;
E ngaki ana,
I te mate, o tona matua,
Ngaua rawatia,
Te pori o te Atua.
HAKIEARA NGA MAORI. 187
HE WAIATA NA NGATIKAHUNGUNU.
E titi te kowhiti,
Tiaho i runga ra e,
Ko au ki raro nei,
Whakarau ai e aku mahara e,
Kei te hurihanga au,
O Rangi raua ko Papa,
Ha; aue.
Ki kona Mokonui,
Tara noa ai te ngutu ki te korero e,
Mau e kake mai,
Ko nga toka tapu nei, e
Kia rua nga tau,
Ka whakahorohoro ai nga tapu,
Ha, aue.
HE KARAKIA.
To toke na,
Hi atu ra,
Ki waho na,
Kai mai ai.
E hi ana,
E rawe ana,
E taki ana,
Niho koi tara ; .
Kia u o niho,
Hui mai nga koura,
Pu rakau,
O tera,
Taha ra,
Ko taku toke. x
"*´^-
188 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA NA NGATIKAHUNGUNU.
Tera koia me ko Tautoru, kohae ana mai o te raro,
Moe rawa iho nei ki te po, i a Miru ra taku wairua,
Tauhokai au e hoa ma, ka mau te tipona kei te tinana,
Ka tahi te hanga kino i a au he tutara,
He onge taru ano i taku tinana.
Kaore ra ia e te iwi,
Aku aronui atu ki te mahi,
Nona te hiahia i tu mai,
Kia heuea mai te tinana,
Kia whakanoaia nga tapu,
E tu ana i te whakatara.
Ekore te hiahia e puakina,
Waiho ana me tatari atu,
Te wai tohi mauri o Kahungunu,
Taratara uru tapu o Te Urewera,
Ka hiko nei au ko tawhiti,
Te pae tauarai,
Kei mihi mai.
HE WAIATA AROHA.
Tera nga rae rehurehu ana mai, e-i
Kakarauri e ki te awa o Hauraki, ra, e
Ekore e kitea i te korehu tonga, e-i
I te ahi whakapo, ki Hauraki, ra i a, e-i
Aua to pai, kei tawhiti rawa, a.
L_
HAKIRARA NGA MAORI. 189
HE TANGI NO MUA.
Tera te whetu, hikohiko ana mai kei runga,
Ko aku mahara, e ruru nei, ko au anake,
Kei te hua mai koutou, e tama ma, kei te turaki au, ki te
whenua,
Ko te moe a te manu, e-i,
Tenei ano Werorangi, te titiro nei i ona mata, ki te uranga
mai o te ra ;
Kaore te aroha, ki te hoa, kore i a au, e-i
Kei hea ou tuakana, ou teina, hei whakaete nohoanga.
Kaore i a au, e-i
Kei te wareware taku ngakau, kahore he rawa i raro,
I iri ai ratou, i runga i te kaha taua, i a Te Rangihangungu,
Hau atu ana, ki te rae ki Wakaurangi,
I hunuhunua mai, ki te mura o te ahi, %
Patua mai te kakara, kia mihi au i konei, e-i
He tohu ahakoa, e tama ma, te wiu ai, nga patu ki a au, c-i
He tane koa angeau, e tauna te rumaki nui atu,
Hikohiko au e te wai o Titahi,
Kia kite ake au, i te tangata, i inu i te toto i Kakatuwera,
Aue taku teina, e-i.
HE WAIATA.
Nei ka noho, i te matapare nei,
Whakamau te titiro, ki te kapua rere mai ;
I ma reira mai, te aroha o te tau,
Kua huri atu, ki te rangi,
Katahi nei, ka hoki mai ki au,
Apopo noho ke ana hoki,
Ko te ngau a te Atua, te makahi iho,
Kei tae taku ropi,
Kei hoki au, ki te ao, e.
\
HE MATAKITE NA KAITOKK, HE RANGATIRA, KAITOKE
NO NGAPUHI.*
Ki mai nei, te Atua o te Po,
Ko Mangawhai, au ka mate,
tKaore.
ßKei te pikitanga, au ka mate,
Kaore.-
Kia kite au, i te tai o te uru,
Kia kite au, i te tai o te awa,
E ! ka kutia e, ka wherahia,
Te tai, o te awa,
O Waihi ; ka kutia,
E ! ka kata te wahine,
A ko Tu, ko Tu,
Ka mau,
A ko Tu, ko Tu,
Ka mau.
E pupuhi ke ana,
Te hau whenua iara.
A ka titiro atu, ki te wao kahikatea,
E tu, ki Kaiwaka, ra, ra.
A ko Tu, ko Tu.
Kopiko atu, kopiko mai,
Kopiko atu, kopiko mai,
Ka whakaaro tupua,
Hua mai te rirerire,
Tau tini,
I. . .
y 1, h h
Tau tini.
* The two first lincs are atmg by one voice.
f By the olioni8.
ß Thi8 Iine by one voice. The remainder of the song by the ehorua.
L
\
V
i
Kei uta,
Kei uta,
Kei tai,
Kei tai,
Kimi,
Kimi noa ana ;
Rapurapu noa ana ;
'Kei whea, te uri o te tangata ? u, e.
Ra te tai, e papaki, ki te rae,
O Ngaruahine ; ra, ra.
Ra te tai, e papaki, ki te rae,
O Ngamahanga, ra.
Ra te tai, e papaki, ki te rae,
O Taranaki, ka takohekohe, te raho,
O te wahine, ka kata te toa.
Hi, ha.
Haere ana, ka hoki au.
HE TAU.ª
Te marama i runga ra e,
Ka pau te korohikohiko, e te whetu,
Tena, te tini o te tangata,
Te ngoki mai, roto o te otaota nei,
Kei te whiringa o te patu, a Te Mautara nei,
Kei te whakapateko mai,
Tona taina, i roto i,
Nga keha, o tona wahine.
Aha, kia mau, te pupuru y
Aha, kia mau, tepupuru.
* The wordt printed in iUiiet are tung as a ehorua ; the rett of the tong
it 8ong by one voice. \
192 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE HAKA, NA HOKI.*
Te he koia e Iiine, e,
Te papa,
Te urunga,
Te moenga,
Te whariki,
Maranga tonu mai, ki runga.
Koia koa, i tata mai ai, te ki,
Ki taku matua whetowheto,
He kararoraro 'ngeau.
Katahi nei, ka tino he,
Nga hangarau a te uri o Te Wehi-o-te-paipai,
Nukanukarau rawa, hangahangarau rawa, ka takoto
tiwani au ki muri.
No reira, te whakatakao a te tangata,
He ariki kai tapairu ;
Ko wai te wai ? i tohi ai, Wakaraka-te-whatu, hei tangae-
ngae mo te tangata.
Me ui koia te tipuaa ?
E tu mai ra i tawhiti, e kanapu ana mai runga te rangi ;
ko te uri au, o Te Putangi-mai-waho-o-te-parirau-o-
te-tara.
O Te Whakatapairu ariki, ko a Titirauwhea, tena, kei
tai, e hiko ana.
Ko wai te tupuna kia whaka-o-Uenuku ?
Whatitiri,
Takataka,
†%-
* Te Pehi married as liis first wife Tiaia, ftrst eou&in of Hoki, he then took
another wife Porewa, who treated Tiaia contemptaously, eaiiing her slave.
Hoki then composed this poem to deride Purewa, and to prore the high
hirth of Tiaia.
Hapai,
Mamaua,
Tangotango,
Arahuta,
He putanga wheao, he ariki taniwha tena ;
E, Ue,
E, Raka,
Kakati,
Tawhao,
Whatihua,
Uetapu,
Ko Te Mania-o-Rongo,
Ko Te Ao-te-tau,
Rawaho,
Te Paripari,
Uenuku,
Tuwhatu,
Mapau -a-tuiri-rangi,
Ko Maniatiemi,
Ko Tanga-ki-te-Marangai,
Ko He-uru-rangi,
Ko Korou-kore,
Ko Hine-puanga-nui-a-rangi, kei runga nei.
Whakamama nga karakia, ko te Waka-i-tu-pawa,
Ko Tu-Whangaia, mo aku tupuna,
E kiia mai nei, he urunga kowhatu, he moenga rau
kawakawa.
Ko Te Rerenga, ko Mariu ;
Te upoko whakahirahira, ko Rangitihi,
Ko Hinematua,
Ko Ririwai.
Naupe whakararo, ki te upoko tamoremore, ko te aitanga,
a Kahukaka, ko Houmea te puru o Houtaiki.
\
196 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
WAIATA NA TE WAHINE, KA TAE MAI ONA WHANAUNGA KI
TE TIKI MAI I A IA, KIA WHAKAREREA TANA TANE.
Ho mai te kainga, kia tangihia, ka tauwehe tenei ;
Momotu ra ia ki tona nui, i kitea iho ai e te ngakau,
Taku hei kotara, i nga rangi ra, kei totahi ai ;
Kei hine ana au, kei tama-tahi-ai, ki te whare,
Ka hara mai tenei, ka takoto, ka whakapaea ki te takuahi ;
Toia mai te tatau no Rangiriri, hei tau ake,
Kei te whakapaki te whaiapu, no Whangamata kia rehua au,
Kia mutu ai, to ngakau, e hao nei ki tc makau.
NA TOPEORA.
Tera te marama, na runga ana mai,
Tikihorehore ra,
Puke ka whakaahu, ki Kakapuke ra ki Mokau ra,
Ki Taranaki ra,
Kei raro e Hari,
Te wa tutata ki te tau i'ra rangi.
1 kare ai e roto,
'Ai he akakura hei kokiri, tau rawa atu,
Ko Kaikoura ra,
Te kite noa ake, nga rimu e huaki,
Ki te Whaiapawa,
Rongo i hara mai no Korea,
Muru ana i ahau,
Puia tu mai, ki Taupo ra, ki Rotorua ra,
Ki Ohinemutu ra,
Kei raro, Pukuiti.
Te wa tutata ki tc tau i rangia,
I taku hoko-itinga,
Ra pea koe kei te ao e rere 'kei te ao taka runga nana i,
Whiu mai, tc aroha i ahau.
HAKIRARA O XGA MAORI. 197
KO TE TANGI A MAKIRANGI MO TUPOKI.
Tera nga whata, ka moiri kei Parininihi,
Nana i ho atu ki waho,
Haere ra, e pa ma, i te apurorowhio, o ruhi,
O ngenge,
te makino ;
Kino tonu i,
1 whakahokia aiu, e koe, ki te hau-a-uru,
Te whakahokinga mai, ka whiti i te Rore ;
Kihai koe i whakaaro, kia manu te wai,
I runga o Ngamotu.
Kei to tamaiti,
Ma rau a Mataku,
Mana e putiki,
Te ua o te pakanga,
E tauwhiro mai ra,
Te hiku o te taua.
Hirautia ra,
Kahu angiangi ;
Parurutia ra,
Te pu ki Waiau ;
Paerangitia ra,
Te pu ki Wharekohu ;
Kia nui o tohu ki runga ki to rangi,
Kia rewa, nga ugohi a te 'Ati,
Manuwhakarewa ia ;
Kia whakakau koe,
1 te whana whatiwhati,
I roto Pararewa.
Kei pehia koe,
Te ahi a te tupua ;
Tenei Poutu nau i here mai,
Hei whakatu atu, te inaru i muri nei.
Kaua, e runga,
Hei koa ina mai,
Tukua atu, ki waho,
Mo Tautari ma,
Mo te wai-aruhe,
E tanga tonu nei.
Ma te hau takaha,
E turaki,
Taku rata tiketike,
Taku whakaruru totara,
E tu ki Poutama.
Hurihuri noa ana,
Te mokai o te wahine,
Taku kiri whakaniko,
Te kiri o Awanui,
Ka whara kei muri.
Karanga mai, e Pare, i te rae ki Rangiahua,
Tena te manu nei,
He takupu matakana,
He aua matawhero,
No te utu e hira,
Ki te pae ki Karakaura.
Katahi e 'Poki, ka tahuri, to rakau toa,
I ngaua putia e te ipo wahine,
Te whatinga i reira,
Te puhi o te waka,
He tumu herenga waka,
No runga,
No raro,
No Te Rauparaha ;
Tawiriwiri ana,
Te papa ki raro-tonga.
I whea koia koe,
Te tohi atu ai,
To patu whakatu, ki te ihu o Mama,
O Mama, ra i, te kai a Ranga ;
O Hau, ra i, te kai a Wai ;
O Tiu, ra i, te kai a Mahare ;
Ka mahungahunga te whakahoro, i to angaanga,
To angaanga tautohe mai ki te hau o te riii, e-i.
HAKIRARA O NGA MAORI. 199
HE WAIATA TANGI KAI.
E Petu e, tangi kino,
Taruke rawa.
Ka ngaro e tama, te popoki o Kahu-kura.
Ka whano, ka hemo rere,
Ara ko au, ka tuku atu, i te ope i a Te Roha ;
Kia mutu ai te mamae i ahau, ki te kai kore.
I u mai ano Hawaiki, ki uta ;
I ho atu ano, ki roto ki te rua,
Kua tamoea mai, e Te Potipoti,
E Te Akaaka, e Rangahuawhenua,
Ko nga pu pea, a Te Whiti, i karangatia,
Kia huna te pari kai, kia ngaro ;
Haere ra, e te kai, ki tawhiti,
Taku takapu, e pari ana te kai,
Kai kore ma inaua, ko taku tamaiti.
HE WAIATA KAI NA NGA TAMARIKI.
Ko wai kei Puketi ? rara.
Tenei taku kaki,
E tamina noa nei,
Ki tana kai, he whakahiku,
Ki tana kai, he whakangako ;
Kotia i runga,
Kotia i raro,
Kotia i te rehe, o te kaki o Waipuapua ;
Nawai, nawai, kawa,
Nawai, nawai, reka,
I kainga ai, hapukuria ; kau-uup.
200
KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA NA TE RANGINUI, MO TE KAKAHU KORE.*
£ kai e, te kutu,
E kai e y te tuiau,
E kai e, te tara pake y e tu ki Turamoe ra i a ;
Tera te rongo o Paeroa, te hau i raro ra ;
Ekore ranei a Te Mui> e whiwhi mai y i tona nei hana,
Hei whakatau ake ki te tangata nei y ki a Te Moko y
Nann i ki mai, 'He pakaru te ihnpuni,
Hoki kau mai a Rangitapuaretva y
Te kai kawe taonga.
Me kawe te hana nei, ki Whakanau, .
Ki te wai ra o te hinu oke,
Hei tamata iho 9 i taku kiri,
Tuku te whero, ki taku tinana i a.
HE WAIATA NA NGATIKAHUNGUNU.
E hika ma whakarongo mai, ki tc tara ka iri wharetia,
Te ai he makeretanga ki raro,
E naku nei ana te tapu i ke i rau rangi,
He muringa nei au he eke wai rehu mai,
He kino te ngutu o te tangata, ki te heri mai ki a au,
Kia pa mamao ai taku haere ki reira, e-i.
HAKIRARA O NGA MAORI. 201
HE KOHUKOHU.
£ hine e, tangi kino e, tangi aurere nei ki te
Tena o kai, ko Te Wherowhero, ko Te Kanawa ;
Nana i unga mai, ka eke nei taua, ki.te tihi ki Kamaru ;
He maunga tu noa, kaore, he makorea tangata.
Kei te anuanu au, i te waitakataka, no Hari ranei,
NoHaupokia,noManiaruahu, noKahatuatini, noTukorehu >
Whakaki tonu ake, ko Hou, ko Te Wharaunga, ko Hihi,
Ko Te Whakaea, ko taku kai reka nei, ko Te Au, e
Mokai 'Haeata; i whakarauora ai taku kai, ko Haututu,
Te tangata horiara ki roto o Parekete.
E tapu te Rangituatea,
Tukua mai taku kai, ko Hore, ko Tawhiriao,
E mau wehi an* au, i to Atua mana, i a Uenuku,
Ko Te Whareangaanga, me ko Te Taniwha te kai a
Pukueka, ehu.
HE WAIATA.
E Pa tawaho, e awhea mai nei,
E ho mai ana koe, e te kokoraro,
Te mate o te aroha, ka eke kei te kaki ;
Kei nga puke au, ki Paratetaitonga ;
Nau ka pai atu, ki tahau wahine,
Ka kawa tonu au, ka wai-ngaio-tia,
Pu ake ki te whare, ki a Tumutara ma,
Nei ka noho noa, oma nga waka mai o Te Wharetotara,
Ko Hine Moa au, e whakakau ana mai,
Nga tua one, ki Rangiuru ra ia,
Nakw te Uma-kawa, i turaki ra waho,
Kei taku hoa ra, te tau-whakaurunga ;
Nei ka hikoi, te horo ki Papango,
Ko te whakawhirinaki,
Tauawhi nui au.
*c
202 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA TAWHITO, HE WAIATA WAWATA MO TE ATAHUA.
TANGA O TE PAI O TE PUKEROA RANGITIRA O NGATIPAOA.
Kaore te whakama, kei te ahi toro,
Au, e tahu ana,
He wai tarata ra, me patu, kia kakara,
Kia ingo mai ai,
Ara ko te tau, te wani noa atu ra,
Wi e rongo atu ;
He karere, tuku mai i kitea e au,
He pai tangata tonu,
Taku nei ano me huri ki te tua, "
I taku tinana,
He rite te pehanga, ko Paratetaitonga,
Kei te hukarere,
He rakau maroro au, ka hapainga,
Te riu ki Hauraki,
Kei hori e te ngutu, kei tara e te rau,
Mo aki kore,
Te pai horahia mai a Te Pukeroa,
Ka whakakapua nui,
Na te hoa i uta, ki te makau tangata,
I taku tinana,
Ka hara mai tenei, hei matakitaki,
Hei whakautanga rau, i.
HAKIRARA NGA MAORI. 203
HE WAIATA.
Kaore te po nei, te hari wairua mai,
Ho ake ki te ao, i tawhito riro koe ;
He mahi atua ra, i rangona mai e koe ?
Nau mai hoki ra, kia kite koiwi, kei rongo korero koe ;
Te papa i akina, e kapiti tonu nei,
Kei te wa ki whea, te ako ai ki te mahi ?
Ka eke ano e, te puke ki Ruahine,
E wha mamao ana, te hiwi ki Maketu ra,
Ki a Te Hikaiti ra ; me tuku koe, ki to wahine ;
£ roto koa ra, e awhitu noa ra,
Ki te tau i rangia ; naku koe i moe iho.
HE TANGI MO TANA TAMAHINE.
Arohirohi noa, e Rangi, i a au,
Te ura o te kiri, taku e hiko atu,
Ra ka whakangaro, ka kopa i te hekenga,
To kanohi ra, kei hoki mai whakamuri ;
Kawhakina ana te ia ki Ngatoro.
E ahu ki te tonga, nga puke weherua,
Roto te Hiapo, ki te hau-kainga,
E hine a Te Kehu, hikoia mai ra,
Kuru tongarerewa, ka makere i a au.
E ahu kei te 'raki, ki roto Rangataua,
Ma Tipari ra, mana e hurihuri,
Mo hine a Te Kaho, naku i taratara ai.
204 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA MO NGA KUPU WHAKAPAETEKA.
Kaore te korero kino, te haohao nunui,
Ko wai nga tane, i tata mai nei ki taku taha ?
I hoki atu ano i te pou whakairo o te roro,
Na wai, Mawera kia mate hara mai.
Aku rongo hanihani, ka puta i nga whenua,
Ka haruru ki tawhiti, ki te huka o te tai,
Kei te Whanganui-a-roto, ko Te Aitu,
Kia whakarikaia te mate, e runa nei ki te whare.
Kia hei taku ate, i te tau, o tana tiki ;
Kia tia whakaripa, i te kotore huia ;
Kia kahu purua i te neko pakipaki ;
Ka paia au te hoki, ki te koko i 'Hangaroa.
E kore te tane, e tata mai ra, i te whakawehi,
I patua taku kiri, ki te tororire ra, i te ngahengahe ;
I tahekea iho, he rau kawa, kei taku tinana.
HE WAIATA NA NGATIKAHUGNUNU.
Kai kinikini ai te mamae i ahau, e
Te totatatia ;
Ki' wawe te wairua, te tae ki Taupo,
Ki a Te Heuheu ra,
Ki te pae o te riri, nau e Te Hapuku,
Ko wai au ka kite.
Te riro noa ake, he whakarua te hau,
He ho mai aroha,
Kia tangi atu au, he puna ka utuhia,
Hei wai kei aku kamo,
He aroha whakauru noku nei, ki reira,
Ka tokona rautia ;
Na wai te hoa moenga, o ia wahine atu,
Ko wai au ka kite.
HAKIRARA O NGA MAORI. 205
HE WAIATA POPO NA TE HAKEKE.
Kati, e tama, te noho i to whare,
E puta ki waho ra, ka haere taua,
Nga matarae, i waho Whakaari,
Kia uiui mai, 'Ko wai to ingoa ?
M au e ki atu, Ko Te Rara-o-te-rangi,
Kei ki mai, te wareware,
Ka pau te whakanoa, e te tini, e te mano,
Moku ianei, mo te kahui pepeke,
Te roa Wairerewha,
Kei whea to tupuna ?
Kia whakaputa mai,
I muri ano Whakatau-potiki, *
Nana i toko te rangi, i runga nei,
Ka puta koe, ki te ao marama.
Hikaka te haere, ki runga Taikoria,
Pukana o karu, ki roto Manawatu,
Kia powhiri mai, koia i to whaea,
£ Rau a Te Waka, ki'paoa, to rangi,
Te rau o te huia, he noa te tinana,
Tenei to piki, he hokioi i runga,
Nga manu hunahuna,
Kahore i kitea e te tini, e te mano,
Kia takaro koe, nga takutai,
E takoto, i waho Waiwiri, i roto Waikawa,
Ka eke koe, ki runga o Pukehou,
Ka whakamau, e tama, ki waho Raukawa,
Ko nga moana ra, e whakawhana noa ra,
O Tupuna, i te kakau o te hoe,
Ngaro rawa atu ki Hawaiki.
HE WAIATA AROHA, NA NEKEPAPA.
Ra te pukohu, ka uta ki Ruahine,
Au ano ra kei te kaewa noa,
Haea mai ra he tere haere raai,
No te muri raro, i kai a kanohi,
Waiho kia au, nga whakawai nei,
Tainui, te Arawa, he maro tuwhera tonu,
'Ore i kopi mai, ki nga mea rarahi,
O nga whenua, e tere te konia,
Hoea ki tawhiti, he tiwai taua,
No Te Kakakura, hei uta i au ;
Utu ki Taitomo, kei noho i te ao,
He tika kei a Te Wera, ruia te taitea,
Tute ehu tapu, ko koe Te Matoha ;
Hei kawe i au, nga whakawhitianga,
O Whangaroa i runga,
Aea e te iwi ka tu au, i te tapu,
Ko nga ingoa ra i mau, ki te tinaaa,
Te utaina iho te puhi whakanewa,
No te Aparangi, he ra ka tukutuku,
To waka e 'Hae', e hoea te moana,
Nga uranga atu o Honipaka, i runga,
Kei tae ki reira, whakahia,
Tangi noa.
HAKIRARA O NGA MAORI. 207
HE WAIATA, NA RAUKURA.
Me te tukituki te tau o taku ate,
Me pewhea he whakahokinga, mo Kihirangi,
Tenei ano Te Wharekaponga, te moe i te whare,
Kei a Te Kuri,
Ka rite raua,
Whai hou e,
Kowai te tupuna i noho ki te haere,
Ko Rongomaipapa, ka haruru ki tawhiti te moana pounamuª
Kia Hihipa,
Te Ruruku-o-te-rangi,
Ko Te Okoro,
Ko Te Pakipaki,
Te Kauru-o-te-rangi,
Tau taonga i hoki mai ai,
Ko te Heketua e,
E hoki ano i a Maru ki runga,
Te uranga o te ra, kia Uenukukoihu,
Hinekura, Mihiata,
Tukaki, ko Hinehape,
Ko Ngungunekite rangi,
Hine-Matioro, Kahiwa, Te Haniatakirau,
Ka oti atu e,
He nui o tupuna i haere ki tawhiti,
I a Pouriao, ko Punakiao,
Tahuwhakatiki, Kaimatai,
Ko Tamangarangi,
KoMuriwhenua, i aPohepohe, i aKukutai, koTeKanawa, e
He aha te he i a Ngatoro,
Kia Haerekuini,
Me aha Maromuku,
Nana Te Aohinga,
Te Ihonga, a Kurawaero,
208 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Nana i ai atu Kaitawhara, ka puta kei Waho,
Korouaputa,
Parekohatu,
Waitohi,
Te Rauparaha,
Haeata,
Me ko Rangi Topeora,
Ko Ngatoru, e.
NA HINE-PAWERA TE WAIATA NEI.
Tenei ka noho,
Ka taka he kopito,
Kia tohungia mai,
He tino kai maro,
Kaore ianei,
He mamae ka kikini,
Na wai te atua,
Kei whakaokorau,
He taru mate anake,
Na roto i a au,
Tu ana te moana,
Ka kaunuku haere,
Ko muri ra ia ana,
Kei hoki te wai ehu,
I te taheke wai,
E ruia ki te ripo,
Ki Okawanui.
HAKIRARA NGA MAORI. 209
HE HAKA TAUA, NA WAIKATO, MO PEHITAHANGA. *
Rokohanga mai taku ipo,
O, e atawhaitia ana,
A, ka riro i te komuhumuhu,
U t ka riro i te korerorero,
O, ka tu ra ka haere f
E, ki te tiki ra i te Kawau,
U, kia riro mai Tupoki,
I 9 kia riro mai Raparapa,
Aj kia riro mai to kai ngohengohe te riri.
KO MATTTIKURA, TE INGOA O TENEI KARARIA.f
Hora te manawa i a Rangi,
Tina te manawa, ko Mauwhakatina,
Toka te manawa, ko Mauwhakatoka,
Tenei tama,
Te taka nei,
E taka ana tama,
I te mahaki,
Rukuhia, ki moana uriuri,
Rukuhia, ki moana teatea,
Tuturu ki te rangi,
Houtina,
Tawhia ki te rangi,
Houtake,
Kei o kakahu parapara to hara,
He kai tumua,
He kai nanua,
He kai riro ki roto ki a koe,
Taru toto,
He tapu te rangi kia tokona,
Kia mamao e na Whiro, e-i.
" Na, ko Pehitahanga, i mate ki te Kawaa, ki te pa o Topoki raoa, ko
Raparapa.
t Ka ora te tnpapakn, i tenei karakia.
2 o
KO TE KOPANI, O MARU.
Tatara te hono,
He hono aitu,
Tatara te hono,
He hono aitu,
Ritua te po,
Ritua te ao,
Mai a riri,
Mai a nguha,
Ritua te ao,
Mai a riri,
Mai a nguha,
Ritua te po,
Mai a riri,
Mai a nguha,
Rikiriki te hono,
Rangaranga te hono,
E tu an kapiti,
Apitia i hono,
Aua hono i uta, i tai
Te roroku no Tu,
Hurihia i tonga,
Hurihia i manuka,
Whai take, whai take,
Whai take ake hoki au,
I raro aio,
Te tupua te ki,
Te tupua te rea,
Te tupua i nguture,
Te tupua i wananga
Te wananga mai ai,
Ma te Aionuku,
Ma te Aiorangi,
HAKIRARA NGA MAORI. 211
Ma te Whakaokorau,
E Tumatangaroa,
Hoaia Whatitiri,
Ka papa te rangi,
Ko Ana ki te rangi,
Ko Anarea te rangi,
Ko Anawawaro te rangi,
Aua ki a.
HE WAIATA, NA TE WAIRUA.
E pawa koia kiwi te hauwu tonga-ewe,
Pupuhiwi mai neiwi ki takuwu kiri mo,
Kai pakiwihore rawawa i akuwu ringa kiwi,
Te rauwu kaku kaiwi Arikiwirau ewe,
E korewe ra ewe taeawa atu howo,
Ki rawawa mai neiwi te Miwiroi ewe,
Raungawa iti awana te tiwinana kowo,
Nauwo tonu kowo i harawa mai howo,
He whare iwi runga owo te papawatere rawa,
E aiwi au iwi te rimuwu pae kowo,
Nga tokawa tapu auwo ki Hingarae tewe,
Ata kiwi-tea tewe whakarewewanga maiwi,
Na Te Ngawahue iwi ngamowotu ra kowo,
Ma Hinewerau awau e puwupihi kiwi,
Wawe tewe tae kiwi nga tawane kowo, "
I nohowo roa howoki tewe ao keiwi,
Manakowo mai ewe te ngawakau kowo,
Nga mawahinga owo taku owohinga kowo,
Ka hokiwi au kiwi te heiwi Awekawa,
Rangitiwitoko tewe whakarewewanga mawa,
Taia wahau ewe tarawauwautia nei.
212 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA, WHAKAORIORI, NA TE HEUHEU, MO TANA
KOTIRO MO NGERU.
E hine, e tangi whakawairua nei te po,
I puta mai koe, i te waenga riri a o tupuna,
Ka ngaro te kai, te hau pupu mai o te reinga,
Tenei e hine nga nui o tupima, i pukeria Hauhungaroa,
K.> Pehi, hua i mua ra,
Ka pa ianei e hine, ko ta namata riri he kahikatoa,
He paraoa, he akerautangi ;
Tenei e hine, ko te ahi na te atua,
Nana i whakaonge te kai e hine,
Hei ki mai ma te rau o te wahi,
He nane ngehe rawa ki te mahi kai,
I onge hoki i mua ra i o tupuna ;
I huia ruatia, ko te kai, ko te taonga,
Ko te toa i paia, i waenganui i nga he,
Ko te Pukeroa, hei reira tahi ano raua nei,
Ko Te Ratuhi,
Na Wariwaritea, te tau o te inutunga riri a to tupuna ;
I rangona atu e ki te rangi,
Hei whakatau atu mo hine,
Kia pai ai, me titoko koe, e au ki te puke ki Ruahine;
Hei hoko huia, ka tae rawa te haere o te wahine,
Ngerungeru nei, ki tawhiti ;
Ka nawa ki raro, to haerenga ki Wairarapa,
Ka kite ano, i nga kawe kai a Mawa ;
Ki rawahi, ki Aropawa e hine,
Kei uhia koe e te rehu o te moana,
Ma te tangata koe, e hori to aroha ;
Hei arahi i a koe, ki te whare i a Hine-i-tahi-o-te-rangi,
Ko te one i a Weka, tena e kiia mai nei ki te he nunui,
Tonu, o raro, nana nei ki mua ko to koroua,
Ko Keketara, Mauria-Hihi,
Whakakoretia ia,
He taku koe i tuku atu,
Kia hoki ana mai he paepaepoto,
He parakore ra no taua,
Ki a Tataha he uinu korero te kai e hine.
KO TE TAU, O TE ARAWA, I TOIA AI.
Unuhia,
Ko te pou tapu,
Na wai ko te pou tapu,
Na Rongomaiwhiti,
Te whakarangona atu ka hinga Ngatoro',
Ki te pou mua,
Ki te pou roto,
Ki te pou wharaua,
He aturangi mamao,
Hekeheke iho i runga i oao,
Takiri whawhao te ara o Ngatoro',
He ara heke ki te po,
Te po nui,
Te po roa,
Te po mamate,
Hei ariki,
Ko taku waka, ko te Arawa niho popo,
Ngahae te Parata,
Eke,
Eke,
ke,
Eke Tangaroa,
Eke panuku,
Hui e,
Taikie.
A
214 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA.
Na hoki ra e Whare e,
Tetea mai nei o hanga patai, paea kau, ana o kuia,
E hira tenei nga puatara ko Tahuwhenua,
Ko Haerekauki, kia whati i reira ko te taurua kei waho,
Ko Taitoko ki konei he pou reinga riri,
Mo te pakanga nui,
Kia huri kau papa i te whakataringa,
A Here-te-wera koe e whare,
Mo Urutawhana,
Mo te mea i tirohia atu hei matenga tangata,
Ko 1 aia-te-Mamaru hei atawhai pani,
Hei karanga uhunga ki te hau auru,
Ki a Tautara ra hei matakitaki,
Tena e Rata whakaputuputuria,
Kapo kau atu ana,
Kia hoki mai te mahana,
Kei te atua tawhana,
Ka mauru ai te aroha na.
HE TANGI.
Tera Matariki,
Whakakau ana mai,
Ko Pehi pea e,
Tenei ka hoki mai,
Hoki mai e whae,
Kia tirohia koe,
O tahuritanga,
Hei mihi kau iho,
HAKIRARA NGA MAORI. 215
I miroia koe,
Ki te kahu o runga,
Ki te whakairo ra,
Nau e Kahungunu,
Ki te ra-rua-tere,
Nahana i ho mai,
I maunu atu ai,
Nga pou o Ngataiwhakarongo,
te Tahawai,
Ka takoto kino kei te one i Rangaunu,
Te kai atu koe i a Te Urehakari,
1 a Waiariki,
Hei poupou mo roto.
HE TANGI, NO MUA.
Taku ti kouru nui,
Ka whati i te hau ripo,
Ki Opoura,
E koara,
E rau tangata,
Ka takoto noa,
Tauranganui,
Kaore te mea,
E mau wehi ra,
Kia kumea,
Te wao kauri,
Kia whakatere ia,
Ki te tonga,
Ki a Te Puia,
Na te rangi ra,
E manahau ana,
Ki te iwi, e-i.
216 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TAN6I TENEI, NA TE TARAKIHI, KEI TE RAUMATI
TE TANGI Al.
Tui-tui,
Karire,
Tui-tui,
Karire,
Kai kai te tangata,
Kai kai te tangata,
Te tuutu o Taranaki,
Te tuutu o Taranaki,
+na hoki e te Reureu,
Whakaemia mai ki konei anake,
Whakaemia mai, ki konei anake,
Te kiri o Hinauriki, ko
Te kiri o Hinauriki, ko
Te wai e rere,
Turuki,
Te wai e rere,
Turuki,
Ka turi-turi, akuanei,
Ka turi-turi akuanei,
I akuanei*
HE WAIATA, NA TAWAEURU.
Kaore te aroha o te muri tokerau,
Hauraki ra hoki na te po ano, na
Ana i whakatata, e-i,
Whai noa atu ana te takiringa hoe, na
Au na e Hao, hei kawe i a au, te
Matariakopanga o te Kotuku ra ia, tu
Ku atu ai koe ki tahau wahine ra,
Nei te whakaeke ki a Pipimoho e,
Tau kei a Ngenge,
Kei rumakina au, te
+a ki Ngaromaki e-i.
HAKIRARA NGA MAORI. 217
HE AWA MOANA, KO TE AWA O REHUA.
Ka hura tangata-uta,
Te tiaki atu ki tangata-tai,
Ka hura tangata-tai,
Te tiaki atu ki tangata-uta,
Pera hoki ra,
Te Korepenui,
Te Koreperoa,
Te wahi awa,
Te totoe awa,
Whakamoe,
KoTu,
Ko Rongo,
Tama i a ia te awa,
Kauraka tama e purutia,
Tukua atu tama,
Kia puta i waho,
I te tawhangawhanga,
He putanga ariK,
No Rongo,
Ki te ata tauira mai e i.
HE RANGI, KOAUAU.
Tutara e,
Tutara-Ruarangimamao te tara ki Kaiwhare,
Ko te hua tenei hanga i te wehi o te patu,
Me he patunga taua nui,
Rere ana mai te tuarehu ka pa ki taku kiri,
Taku kiri i whakararatia, ki te anga tupa,
Te kokoti i waiho e ia te pae ki Tauranga ra,
He wahine pono ranei te kai whakaturu ki te haere,
i te pua kihau o Maramarua kei tua koe i au na i.
i
218 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WHAKAORIORI TAMARIKI.
£ tama i kimihia,
E tama i rapa,
I rapa taua ;
Ki roto te koretewhiwhia,
Ki roto te koreterawea,
Tuturi, mau ake, ki te kawei o te hue, na, i,
Ko Kurawaka, ano, Kurawakakatohia,
Ko Tohinuku, ano, ko Tohirangi ano,
Ka kukune, Hawaiki, e-i,
Kei te taina ano koe, i te tai o to Atua ;
I a Uenuku,
Ka riro i a Uenukumatua,
Ko Marewa-ki-te-po,
Ka riro i a Pawamatua,
Ko Marewa-ki-te-ao,
No te Ngakinga-mate tama o tana whanau o Maputu-ki-
te-rangi,
Mahina-i-te-ata-ropa-nui, e,
Ko Hinengamatamea ; *
Ka kore he pahi,
Ka whakairoa ki te rakau tona hokotoru,
Ka kimihia ki roto te ponga tauhara,
Ko to tupuna ko Maraengamorehu e tama,
O era matenga, ka whakangaua ki te riri ko Waikokopu e,
Ko Maikukutea, e,
Tihorea i te rae, tapahia i te taringa,
Ka patu ki te ihu, ka patu ki te ta,
Ka whakapaea ki uta ra,
Ko te Paripari, ka whiti te mate ki a raua na i,
Ko enei nga oinga remu ano tenei o oku pakeke,
Kauaka hoki ra e kai kanohi tonu,
Kei nga kikitanga i runga i a Te Kahu ;
E whakawheauau ana ;
Houa he po au, whiti ana ko te ia i tua o Tawauwau,
HAKIRARA NGA MAORI. 219
Tauare te waka i roto te kopua,
Kia maru tata au,
Kei era nga pukepuke, i waho te Hunuhunu,
Kei era nga kainga whakahie o ratou,
Aua atu ra, ko wai ka kite atu,
Tenei ano au kei Hika-o-te-raro,
Nahana i waiho ki oku pakeke,
M o nga whakawheauautanga, ki te pou-tiangaoko,
Engari ano, ko taku umere tangi, ki te aroaro o to tupuna
o Te Rarotawhiao,
E hara taua i raro nei ;
No runga taua, no te hiwi nui e,
No te maunga tiketike e rere nei te paroro,
Na raro taua, na Ranginui e,
Ka noho i a Kurapori e,
I te tamahine a Te Mate-a-moa,
Ka puta ki waho ra, Uenukuwharekuta,
No te whakautunga ano ki te tarai kahokaho ka homai he
kai,
Tawhara i raro ko te hokowhitu kuri,
Ko te hokowhitu tangat%
Tenei ka waiho nei hei hoa riri mo koutou na, i,
Haere rawa ake rapea ia e tama to tipuna a Te Whatuiapiti,
Kei nga matenga ia e tama,
Ko te kauanga, ina i a te kore,
Ko koe kohau atu ra,
Me whakamanawa mai ki runga ki a Hinemapuhia,
Na Hinewairangi, na Rakautekura,
Na Hinengapuhia, ko Te Hikaraeroa,
Houa ki a Matariki te kopa o Tawhito, ka ora na, i,
Whakatika tonu o tupuna,
Whai tonu era,
Ko Wharemahuki e,
Whai tonu era,
Ko Wairangi e,
Piko marire mai Tuputa, ka takahia, te Kuramahukirangi,
220 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Ea pepeha i reira,
Ka whanatu ka haere,
I Hianganui ra,
Kia tiwhana te atua nei ;
Tiwhana i runga ra,
I te umu ra, e,
I taona ai Tunui a Takaha, na, i.
HE WAIATA, NA TOPEORA.
Kati au i konei,
Hei ekenga ihu waka,
Hei tainga waihoe,
Mau e Te Pehi ka kopa o te rae,
Ki Puneke ra i a,
He ngaru ka whati mai ki Otaheke ra,
He herenga kaipuke i,
Nahau e Te Marutuna e ata rerehu ana,
Te hiwi ki Rangitoto, i.
Me pewhea atu e au te kau atu,
He wa moana nei,
Me whakatakoto au ki te ngaro tarawhata,
Kei paria e te tai,
He manu aute au,
E taea te whakahoro,
Ki te aho tamiro, i.
HE MARO TAUA.
He tamariki ranei koe, kia akona he mahara e ra,
Ngaua i te wiwi,
Ngaua i te wawa,
He papatunaku,
Homai taku tu,
Homai taku maro,
Kia hurua,
Kia rawea,
Kia harapaki,
Maua ko te toa, e hara mai nei,
He maro riri, te maro,
He maro nguha te maro,
He maro kai taua,
Na Tumatauea, Nini e Nguha,
Ka kai te Rangi, e tu nei,
Ka kai te Papa e takoto nei,
Ka kai Tawhirimatea,
Rutua i runga,
Rutua i raro,
Rutua i o tarapakihiwi,
Haere ake ra,
Te ihi o nga toa,
Te mana o nga toa,
Te.whatu teatea aNuku,
Teatea a Rangi,
Huri ana te po,
Huri ana te ao,
Tena hoki ra te whatu ka rere,
Ko te whatu o te Pukenga,
Taukoroki,
Ko te whatu o te Wananga,
Taukoroki,
Ko au ki runga,
222 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Taukoroki,
Ko au ki raro,
Taukoroki,
Tena te rakau na Tu-te-rangiharuru,
Te rakau, na Tu-te-rangingatoro,
Ko te rakau, na Kaihika,
Ko te rakau, na Kaiure,
Waerea te marutuna,
Waerea te maruwehi,
Waerea atu ra,
Tarekoreko atu ana ki tahaki, e-i.
Ka waere,
Ka waere,
Makereta,
Ka waere, ka waere i runga,
Makereta, ka waere i raro,
Makereta, kaikai kutu,
Makereta, kaikai riha,
Makereta,
Whakatahaia, te kukakuka,
Whakarerea, te kukakuka,
Te roua atu,
Te kapea mai,
Te roua atu,
Te kapea mai,
Roua ki Whiti,
Roua ki Tonga,
E tu te rou,
Rouroua,
Taka te kape,
Kapekapea,
Ka eke i to ihi,
Ka eke i to mana,
Ka eke i to Maru-a-Nuku,
HAKIRARA O NGA MAORI. 223
Maru-a-Rangi,
Te ihi nei,
Te mana nei,
Ma Peruperu,
Ma Whawha,
Ma Hihi,
Ma Rawe,
Hapainga te umu nei,
Ko Rutua,
Harore i runga,
Harore i raro,
Harore i tangata 'okotahi,
Ka whanatu te umu nei,
Ki te po uriuri,
Ki te po tangotango,
Ki te po wawahi a Hine-ruaki-moe,
Te tautiaki mai ai,
Te ika a te Aitu.
HE WAIATA, ARORA.
E rere ra e te ao uru,
Tauhokai ana ki te tara,
Ki te uru ra kia tangi au i,
Whai noa atu ana i te tai heke, ra waho,
I waiho te mamae ki, takoto ana,
Mo rau rangi,
Ka hua koe i takahi mai ai i au,
Pou marire aku mahara ;
Ko te hoki atu i ;
Kei Waikawa, te makau,
Iria mai au ki te wai,
Ka noho te tira ora,
Ka tuku te tira mate ki te po.
224 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TAU WAKA.
Marangai,
Marangai,
Marangai ka ruia,
Eke ana i te papa,
O Huati,
'Huata,
Homai ra taku tau kia haua,
Hauhau ariki,
Te kura te winiwini,
Te kura te wanawana,
Ki tua o Reina,
Ki tua o Retai,
Ki te whakamaunga, Kekena,
Kekena mai te Kekena,
He manu whakatauki pae,
Ko Tu ki tara,
Waiho ko Tu ki tara pana atu e koe,
Ki nga kai, he tamina,
He tawara,
£ Tu numia,
E Tu rawea,
E Tupakaurorohi,
Whakaoti Nuku,
Whakaoti Rangi,
To manawa ka irihia,
Whano,
Whano,
Hara mai te toki,
Haumi, e.
HAKIRARA NGA MAORI. 225
HE WAIATA TAMARIKI.
Tera Meremere,
Ka mahuta i le pae, ko Tuhau ki runga, ko,
Manaia pea kei whakaahurutia, e au e,
Taonga tuku atu ki te anuanu, te hoki mai, e-i,
Tenei to waka, ko te Harakeke.
Na Whanui e,
Whakau ana tama i te pae,
Kei Hawaiki e,
Kore koe, tangihia, mei riro ana,
Mo Kotua.
Tangaroa i te horomea,
I tukitukia ai koe,
I taitaia ai,
Nga haupapa kohatu, i waho o Totorewa,
Kia mihi, au e,
Hoki mai e tama, kia tarunatia koe,
Te whatu o Poutini,
Te waero i te whare kei a Te Ruru,
A Te Hautawaho,
Ko wai ra te awa o to waka,
I haere ai koe,
Te awa i Mahae,
Ko te ara no Tu,
Iri ana taku ringa te tau o Matangi,
Kei a Te Kiri,
A Te Awhi,
Huna iho ra ki te hopara nui,
Na Toi,
Ka patua, te kakara nga matarae,
I waho o Titohea e,
E Riki taku hoa, pona ia iho,
To tamaiti e,
Aha te whakama no namata te ika tere,
A Mahina,
Ka paea ki te one kei te akau roa,
I Mawhiti na-i.
2 f
HE WAIATA.
Tenei ka noho,
Ka whakainau ake ki te ao uru,
'Ore he whanaunga,
Ko te uri au o Pani,
Momotu ki tawhiti,
Ko Te Wera-a-Mahuta i,
Tuwhera kau nei,
Te rua i moe ai aku potiki,
A Hinei-awhitia,
I a Te Whetu-o-te-rangi,
A Ngarangikamahea,
I a Te Rauangaanga-o-Muriwhenua i,
Mua ra e tama,
To uru i panipania ki te wai tangihua i,
To kiri mirimiri,
Ki tc renga horu no Parakauae i,
No Ngamatakatau,
No nga wai puaha rua i,
Raro te Huataka,
I waho te Houhou.
HE KARAKIA.
Piki ake Tawhaki,
I te rangi tuatahi,
I te rangi tuarua,
He auru rangi,
Te rau o te Tawhaki,
Tawhaki nui a Hema,
E tangi ki roto Wharetoreka,
Toreka.
l_
HAKIRARA NGA MAORI.
227
HE WAIATA, MO TE MATENGA O TAUPO.
Noho ana Meremere,
Kaua i te tangata,
Nana te tohe,
r
Nana te maro,
Rere ke mai nei,
He parera noho noa,
A raumaroro,
E kore noho noa i te tarawa,
E ai te karena,
Pau te ki atu,
Whakataha ki tahaki,
He po taua, tena e hoki kei tua o Manuka,
I hakua hei aha,
Te uri o Te Tahiwi,
Hihitauariri, whakawareware, ngakau kino tama,
I te uri o Huia,
I a Rangitaiki,
I a Te Wiwini-o-Rongo patu whakawai,
Ka hua ko te ora tonu ake tenei,
Tena nga hau o Punawheko,
Hei whakariuamania paheke, haere atu i tou huarahi^
I te wai kowhitiwhiti a Paretuhiri,
Te Whiti-a-Pakaha,
I a Te Wharaunga,
Ki a pukanatia,
Ki a tanuku noa i Okiri,
Wareware ana hoki e 'Raha,
ngakau e hao nei ki te riri,
Ki te tuku a po,
Na te awa Poreterete,
Te wareware ano, te whakatuaki ake,
Hei huanga te Atua kia ware noa iho,
1 mohio tupuna, ki te whakatupapa,
228 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Taka marire ki te hanga e whakamatakuria nei a te
riri,
I moimoia ake te kuri,
Tukutahuatia,
Hei utu mo nga hanga a Te Riupawhara,
Mo Wahineiti,
Mo Pataua,
Mo Te Hauotaraki,
Mo Te Kohutu-a-Te-Rangimahue,
I runga o Whakatara,
I roto o Motutere,
I reira te ripanga,
Herehere kau ana te taura ki a koutou,
Kihai i haparapara,
Kia kai atu Tahuna,
Kia nui ai te hara e-i.
HE TANGI, NA TE UARA.
Kaore te aroha,
£ whana i au,
Homai he mata ki te ringa mau ai,
Kia kotia te kiri,
Kinitanga maikuku,
Kia marama au,
Te titiro ki tawhiti,
Te kohu ka tairi,
Te ripa ki Motutawa,
Ki te tau ra e,
Nana taku aro,
I tuaki a pawa,
Riro rawa i te Atua.
HAKIRARA NGA MAORI. 229
HE APAKURA.
M a wai e ranga to mate i te ao,
Ka nawaia na koe ra i,
Ma koutou e, ma te reinga e,
Taku tirotiro noa i waenga i te hono tatai,
Ka ngaro te whanaunga e-i,
Ka ngaro te whanaunga,
Haea mai ra, to hei kakapiripiri,
Ki a tau atu ia, ki runga te puiti,
Hikakatia ra, te more o to iho,
To ihu ki a hara taumata e-i,
Ki a hara taumata, ka taka pu mai, te wai o Hikihiki,
Raparapateuira,
Hokaia Tinirau,
Te moana ka tere, i raua ai koe ra-i,
Kihai koe i raua i te whanga paraoa,
No Whakamoetoka,
Ka pau te tipona,
Ki te harakeke mata,
Tau atu ko te urunga e-i,
Tau atu ko te urunga, E Pou a Hine,
I poua iho ra, te pou ki Rarotonga,
Kia tina, kia whena,
Ka tere te papa, ki Nukume Hawaiki e-i.
HE WAIATA, MO TE MATE, KIA EA.
Whakaarahia mai ra te marama, kia ara mai e,
Kihai ra taua i rokokakahi ake ;
Ka taurua taua i te whakatautenga,
Kowai hoki koa to taua tangata,
Mana taua e tiki mai e wewete,
Taku hara ka hira ki a Uenuku e,
Waiho maku taua e pokaikaha noa,
A takirua hokinga ki tauna kupu kotahi,
Te ainga a taku manawa ka irihia ki a taua e-i.
230 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA, KAI KORE, NA TE WHAWHANGA.
Kaore hoki tc huhua kore noa ki te mahi,
Ko te kore toki hei tuatua, hei heu mai,
Ka tahi nei te uri o Te Urewhakarau,
I tua noa ra i tana waerenga i Punaromia,
Hoake rawa nei nga karere ki a Te Rotokohu,
E ki ana mai kei whea koki au purapura i mahi ai koe,
Ka mate i te whakama, ka rapu noa te mahara,
He oti ano te whakahinga, ki Orangimaki,
Kei Paemako te pou turuturu o te purapura,
E rua tekau tanga o te kete, ka kitea i reira ;
Te wahanga taiki ki nga mokai i whakaraua noatia,
Ki nga tahataha tau mai Pukenga,
Ki te kowhiti i o rua pukeko,
I ngaro ai ko te kai,
Ko te heke ra o Maruiwi, toremi ai ki raro ra,
Hei aha koa te kore ai taku iwi,
E mau ana mai te mahi kai ;
I au ra e rehua mai nei e te umu o te kai,
E noho kotahi nei tona motu, koia anake,
Kauaka te manuhiri e tapeka mai ki konei,
Kei tomo noa ki te whare, kei kai i te ketekete,
Kei whakapuhana kau aku mahara, ki te whakahau,
He aha he takunetanga e puta ai ki waho ra,
I whakamanawatia ki te tau, ka ai he huanga ki nga pahi,
Hc marae kino mataotao,
He kai kore i au e.
HAKIRARA NGA MAOIU. 231
HE WAIATA MO TE TAHURI TE TAMA, A TE WHATANUI.
Kaore te aroha, ki taku potiki,
E tama, tu kino te whai muna iho, ki a au,
Ka tu taua ka whai i te tira o to tupuna o Whatihua,
Ki mai Rameka; e hoki i kona, ka mate ko rua i te wha-
inga mai,
Ki taku hika tauke,
Ka tu nga tai o Rakei-matataniwha,
Hoki mai,
£ tama e-i.
Korerotia mai nga hane a te waewae,
I kimi atu.
Ka uia mai koe e nga whenua, ki te kauwhau whakapapa,
Mau e ki atu wareware, ko au he tamariki,
Wareware tonu au.
Tenei ano ra te rangona ake nei,
Tainui, te Arawa, Matatua, Kurahaupo, Tokomaru,
Nga waka tena o tupuna, i hoe a ai te moana nui,
£ takoto nei.
Hoturoa, Ngatoro'Tamatekapua, Rongokako, Tamatea,
Nga tangata, o te Arawa, e-i.
I whakapiraratia ki nga whenua nei,
Me whakatika atu nga whakahe mai, a to matua teina,
A Te Tauri.
Mo te pepa i tuhia e koe, i nga rangi ra,
£ iika ana ra, na Wairangi, korua,
Na Poutu koe i.
Me rapu noa ake nga puna he rau, o Tuamatua,
Kei reira e tama nga puna i moe ai korua, ko Te Tauri,
He manawa, e kore nei e taea e te ra o te waru,
Ta Oikaiawewhare ; na Kiritai koe i,
Na Waitapu, Hinerehu, ko Te Kahureremoa.
Ka noho i ta Upokoiti tama,
232 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Ka puta ki waho ra Waitapu,
I haere ra ia, i te maunga rongo, o te ture a Whiro.
Kia puta ki waho ra, Parekawa, Tamamutu,
Ko Te Whakatotopipi,
Ka tu, kei te riu o Whanganui,
Turoa,
Ko Te Rangihopuata, ko tana tama,
Ka huihuia koutou, ko teina ma matua ki reira,
E tama rongo nui a to matua ki nga whenua,
I te rangi ra kei ora ana te whetu marama o te ata,
Te puhi o Motai,
Tangata rau e.
HE TANGI, MO TAIAWHIO.
Takoto iho ki taku moenga,
Me he ika ora au ki te iwi,
Ki a koutou e Here ma, e pukai mai ra i Mokoia,
Na Te Whatanui, i hi te pakake,
Pae ana ko te Waha kei uta, he mango ihu nui,
Ho mai nga roro, no Tahakura,
Hei kai ake ma Rewharewha,
Haere wareware ko te hoa,
Kihai i kai i a Te Waero,
E ngari ano te marama, ka eke penu tonu kei runga,
Na Te Waru nga mahara, puhaina mai ki a TeTaraha,
Arahina mai i Tauranga, te huna i Rotorua,
Tena ano te ho mai na ki te putiki na Papawharanui,
Ki a Te Mutukuri, hei tua i a Te Pae,
Hinga rawa ki raro ra.
HAKIRARA NGA MAORI. 233
HE WAIATA, AROHA.
Pokaikaha noa,
Au ki taku makau,
Aha kei taku ate
Ka pakikini nei,
Ko te tau tenei,
Nana i huawaere ;
Kei whaiti ana,
Te awa hoenga waka,
No te tu hoki,
Au i te rahui,
'Karongo ake ana,
Kei te wanihere ;
Te rite mai e te tau,
Ka te tarawene noa,
Naku ano ra ;
I maki tatanga mai ;
Te tawhia iho ;
E ki te rawhara,
Ka tuku au e te tau ;
Ka eke i Wharo ;
Waiho kia totahi,
Ki a au ai taku moe,
Kei whakapuke tonu,
M e he manu au e kakapa.
HE WAIATA.
Kaore taku raru,
I au, e te rau,
Whakarere marire,
Te kotete a te ngutu,
He aroha e Hui,
Rangirangia au,
Te tu taku iti,
2 G
234 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Waka o Te Uira,
Me aha e Pare,
Me he takakau koe,
Huna e au,
Whakina e te hoa,
E pai aku rongo,
Rongo mawhera noa,
Mokai ngakau,
Rangi ra i a au,
Tu mai e Tiki,
Kawea ake au,
Nga moaho koe,
Kairoa i uta,
Whakahia tangi noa,
Ngaru ka ma raai,
Te ripa ki Tokarahi,
Kei taku kiri ra,
Ka maka te tai-whanaunga,
Naku iana koe,
I huri rau rangi,
Hara mai nei au,
He' tara ma te ngutu.
HE HAKA, NA NGA KIORE.
E kio'e ka tuku taua ki raro ?
Ki te aha taua i raro?
Ki te kohi poa ma taua,
He aha he poa?
He miro,* he kahikatea,
U, no raro nei au, e tama ra e,
Te whakaruerue, e tama ra,
Tangi mai te tupa,
Ka ronarona i taku kaki,
Torete, torete, te whai au e.
HAKIRARA O NGA MAORI.
235
HE TANGI, NA ROTORUA.
Kaore te aroha, ki taku potiki,
Tuhana tonu ake, i te ahiahi,
Ka tomo ki te whare, taku ate kau ai :
Tirohia iho e hine ma ki te parera e tere atu na,
E hara tena he manu maori,
Me titiro ki te huruhuru whakairoiro mai no tawhiti,
Kei whea Korotau, ka ngaro nei?
Tena ka riro, kei te kato kai,
Ki te rau pohata, nga whakangaeore :
Tunui me te po, ka oho au ;
£ waiho ana koe, hei tiaki hanga,
Hei korero taua, ki tana taumata,
He oti te huri atu, ko Kawatapurangi.
HE WAIATA, NA RANGI-TOPEORA.
* * *
Me kawe Turoa,
He punga waka kei Wharekohu,
Kia kai mai,
E nga tuere o Toka-a-haki,
Kauaka Waraki,
E hunuhunua, me uta ora ki runga i te ahi,
Ka waiho atu,
Nga taheke,
Hei kai atu, ma Te Ronaki,
Te pata te waha i.
236 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA, NA TUTAPAKIHIRANGI.
Rongo ano au, i ra i nahi nei, e-i !
Ko wai te tangata hei whaihanga atu ;
I te ara, e-i ?
Kia pakaha ai te tu atu ki mnga e-i.
Rorea mai au, ki nga rore o nga tangata ;
O te kainga, o Karihi, raua ko Tawhaki, e-i !
Tu te rou.
Taka te kape.
Ka riro mai tetehi ;
O te kai kuru.
te ruahine,
Matamoraru, e-i !
E hua pea, he turi aku taringa ;
Ko nga tukinga, a Rakeiora.
1 nga taringa,
O taku taina,
O Toro, e-i !
HE WAIATA.
E Rangi aku,
I nunumi ake nei,
Ka hoki mai hoki koe,
Ki konei taua,
Moe iho ai i te whare,
Whakaaro iho ai,
He kauwae ano,
Me whai ki te ara,
He manu hoki koa,
E taea te hokahoka,
E taea te whanawhana,
Te whare i moe ai,
Tukua atu pea,
He mea ka kai rau,
Auraki rawa atu,
Ka whiti he tau ke.
HE WAIATA.
Tera Tariao,
Ka moiri ki runga,
Na runga ana mai ;
Te utu ki Rangiao'.
Te ngakau haere ,
Whakakurutahitonu,
No nui o rangi ra,
Te mahara i raru ai,
Na te kamo anake,
Tana ngongi hua noa,
Koia tenei hanga,
E wairutu noa nei,
Aroha i mahuki ;
Ki te makau i te rangi,
Kati na e Awa te mahi te hara mai,
Mea nei te kiri,
Ka tauwehe ko tawhiti,
Whamamao rawa ;
Te ripa tauarai,
Ki to tai whenua,
Kei hoki atu te 'ingoingo,
I maringi a wai ;
Te taru nei a te toto, ka whakina ki waho,
Mei ahatia koe i pakaru mai ai ?
Werohia pea te kopere tupua,
Nau e Tuwhare,
Ka wheoro ki te rae,
O Taumata-maire,
Mei kai kanohi kau, f A
Taku nei titiro, ***
Ko koe nei e Te Heka, J u
Wairua e Tu, *
238 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Kei te hohoki mai,
Ka pa i anei ;
Ko te puna i rukuruku,
Waka kua pakaru ;
Ka eke au i te 'hipi,
Puke ki Oihi,
Kei hoki mai te manako.
HE TANGI, NA TAMAKU.
Taku whakatakariri,
Taku whanowhanoa ;
Kia tu tahi, koia e ora roa,
Te tangata i te mahara,
Taipari, whiuwhiu korero ki Waikato ra, e,
Ki a Te Waharoa ra.
£ ahu ra uta ki te whare kai kino, ki a Huka ra, e,
Hoki ke mai nei,
Ki te paki no Ruhi i horahia ra hoki,
Moe ware i te hau,
Ko Te Haupapa, me ko Te Ngahuru, e,
Te puhi o Te Arawa,
No reira e te hoa,
I huripokina ai,
Koutou ko au tamariki,
Taku waka whakarei,
Tena ka paea ki roto te Houhou,
Ma te ika warehou,
Ma Tarakawa, te kai ma Te Heru,
Ma Te Riuwaka ra,
Ma Koroiti tana angaanga ;
Ki roto te koihua i.
HAKIRARA O NGA MAORI. 239
HE TANGI, NA TAMAKU.
Kaore te mamae,
E wahi pu ana te tau o taku ate,
He puna ka utuhia,
He wai kei aku kamo,
He maunga tu noa,
Ngamotu i waho ra,
£ aki kau ana,
Te tai o Wairere,
Ka riro a Te Kapu,
Ko Te Kakano,
Me ko Rangipokia,
Ru ana i te whenua,
Kia tika ki te uru,
Mo te tai awatea,
Mo Te Huakiwi,
He papanga, kei raro,
Kia rere maramara,
Ki roto Taupo,
Kia rere maramara,
Ki roto te Urewera,
Tana hokinga mai,
Noho tutata ana mai taua e te hoa,
Nau mai,
Nau ake,
Kia utaina koe ki te ihu o te waka,
Kia whakahauria,
Ki te ika moe toka i.
240 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA, NO NAMATA.
E pa e te hau,
Wero tonu, ki te kiri,
Te ata kitea atu,
Te whetu o te rangi,
Ka mangi noa au,
E ai te ao rere.
Na wai te po ai raka i raru ai ?
Ko wai ka tohu iho?
Tenei te tangata,
Te hihira~tu nei,
Te hoki atu koe,
I waho na i te roro,
'Ore te kakea,
I te wehi o te tapu,
He koro i tu mai,
No Te Wakatakere,
Rokohanga mai au,
Ka taiaroatia,
He ohonga moe ake,
Au ko te^takapau,
Ko te wahi ki whea,
Te tohea mai nei,
Ka mutu i a konei,
Ka huri he parakore,
Takoto ki te moenga,
Na wai te wairua?
Kei whakatata mai,
Kei whakakarangi,
Ka pononga e Rangi,
To haerenga mai,
To ringa i whatoro,
Hoki tapu, ka noa.
HAKIRARA NGA MAORI. 241
HE WAIATA, TAUTITOTITO, NA TOKOAHU, KI A
TU-TE-RANGI-A-HINI.
E whiti e te ra e maene ki te kiri,
Whakarongo ki roto ra e haruru, kei te horu tai,
Kei kupu tararau hei maka mai uei, ki te maunga haka-
haka;
Tirohia e koe, ki Kaitarakihi,
Ki Whakairi, ki Moehau ;
Ki te Arohauta, e tu mai nei te taea te rourou,
I taoroa atu te maunga o te hau a uru, ka tairite tonu ki te
moana.
Ko Mana, ko Tukino e kiia mai nei e koe,
E haere atu ana he papanga pounamu,
E taea te kikini te poho o Pomare, o Maukiringutu,
o Tupoho,
Te Rangikaheke o Te Apoapo, te puna i Rotorua,
1 whakaaroa atu, na Te Kowheto koe kia hoki mai te pito
iti ki te iwi.
I pokaia e koe ki Waitakaruru, ko Te Kowhawha,
Naku i piki atu i nga hiwi maunga ki Tuaahuoure,
I hopukia ki roto ki te purotoroto i whakarongo ki te rere i
Waikato ;
E te tini, e te rau ki a kai te taringa, ki te ngohi mau reke,
Nana i whakahua mai he tino kore, koia i taku ringa.
Tenei e tama te putea ki naku i tari mai,
I haere mai raro i te muri Tokerau,
I te tonga wai kau e pu mai ki te kiri,
He huinga korero te tangata panirere, i kupukupua ai,
E pai Matahi hei whakaitanga mate,
Ma Te Raepakaru, he whanautanga piro,
Tena te kore noa ko te aitanga o Rakakuku ki Whaiapu.
**
\
Mawai e whakahoro tc keho i Rangitoto,
Te toka i Wharengaehe,
I kurua moetia, ko te patu huarua, i torona ki te ringa,
E haere atu ana i te hinanatanga o te ihu o Tongarewa i te
ihu o Komako,
I akina ki waho ki te moana tu hohonu ki Ouru,
I haupatua ki te rae ki Whamango ka mene tonu,
He rite te takirihauora i te hunga mate atu ki te keno i
waiho i te ao.
E rarapa ana a taua nei patu i nga rangi ra e,
Mau e whakaaro mai ka tuatoru ki te ngutu maioro ki
Wetokarahi,
He urunga ka taka i te moana ka paneke ki Hauraki,
Ki te papa no Rotu, kite au tete whawhenga,
He ripanga paraoa, ki Kauaeranga,
Ki te rua o te tini o te mano,
I te wehi o tc patu, e.
HE TANGI, NA TARANAKI.
E paki ra te paki o Autahi,
Hei roto au hei taku whare, rohi atu ai,
Ki te iwi ka kopa ki te ana o Rangitotohu,
E whanake ana, kia takitaki,
E uru e wehi ana,
Ka tu te whakapipi ki te puke ;
Ki Tataraimaka,
Kei te karanga ake aku Iminga, i te whatitoka,
Hei tomakanga, ino Murupaenga ;
Whakatere ppe,
Nana, te tipa ki te pikitanga, i Tuhimata,
I maroke kau atu ai au, i konei.
†%WP"
HAKIRARA NGA MAORI. 243
HE WAIATA, WHAKAMOHIO, NA TE HEUHEU.
Te makitaunu uoa ana, te tangata ki te korero ;
Kia huaina, e-i !
£ kore koa uge au, e hoki ki te iti,
Kei runga au o te wharawhara i a Nuku-a-Rangi,
Turakina ki te muri, kihai 'pikitia,
Tahu kau i te ahi ki te tumu ;
Kihai rawe kupu, mo te kaitoki,
Hei taroi atu i e ihu, i tu ai tama ;
Ki te hiahia ki te koronga ;
M e ko Tanetapu,
Me ko Tuaranganuku ;
Ki te putiki, tauwhiro ai,
Whakarongorongo ana, te taringa ;
Ki te haumi a te taurua e kuku nei,
Kauaka, koe ko to teina, ko Te Ipuraho,
He taringa, ka huhuri, ki te kanohi ;
Ki te ahi purakau,
Me tuku korua kia manu ki waho,
Tenei aku punarua ki taku tauranga,
I tikina koa kia Ruatehuhuri ;
I katoa mai ai, te mahara,
He tangi waka koa, kei eketia,
Tenei to waka, ko tuwhanua,
Tuaia i te manga o Waio ;
Ka hinga kei te whenua,
I te tuai o te waka, i eke mai ai, ko Tawhiarangitata,
Ka puta koe, ki te whaiao ;
Ki te aomarama,
I rawe tahi ano i te kupu ;
Koia te pupuke,
Waiho te matamata, mo Tukino ;
£ whai ana i te hikuhikutanga ;
Ko te rau o Mahuta,
Koia tenei e tama,
He whakawhiwhinga, na to matua,
Koia i rawe ai, te whaihanga na, i !
244 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA.
E hara i a au te kohuru,
Te kai kino te ringa taupoki atu ki a koe,
E nohou tonu, e na te kamo ko'i kawe ke,
E na te mahara i hikaka ;
Ki te whakahou i ana mahi,
Koua wehea i ana mata,
E nohou te wareware,
Ki te hokinga ake o to wairua,
Ki te aoturoa kia ata whakaaro,
Iho e koe ki raro ra ko te tama na Taweka,
E kai whakatanoinoi atu ana kei roto mea,
hika i waho whanatu ki roto kauoro,
Hara mai ki waho manioro,
Me he mea rawa, ko Tu-te-mania, ko Tu-te-wheke,
Kei runga kei te rakau e tarahae ana,
Ue tangi tangata, he kohe tieke rere,
He pitoitoi ketuketu para-rau-rakau,
Nana rawa i tiki mai taku, pokai taniwhaniwha,
Ka kite te mea ora ka hokia iho ki muri ra,
Ki te marae iti ki te marae rahi,
Ki te pou whakapiri ki te whare kaponga,
1 tohia koe ki te tohi o Tu-tawake,
Kia karo tama i tana rakau,
Kia hoahoa tama i tana rakau,
Me kowai te tangata i ngaro atu ki a koe,
I whea koia koe,
I te ateatanga,
Ka tiki mai ka uta,
Ki Tukutukuiwi,
Ki te kainga tuku inanga ;
O to tupuna, o Pakaketaiari,
E kiia mai nei ki te nane, mitimiti oko,
Tenei ka hoatu to kupu pai nei,
He pito kite koia kia kite iho au i te tara o whaea o Pare-
wahaika,
HAKIRARA NGA MAORI. 245
Hanga kino, hanga pango, hanga kawa, hanga mataotao,
Turi puputa, tohenga roa,
Taringa pohepohe, tuna paewai ki Awarua,
He whakahokinga atu,
Moku, mo taurekareka, he ware koia koe ki a Whakaue e
toa mai ra,
E tu ana ra Mania i waenga ;
Te tangata korero pai ki Taupo,
No te mea i ara koe kei tawhiti,
Tenei to rakau whakaoho kanohi o to wahine i te ahiahi,
Werohia mai ki taku papa,
Tu ke a Kapiti,
Tu ke Mana,
Tau ke Arapawa,
Ko nga tohu tena a taku tupuna ;
A Houmaitawhiti ;
£ tatari atu ana ki te tira puta mai nohea e koro,
Te raro hokinga mai,
Huri taitua noa,
Kua hinga noa ki te whare e te roimata ra,
Ka maringi taha rua ;
Tera e huina,
Kei te rukuruku au ki te wai,
A hemo ake ai te aroha,
Numia tatatia ki te whare i to tupuna ;
I Parerohu, ko te Rotokohu ra tena ;
E kaha ana te hau whenua,
Whakaohooho atu i kona ;
Kei raronga mai o Wahiawa,
To pikitanga, kei Tute-ehu,
To heketanga, kei te Arahanga,
Ma Ngati-Awa, e whakatangi ;
Ki te rapa waihoe,
Tohu e tama ko te kore i to iwi mokai,
Ka pa rae ka ata kitea e te kanohi,
E tau ai ra tohara mai kia hau,
\
246 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
I kawhakina ai ki waenga te tahora,
Kia kite mai te whetu,
Kia kite mai te niarama,
Kei roto ka mangu mai,
Kei waho ka whero mai,
Whetero kakohi tioka kai o to kainga o te Puhara,
Kei whea?
Kei Otamakura,
Kei whea ?
Kei nga piringa e rau o te wahine tonui ki taku nei mea,
I aue, i.
Taku tane e ;
Taku ate kaimanawa,
Riro rawa,
Riro rawa i te wahine ra, te taonga rahurahu ;
A toku ringa,
I waiho ai toku kiri kia pirau ana,
Pirapirau ana,
Tu ana,
Tu ana.
A Te Whatanui, i waenga,
O nga koihanga, e noho pouaru nei,
Ko Te Rauparaha ;
Te turuturu Hawaiki, Hawaiki,
Kia whakangongorotia e,
Hei pikau i ahau ;
Kei a Kapiti ra ia e,
Matua tititi, te rau o te huia e,
Te rau o Titapu.
HAK*RARA O NGA MAORI. 247
HE PATERE.
Tauwhare i ;
Na Rua,
I te here i tiki,
Na ra koi rere ai ki te whitu, ma te waru,
Ka pua te kowhai,
Ka ngawha te korari ;
Taku whare tapu nei,
Ma wai ra e ngaki he kai,
Ma Piriroriro,
Kaore i ara he kai ma raro,
Me apu noa ki te oneone,
Te oneone nui na Papa,
Na to aha ;
Na to matato hunga ;
I te putanga i o kauhou,
Ka mama,
Ka mama te kahui uta,
Ka mama te kahui tai,
Ka mama kahui kainga mea tapu i o Tukoro,
I tana kete pahau i ora ai Kahukurapania,
E, kei a wai ranei a Te Puhi, a Turi, a Hori, a Uewiri,
a Tamatea,
Nunui to kai e Rangihakunu,
Ko tc niho o Tuai, Pekenui, Ngahue,
Ngaua i runga i to maunga, ha,
To maunga tikitiki,
Huinga mauri ora,
Ora koe i taku patu i te parekura taua i Okahu,
Tangongangonga, te papa i Huanako, huatakataka 1
To mahunga e kai mai taku taureka i a Ururangi,
Ka taka i a Tamatea, Haunui,
Kitia e Tu-te-ngana-o-Hautahia,
X
248 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
E Mata-tehia, Torona koe ko te manu,
Te tae Te Whaiti ki tana kai patupatu taki mano ;
Ki roto, rere noa Ihuwareware ki te kai e,
Kaore i ara he kai kino i akona, ki te wai o Turuahine,
Koi tupu rawa, korekore rawa tenei rawa,
Ka tata mai,
Tena ra e Tuauru, muia, mua kia pau rawa,
Kia tae atu au ki Pukehokinga, ki Komakoriki,
Ki taku whenua roa,
Ka takoto i te marino no taua ki Whanganui,
Nawai te koriki, he urunga tapu ai te rokiroki,
Ma te ruahine i awhi turi, koikoia hatu,
Te ngutu komeme mai ki taku tinana nei,
Me ko hinga atu au,
Me ko hine Tapuahine-ra-uruhau, tena i,
Ko te kawa te hinga, torona te atua,
Whakaaraarahia, kia ara Kahukura,
Kia ara Tohimaraeroa,
Tohimanatuau, ko te wai te pupure,
Tohinga mauritanga o papa ma ki mua ki te ahu,
Ka tino kitea te turi ka wera i te ahi,
I te tunginga i to wai puha,
Puhue toheroa i raro i to kumu nana,
Ka tino kitea te tapa i raro,
Whakataurapa waka,
No runga te hori, tango mai to tini na,
Tango mai to mano na,
Parenga noho tata,
Takotoranga o te ngarara,
Te ngarara a tuatangata,
Kei roto i te whare,
Tana whare koiwi,
Koiwi ka hanea ki te po,
Kei a Kora ;
Kei a Rangipuru,
Puru te waha,
Toretore o te tapawaha,
Pa ki runga ki to urungatapu,
Pakoki;
Panehe ;
Koiore te tata mai na konei,
Na ko ra, ko tuia rawatia,
Kei runga Tohiora,
To whakaware i a Manukaipua,
Ore kaore te turaki rawa,
Te waha mo nga iwi kopura,
Ka hane ai taku manea i Whangai i a Tongarangi,
Purutia te take o te Arawa,
Mania, paheke ki Waitotara, ki a Tamairangi,
Whaka kai te maro,
Kuiauru.
HE WAIATA, NA WAIROROMA.
E rere ra e te ao uru, tauhokai ana i ranga ra;
He oranga ano e whi te whai atu,
Ko aku wheua i paiherea mai tae a wairua ki Whaka-
rongotaua,
Ko whea te puke i rawaenga mai,
He puke atu ko te Akatarewa,
Kei Hurumutu e noho ana,
E oma ana i te raorao, ki Tapui to pikitanga,
Kei Wharepuhunga ;
Mawai e haere te roa whenua ki Kaingaroa,
Patata au ki Whanake,
+taupenga, ma Matia ;
Ma Te Whanawhakairi,
ringiringi tu i te wai harirau o te tongarewa i i.
2i
HE WAIATA, NO MUA.
E whiti e te ra e maene ki te kiri,
He rangi an ka tatari,
Ko te rua, ko te toru, e whae ma e,
Tirohia mai au ;
He aha tenei hanga ;
E hoki ai akn kiko,
He koripo marama,ªkia tangi atu au,
Ka hewa te ngakau, i ngaki hohoro ai ;
Kia puna tokorua te moenga ki te whare,
Hua atu e te tau, ka mutu te hara mai,
Tenei ano koe te kau torohi nei,
Kia whiti rere ake, ka hewa au, kei te ao,
I hoaia pea ki te kupu karakia,
Kia muna i roto ra, ka mutu au te aroha.
KL tB WAIATA, A TB WHAKAIOROA.
Kei whea nga ringtring*,
Nga waewae, i hanga ai e Tiki.
Kua riro i te atua,
Tera to hanga e whae,
Ka ki mai kia au,
E pa, e pa,
Ka kukune au nei,
Kia noho mai te tohunga ; i mua i te Ahurewa,
Kia whakatoitoi a whare, koiwi,
Runuku, e whae, e whae,
Homai taku tamaiti, kia hikihiki au;
Ki runga ki aku turi,
Aue ka mate au nei te whakaute.
*m
^HAKIRARA O NGA MAORI. 361
KO TE TANGI, NA TE POPOKI, MO TONA TEINA.
Aue rapurapu kau au ki taku piro,
Ka riro koe hika i te atua uruhou, o Te Kohiti,
I te ahi tangutu a to tipuna Pawhaitiri ;
E hara i te taru te mate ;
Kua mate mai i mua i a Maui,
Na Te Patatai i kata, ka motu ki roto ra,
Ka puta te rehurehu, ka rere te tiwakawaka ;
Ki ruuga ki te tihi o te hamuti,
Mou ra te he ;
Ko te rongo o wai,
Ko te rongo ki te pae ;
Ka rere kei waho ;
Kihai i mana i mua i to tipuna,
Porotiti noa a Kehekahe i te ao,
Haere atu ra e i.
HE WAIATA.
Tu te rongowhiti,
Tuwhana tonu ake i roto ra,
Whiu e te iwi,
Nga puataumarere o te awa,
Naku koe,
Koe tauhoro iho, ki te whare koropana,
Tata ki te wai,
Whawha ki uta ra,
Ka raranga nga hau whakakata o te uru,
Ore ka hopara,
Ka hara mai koe ka pakirehua i a hau,
Oti te tono ake,
Ki Ruapahu,
Ki Tongariro ra,
Kia wetea mai,
He rawa ki roto,
Koropeke ki te whare,
Ka tihohe au ki te mahi
MMtaNMA
HE WAIATA, NO MUA.
Noho noa au nei
Ohia noa kia kaupapatia,
Nowhea ra e angaia,
I te tirohanga kino,
I te tumakuru,
Te pari ki te Mata,
Kauaka hoki ra,
E whakahioitia,
Kei rere au i te pari,
Tau rawa ko tawhiti,
Te motu whai Pongaponga,
E whakakau mai ra,
Ko au nei te whanatu,
Hei te tainga riu,
Hei maka i te punga,
Hei timo i te punake,
Te rongo te taringa,
I o riri nui ra,
Whakarae tonu au,
Ko Hinehore ko au,
I te kemotu ra ia ;
He whakaurunga tapu,
Heoi ko Karewa,
Ka whaitiripa te mahi,
Whakamau ki a au,
E ai te waipiro nau e Manuhiri,
I te wa kokoti,
Nau e Te Tireo,
Me he manu tukutuku,
Te rere mai a te ao,
Na runga i nga hiwi,
Ki Paerau ra e,
He homai aroha,
Kia tangi atu au,
I te ahiahitanga,
HAKIRARA O NGA MAORI. 253
Nou e Reanuku,
Whakamokeke ana ;
Te tupua hanga i raro nei,
Nou nga turituri,
Noku te pawera,
Hapainga te tinana,
Rite rawa i Hauraki,
Te whanga ki a Te Haunui,
E hori noa mai ra,
Nawai te kai ka whiu,
Ka maka kei te kainga,
Hoki mai whakamuri.
Te hiwi ki Orete,
Kei roto mai a Ngaweke,
He waka utanga,
No Hine-M atukutuku,
To peru whakanuku,
Hei au e i.
HE TANGI, TAMARIKI.
E HIKA e,
Kei whea ra koe e ngaro nei te ata hapara,
Huru manu, he tangata e,
Huru marire, he mahi ma taua,
Kei te hiahia, kei te koronga ;
Kei a Tanematua,
E tu ana ia i te kauru ora e,
Tane-i-te-kaukau-nunui,
Tane-i-te-kaukau-ro-roroa,
Tane-i-te-tirohanga-mata-o-tangata e,
E noho'ana Tuanehu e Hopura e makau rangi ana,
Na Tangaroa-a-whatu, nana i pokapoka e,
Ka puta i tua,
Ka puta i waho,
Ka puta i tongawariwari,
E Tutekohakinuku,
Whaitiri i paoa Tangaroairangi,
E hika e-e, i-i.
HE WAIATA, AROHA, NA POTATAU, Kl A TE KAWANA KEREI.
E piki ana i te pikitanga,
Ka whano ka tautuku aku turi,
Ki kona hoki koe e te tau,
Ki konei au whakamau ai,
I te auahi hinga na runga,
Ko te utu mana ki te aroha,
I na reira taku wairua,
Moe rawa iho nei ki te po,
Me he wai au e maringi,
Kei whea te tau i nga rangi,
E whano mawehe ana tenei,
Ka tu au i te huirangi,
Kia kauia te wa moana,
Kia Pakaurangi, i te tai tonga,
Nona te aha e te wairua,
Hara mai nei whakaoho rawa,
I taku moe, kia whitirere,
Hoki atu i waho na,
Ka kitea to kino e te tau, kia ahaoª
HE WAIATA, NA NGATIKAHUNGUNU.
Tirohia atu nei ;
Ka whetu rangitia, Matariki,
Te whitu o te tau,
E whakamoe mai ra,
He homai ana rongo,
Kia komai atu au,
Ka mate nei au ;
I te mata pouri,
I te mata poreha,
O roto i a au.
HAK*RARA NGA MAORI.
HK AWA MOANA, KO TE AWA O TAWHAKI, KO TRTEHI
WAHI ANAKR.
Piki ake Tawhaki, i te rangi tuatahi :
E Rongo-te-mahaki.
Piki ake Tawhaki, i te iangi tuarua,
E Rongo-te-mahaki.
Piki ake Tawhaki, i te rangi tuatom ;
E Rongo-te-mahaki.
Piki ake Tawhaki, i te tangi tuawha;
E Rongo-te-mahaki.
Piki ake Tawhaki, i te raagi tuarima ;
E Roogo-te-mahaki
Piki ake Tawhaki, i te rangi tuaono ;
E Rongo-te-mahaki.
Piki ake Tawhaiu, i te rangi tuawhitu ;
E Rongo-te-mahaki.
Piki ake Tawhaki, i te rangi tuawaru;
E Rongo-te-mahaki.
Piki ake Tawhaki, i te rangi tuaiwª,
E Rongo-te-mahiki.
Piki ake Tawhaki, i te rangi tuangahuru,
E Rongo-te-mahaki.
Pipiri, rarau moko ki'taha patn o te rangi,
Kei te rangi hikitia, kei te rangi hapainga,
Kei te uru no Tu.
Kei runga au e Tu,
Kei te kihi au e Tu,
Kei te rake au e Tu,
Kei te tamore au e Tu.
266 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HB WAIATA.
mmmmmmmm^m^^mm ^mmmmmwmmm
Muri ahiahi, takoto ki te moenga,
Taia mai ano e te ao, mauru,
Te ata kitea atu te wa ki a Ngonge,
He kai ao ianei,
He wairaa i hara mai,
Homai te korero e aha mai nei,
Kia whakakoikoiatia ;
He tikanga ;
He pononga,
I whanake te hotonga ;
I te tainga wai,
I taku whai aroaro ;
E taea te ruru iho,
Te tau o taku ate ;
E kakapa tonu nei,
Ka hara au e,
Ka wai ngaiotia,
Ka pukai nga-whewhe ;
Ka waiho, i te whare,
E whi te uta atu, te puke o Moreke,
Hei kawe i a au ;
Te whanga ki Titahi,
Kia tomokia atu, te whare i a Pare,
Kia muru taharua ;
Te nehu o Wairehu,
Mo taku kiri ra ;
Ka tupanga ruatia.
HAKIRARA O NGA MAORI. 257
HE WAIATA.
Kaore te roimata, te pehia iho,
He wai kei aku kamo,
Te ata kitea atu te ripa ki Herekohu,
I te wai o te kamo,
Na Ngairo ra te tiritiringa nei,
Ka kite au i te huhi,
Ko Kawiti te wehi, e kai nei i a au,
I te ra e whiti ;
Mauria e Pewa,
Oku nei rongo kino,
Hau ana ki tawhiti,
Kia whakauru mai, te makau, a Te Mate,
Ki oku korero ;
No te pai te noho,
No te whakaupa e,
Hei rahui tapu,
Taku akonga ake,
Tenei tonu ki te mahi,
Hei raru moku,
Hara mai nei e ;
Ka mokepuihitia,
Au ki te koraha e.
HE KARAKIA.
Paia mai i Turanga,
Paia mai i Tonga,
Paia mai i Raukawa,
Kei puta mai hoki ki tua e ;
Nga taku ki te marua,
E whakaputa mai ra.
258
KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE HAKA, NA NGAITAHU.
E mea ana au e Piri,
Kia whakakaurera au i a au e,
Ka tau ana i a te koro kei Tuiau e,
Te turanga tohu, nau nei e Te Whiwhi e,
He tahuri kaikapo kei a Te Re,
Kia whakangongorotia e,
He pikau i au,
Kei a Kapiti ra i a e,
Matua tititi te rau o te huia e,
Te rau o Titapu.
HE HAKA, NA NGAITAHU.
Ki konei ra e Rangiwhakatia ;
I te ao nei e,
Kauraka taku nui, hei waiho i konei e,
Pikautia au ki te 'Ati Awa e,
Maua ko taku kane te kite i o Te Wharepouri e,
E tu noa mai ra i te tu a te riri e,
Nau mai e tuku, kei to hau kainga e,
I Ngahui ra i a manu rewa maringi ana.
HE KARAKIA.
I, tena te huri,
Te huri ka whakarawe,
Te huri e whano ai koe,
Ki to tini,
Ki to mano,
Ki to kau ariki,
Whakairi atu to ara,
Ki te rangi.
HAKIRARA O NGA MAORI.
259
HE WAIATA, NA NGAPUHI.
He aha rawa te hau,
£ kokihi, mai nei,
Marangai-ma-tonga,
Ripo rawa te aroha,
Noho noa ai au,
Ko taku tinana nei,
Ka riro te wairua,
Ka tuia, e te ngutu,
No raro te tara nei,
E ata takoto ana.
Te turanga, ki runga,
Ki mai e te rau,
Ko nga mahinga hoki,
taku whanaketanga,
Ma ngongi e titiro,
Te ao ka rere mai,
1 a koe Mua,
Ka warea, ki tawhiti,
Runanga taua,
I te ipo, a Ti Kahu,
I mea te ngakau,
Kia rukutorere,
Nga puke tu mai,
O Maunga-Kawakawa,
Pokainga mai,
Ki te tini, a te hoa,
Ka murimuri aroha,
Ki a Te Ruruanga,
Ka mutu ai ranei,
He rangi manako atu.
260 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TANGI.
Kaore te aroha,
E awhea mai nei,
E homai ana ra,
E te kokoraro,
Maku nei e riringi,
Ki te wai roimata,
To kino e te hoa,
Te whai ko te reo,
Kia muna ia atu,
E au i konei,
Ka pau te arai,
E rakatuwhenua,
I wehea taua,
Te hapainga mere,
Na Tarakainga ra,
Ki Nukuhangai ra,
He takotoranga tohu,
Te whanga i a Te Ki,
Ka mau i reira,
To ika i te ati,
Hurihia ki raro ra,
Ki te maruatanga,
Ka takai whakakore,
Ka rongo mai e te tini,
No mua ra e te rau,
Te whakaratonga atu,
te panehe, e kokoi,
Te whakahau rakau,
Ka haramai tenei,
Ka takoto ki te whare,
1 moea ki te po,
I konei Tamamutu,
Hoake ki te ao,
Kei tawhiti na koe,
Te tangata rauhanga,
I hoki te tuatahi,
Ka takoto i te marino,
Ka mahi au,
Ki te tini, i.
HAKIRARA O NGA MAORI. 261
HE WAIATA.
E to e te ra,
To atu ki te rua,
Hei kawe korero,
E-he-i.
Pari a tai tonu te roimata i aku kamo ;
Te utu noa koe,
Ra-ha-i.
Auahi ka patua, ki Huri-a-Pomare ;
Kei raro Ngawhare e aroha nei au,
E-he-i.
Ko te aha e Taku,
I rahia mai ai, te kai kua whiua,
E-he-i.
Nau koa ra, i nuka maha i a au ;
Ka maingi noa raro,
E-he-i.
Ka he nei ra nga tuhituhi a Te Kawana,
E-he-i.
Ka hinga nei ra, te Katipupuhi ;
Ki te kaketu,
E-he-i.
Ka iri toku te hau taua ;
Na Te Wharenui,
E-he-i.
Hei whiu i a au ki te tai tonga ki a Te Pakuru, e-e
Hoki komuri mai, nga kai wawa kei Kamepaka,
E-he-i.
Te mutu, te manako, ki a Te Wheoro ;
Ki te tau i rahia e au,
E-he-i.
Ka whiti nei i te whitu ;
He puanga kakaho, ka rere o te waru,
E-he-i. \
Tu ana Uenuku, hiko ana te uira e-i. \
\
262 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE KARAKIA, KI A MARU.
Tu te pou ;
Ko te pou i a Hine.
Me te Rangi-whakauria ;
He hirere.
Ko te hirere, i te tuhi,
Ko te hirere, i te rapa,
Ko te hirere, i te uira,
Ko te hirere aniwaniwa,
Ko te hirere i a Ranginui e tu nei.
Tenei hoki te pou ka tu,
Ko te pou a te matua iwi,
Ko te pou o Rangitawhi,
Ko te pou o Ranginui e tu nei.
Awhi nuku te pou,
Awhi Papa te pou,
Awhi kerekere te pou,
Ko te pou o Rangitawhi,
Ko te pou o Ranginui e tu nei.
E Maru e !
Ma au rakau na,
Ko Turaki riri,
Ko Turaki nguha,
Hei arai mo te riri,
Hei arai mo te patu.
Turaki ana i kona,
Peperu ana i kona,
Ko Maru tahuri atu,
Ko Maru tahuri mai.
/
HAKIRARA O NGA MAORI. 263
HE KARAKIA.
Toko koi te po,
Te po nui,
Te po roa,
Te po uriuri,
Te po whawha,
Te po te kitea,
Te po te whaia.
Tena toko ka tu,
Ko te toko o Tarieruanuku,
O te atua ki te po.
Toko koi te ao,
Te ao nui,
Te ao roa,
Te ao marama,
Te ao whekere,
Te ao whatu ma,
Te ao potango,
Tena ka tu,
Oti mai ki te ao.
HE WAIATA.
E hara i te noho,
Whakatika noa ki runga,
I tuia e Te Kata,
Ki te tui o te Mono,
Whakarewarewaia,
Ka rewa au ;
I te huanui.
Ka kai mai te kanohi,
I te horo o Tamatea,
He puke kainga kanohi,
Ki Tapuaenuku.
HE TANGI NA TE KORIRI.
Nei ka noho, ka hewa ano ra,
Te whakakikiianga i te kapu o te ringa,
No reira ano, ka puta mai ki waho,
Haere rua te tai ki Oaoiti ;
Whano ka whakatata ki te hanga i te matau,
Nona te manapou te ora,
Koia Onekai i runga,
He manapou te ora,
Koia Onekai i raro,
Kaore ka tikokotia, e te tai,
Kaore ka popoko.
He mata tangata, i taia ki te turiwhati,
Tukiwhakarere,
Ka patupatu koe i to mounu,
Hakikino, hakirere,
Nona te mounu a Haki,
I kai whakatupua,
I kai whakatawhito,
Kia whakatina koe i to matau,
Tina te hohou, tina te taka, tina te takerekere.
Ekore e ngaro o hinonga, ki te whakakeko i te ngaki kia
papai,
I te patua i runga i te takere.
He oti ano te tango i a au,
Ko te ao rere mai i runga i Otahu.
He tapuwae haruru te hekenga i Titipou,
Toia atu ra te waka, tapatu ki te moana,
Mei whaia koe ki te mata taumanu,
Whakamau atu i to matau, ki te papahu i tai ra,
E hui, e hui rangi ;
Whakamau atu i to matau ki te ninihi i tai ra,
HAKIRARA O NGA MAOR*. 265
E hui, e hui rangi,
He aha ra te pohutu mai nei,
He tutumairekurai ;
He taniwha ra te karapu mai nei,
He tutumairekurai ;
Ka mate tonu te ika ki te urunga,
He tutumairekurai ;
Ka eke tonu te ika ki te moenga,
He tutumairekurai.
I haere tatou i te moaniani,
Ka tae ki waho,
Ka tutakina, e hukatu, e hukarere,
Ka hoki au i runga Rangitako,
Ko te waka tena no aiorangi,
Haere i te aio,
Ka takiri te ata, ka hopu to ringa,
Rangihutia, Rangiheitia,
Hei taenga mou, ki te tahuna tapu,
Hapaipai te kiato mua, ka mania, ka paheke,
Hapaipai te kiato roto, ka mania, ka paheke,
Heke i Ururangi,
Kapohia ana ki to whakataunga,
He aha tau e tawhiri mai na,
Ko wai kia whanatu i toku wehiwehi,
Tena, takahi iho, kei whea he turanga,
Me aha he whakau; e,
Kia tahuri ki uta, ki to haukainga,
I matakarapa taku tirohanga
Ko to tinana tenei ka ora mai.
WMMM
2 L
266 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA.
Kai koripi ai e, te kete kohara,
Taku horahanga ake,
mahi e te pakeke,
Iri rawa i te rongo,
Te ope Hauauru,
1 rarawe taku ringa,
I te piharoa,
Hei koripi ake te kiri ra i awhi ai,
Hua mai te rau na,
Kei te noho pono au,´
Ko taku wai kamo ra,
Te tirohia mai na,
Ka taka ko roto nei,
Kei te tatu nui.
Whakahinga ki te rae,
Mangakaretu ra,
Ko wai tohu ai,
Tenei te whaia nei,
Te hanga te kanohi,
1 hoki mai i tawhiti,
Te mea ka oti atu,
Ko wai e hokia mai.
HE NGERI.
Ko hea,
Ko hea,
Tera maunga e tu mai, ra, ra,
Ko Tararua,
Nukunuku mai,
Nekeneke mai, ki taku tauaro kikini ai,
Aha, kekeke noa, kekeke noa.
HAKIRARA NGA MAORI. 267
HE WAIATA.
Tenei ka noho ;
Rau noa aku mahara,
Whakarongo ki te ihu,
Tangi tararau ana,
Ko au pea e,
Ka iria, ki te ngutu,
Mo taku koringa taha ;
Te maru o te tangata,
Maringanui au ;
Kia kori noa ake,
Kia piki tu ai,
Oku nei, korero,
E hara e te iwi ;
Noho noa, kori noa,
I haraua hoki,
I matau, atu ai,
I kite ano au,
He tau tangata koe,
Mei pewheitia,
I matike atu ai,
Ko te aha e whae,
I riro mai, ki a au,
I hoki atu ano ;
I tona koiwi,
I te punga o te waka,
I tau ai, ki raro ra,
He moe taurangi kau.
Ka te tarawau noa,
I whakakinikinia,
I whakakarukarua,
I mihi mai e waho,
I riri mai,
E roto i
268 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE RANGI.
Haere atu ki te amiomio,
I te nuku o te whenua,
Rapurapu tao,
Rapurapu taiaha,
Tahi te moana,
Tu e 'Raha, ki runga,
Kia kite koe i te ao rere mai o tou kainga,
O Kawhia,
Ko te patu a Hari, kua takoto i raro a.
HE WAIATA.
Tera te pukohu e,
Tairi ana mai i Kaimanawa,
Kei reira tonu atu,
Aku kanohi,
Te aru iho nei, ki a Ruta,
To kino tenei e Mati,
Ka waiho te manuka i au,
Tera koe ka whai muna iho,
Ka haere tenei, ka oti atu,
Ki nga tai whakatu,
Ki Tukituki,
Kei Wairau koe,
Kei Arapawa,
Kei te wai i tere ai,
Te pounamu,
No muri nei hoki,
Kei manakohia,
Kei wehi i a au,
Ka oti atu.
HAKIRARA NGA MAORI. 269
HE TANGI.
Kaore te mamae,
Ngau te po,
Ngau te ao,
Ngau te mata, ki taku kiri,
Kia ruku mai koe,
I te wai pouri,
Ki whano mauru ai,
Te aroha i au,
Ki taku taonga ra,
Mo taku hei piwhara ;
I makere, ki te wai e,
Haere e te tau e !
O nui;
O wehiwehi, i waiho i te ao nei,
E waiho, ana koe,
Hei hangahangarau, maku e,
Hei putiki ihu waka,
Mo nga iwi i te muri e,
Me whakairi koe,
Hei heke whare nui,
Hei kapoauahi, ko to tupuna,
Ko Tatau e,
Ka mate i reira,
Te tini o Maewahua e,
Tona tukunga iho,
Ko te whare ponaturi,
Ka ea ko te mate i a Hema na.
270 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TANGI.
Tukua te karere ki a Tuatira,
Ka ngaro te whenua e i,
E tau ianei, he kahukuratu,
Mei whakawhiti koe,
Ki te rawahi whakatonga,
te wai ariari ;
Kia wetewete koe, i te waonui a tane,
1 kiia mai ai au ;
Ki te tere kau e ra i,
Tu ake hoki au ;
Ki runga i Okato,
Kia whakamau koe ;
Nga taotao roa 'Hau,
Taumaru ana mai,
Te tai, ki Okahukare,
Taku kainga e i.
HE HAKA.
E ko Paratetauheke,
Ko Paratetauheke,
Pehia iho,
Pehia iho,
Ka tere kopuku ra te tamure,
No te moana,
Ka pati mai te wai o te urerua,
I runga i o kauae ;
Konihi, Te Kahukura nui,
Te Kahukuraroa,
Te tatara ia atu ki te wai e,
E i aha te ra e,
Pehia iho i runga,
O te tumuaki,
E, he,
E,he,
E,he.
HAKIRARA NGA MAORI.
271
HE WAIATA.
E rere e te ao,
Takawe i runga ra,
Au ki raro nei,
Huri ai ki te whare,
E te mumutu ra ;
Ki te parera wai,
E tere i te moana,
Ko te ahua ia,
He oti nei nga kino,
I huia ki a au,
Kaore i whakarato, ki te rau e pae, na i,
Waiho rangi au,
Mana e mae noa,
I oku wairangi, ki te whakaeke noa,
He waka no te tangata,
Ka rukenga nuitia,
Ho atu te pahi,
Ki runga te taumata,
Te ai he kai ke ki te ngutu,
Ko au nei anake,
Me aha hoki mota,
I te kino i te tinana,
Penei e reia nga puke tu mai,
O Tarakeho i runga,
Kia marama au,
Te whakamau ki uta ra,
Koe motu rakau,
E tu ki te wao, ki Ohuri ra i a na i.
\
£72
KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA.
E paki ra taku kotiro, o te kekehi,
Ki te huruhuru au anake ;
Te whakaputanga e,
tenei taruru i,
Tena ano i a Paikea e ;
1 tupu mai ai,
Kei tukunga i a tenei e,
Kei te kauae, kei tu mai tau e, i aku pahau e,
I te ongaonga a Tairoa,
O Tukoropanga e, ki tona wahine,
Te tata mai, tama,
Kia rukutia e,
Hoki noa atu.
HE WAIATA.
Kaore te aroha, e awhea mai nei,
Na roto ana mai o te koko raro ;
'Ai tohunga mana, hei wehe ki te wai,
'A hemo ake ai, te aroha i a au,
Ki te tau hoki ra,
Nana i whakaraua iho ai ;
Ka hewa te ngakau,
Kei hoki rua, ki nga mahi,
Pono ano ra, te ngahautanga atu ;
He paki e Heu, i rangona nuitia,
He paki mai ma te ngutu,
Ki Otaitapu ra,
Ka nau atu ia, te one i Kukuriki,
Ko to aroha ra i hara mai pohewa.
HAKIRAHA O NGA MAORI. 273
HE TANGI.ª
Tera te whetu,
Takina i Motururu,
Ko taku tau pea ;
Tenei ka hoki mai, e ;
Hoki mai ki a au kia kite iti iho koa koe,
Ki te taha whakarenga,
Kei o tuakana,
Hei hoko kahu waero moku ki te uru, e.
'A noho mai koe i runga te turuturu,
He ara hunahuna e kore nei e kitea.
E tama na Ruru, wetewete mai ra,
Taku komutu taramea,
No tua i te tonga,
Ma rau a Hinehore,
Ko' e tipona mai.
Horahia mai taku taonga,
Kia rahiri ak e,
Maku e whakakore,
Te uru o te atua.
Maku e whakakore ;
Te ki mai o te waha.
Kei rangi whakaarahia mai ;
Kia ara mai ;
Me he aniwaniwa.
HE NGERI.+
Toia mai,
Te waka.
Ki te urunga,
Te waka.
Ki te moenga,
Te waka.
Ki te takotorangO) i takoto ai te waka.
* This gong was aong in January, 1849, at Ngahokowhitn on the Waipa, in
the preaenee of a Iarge number of chiefs who had aasembled to meet the Gorernor
for the pnrpoee of putting an end to a war hetween the Ngatimahanga, and Ngati-
tahinga tribes. By this poem Te Wherowhero indioated that he would sappress
the inAoenee of his hrother Tuwhatan, who waa eioiting hia txvYª V^ ^p&-
mahanga) to war, bj promiing them a tuooeaa wnieh, imghX wft\* T*´&a*Aª
+ The wora printe in itaiiea are sung aa a ehorua.
274 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
/
HE WAIATA, NA NGATI-KAHUNGUNU.
Whangai noa ake taku nei titiro,
Ki te wai e rere nei, he wai kaukautanga,
No taku mea ra whano rawa, ka nunumi,
Tukua kia haere, kia whakaakotia ki te kihi maitai.
Nohea ra e kitea.
Konakinaki ai te aroha i a au, ki taku potiki,
Me he mea nga haere whakaruhi a te tau e kai ana i roto ra,
Taku turanga ake i te kuwaha nei ;
Whakaheke, roimata.
He aroha noa ake, ki te hau a uru,
I hara mai ra koe, i aTe Kani' ra e nona te moeaga, i okotahi,
Aue he, taku mea e-he-i !
E Mate ma nei,
Whakarongohia atu, nga torino tangi
Mai na Ruera, kei Motukokako,
Numia ki roto ra,
E hika e i a,
Hoki mai ra ki a au, ki te u kai po,
O Tamakuhukuhu,
O Rongo-tangata-ke,
Ko au hei muri nei, i !
HE KARAKIA.*
Tina te tawiri,
Tina te tamore,
Tina i ix Whakaohorau ;
Awhitia,
Pupuru ra,
Tawhi ra,
Ki tamoremore nui, no Papa,
Rarau he aka matua-iwi.
* From the Ietter of Uie Cook's Strait natives to the Queen, February 5, 1851 :
" Tenei tetahi kupu papuru a matou mo Kawaua Kerei."
HAKIRARA NGA MAORI. 275
HE WAIATA.
Tenei ka noho i te whatitoka o te Pungarehu,
Whakaanga ake te kanohi, ki te hihi o te ra
Ka kai tonu mai ki taku kiri,
Ma te hau e pupuhi
E wero ra koi taku tinana.
E tama tu ake ki tahaki,
Ko te kore weweru, hei uhi iho, mo te kiri moko,
Mo te kiri ra ka pau te tikaro e aitua,
I hua mai ai nga he ki a taua,
Me mihi kau atu,
Me tangi kau atu,
Te ao e rere mai i Kapiti,
E 'Kau, e arohatia nei e au.
Taku mate tautini,
Taku mate taurua ki te whare,
Moe hurihuri ai,
Maua nei ko taku tau, e.
HE WAIATA.
Kaore te roimata, ka maringi me he wai ;
E roto, te papaki, kia whakamanu au,
Tau atu ko tawhiti, te pae ki Okehu,
Ki taku makau ra,
E huri nei ki te whare ra,
Ko tahi koa ra, i mahara iho ai,
Ko aku rongo kawea, e hau noa atu ra e,
Naku hoki te pai,
I maumau ki te whare,
Tuku rawa atu nei, te tane ki te mate,
Ka kite ai au, te mahi a te marea na, i.
276 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
/
HE WHAKATAPATAPA, KUMARA.
Ko tara,
Ko tara,
Ko tara, mai i a Rongonui,
Mai i a Rongotau,
Te tapitapi,
Te bo mai te ruia
Te whakamaua, ki tenei whawharua,
Ka tau tini, ka tau mano,
Ki te wai no Tuwhakararo,
He puaki aromea koia.
Ngaere,
Ngaere,
Ngaere te whakatupua,
Ngaere te whakatawhito,
Ko koe kei whakangaerea mai e koe ;
Te taru ki Hawaiki.
Kutikuti,
Pekapeka,
Ahua te papa i Kuratau.
Mihi ake,
Te aroha taku ariki, koia.
HE TANGI.
Ra te haeata,
Takiri ana, kei Tauwhara ra,
Pae tau arai, ki a koe, e 'Amo,
E aroha nei au ;
Waiho ra mota
Kia mihi au,
Kia roa te mihinga ;
Ka tuku tenei,
Ki te tai pouri ;
Ki taku makau mate.
x
HE KARAKIA, KIA MAIA AI TE TAUA.
Ko te ara hou tenei,
Ko te rangi toka,
Rangi toka,
Rangi toka, toka te manawa o te rangi e tu nei,
Kia toka, kia toka,
Kia mahaki marire te taua nei,
Titiro to mata ki a Rehua,
Ki te mata kihai i kamo,
Te taua nei e,
Pikitia atu 'patu o te rangi,
E tohu ana koe,
Ko te whiwhinga,
Ko te rawenga,
Toka-anuanu,
Tokahea,
Ko Rinohea, tohu he iwi maire,
Tohu e kore e taea te titiro,
He kotuku te manu,
Kihai i rawe i te koiraira,
He kura takai puna,
He kawau maro,
Ko te manu i turia ki tohu taua,
He patiki apu one, tangohia ake,
Waiho ana hei tohu taua,
He kawau te manu,
Rukuhia iho,
Puea ake, he ika e mau ana i te waha,
Kowheai
No te puna i uta,
He maroro te ika,
Ka oti te kakati e te kawau waha nui,
He aua mata whero te ika,
Nana i moe te au,
Tangohia ake ana,
Waiho ana hei tohu taua.
278 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA, NA TAMAKU.
Kaore te turituri,
Te wani mai a te ngutu,
Paki atu te rau na ;
Ko wai au e mania, m
Heoi nei te tara,
Kei a au anake,
Kaore i whakarato,
Ki te rau e pae.
Whai kau atu ana,
Te takiringa hoe,
Nau na e Peke ;
Hei kawe i a au.
Nga ngutu raihe,
Tokaanu ra e,
Te hora aku paki,
Ko Tuhaha.
1 haere te kanohi
Te oranga moko o Katikati.
Ma wai ranei e whakaheke ki,
Te puna ngahuru.
Ka tino waihape, au i konei,
Kei hurihia au, o te ia,
Ki Omoho ra,
Ka mutu au, te manako.
HE WAIATA MO HURUTERANGI.
/
Te rongo o te paki
E waua mai nei,
Hau ana i te tuku
Ki Taikoria ; e.
Kei raro Huruterangi,
Nana i toro mai,
I te wa i mua ra,
Koi hine ana au.
HAKIRARA NGA MAORI. 279
HE WAIATA.
Kaore te kohuki, tenei ra,
Ka pa mai,
Ka rangona, iho te tau o taku ate ka haruru.
Kei te tuki pu,
Me aha;
E Tuhe', raua ko Te Wao,
Te tuku mai nei,
He kai kua mahora ki te marae,
Tahuri mai ka komi,
Kei te ngongohau, au o te ratapu,
Rerenga kaipuke,
E Wai, i te muri hei kona koe,
Whakarongo mai,
E taea, iho e te iwi te koromaki,
Te hanga ka tauaki,
Ka rato ki te tini,
He huinga, korero ki te rae kaihau,
Ki Waikato,
Ka mene, ki te pahi ka tango mai te koreio,
Ko wai au e mamina,
Kia ahatia au nei e te iwi,
Te mea kua mahue, i.
HE HAKA.*
Ka mate, ka mate,
Ka ora, ka ora ;
Ka mate, ka mate ;
Ka ora 9 ka ora ;
Ka mate, ka mate ;
Ka ora y ka ora ;
Tenei te tangata puhuruhuru 9
Nana i tiki mai, whakawhiti te ra.
Upane 9 upane 9
Upane, kaupane
Whiti te ra 9
Upoko y upoko,
Upoko 9 whiti te ra.
* The wora printed in itattoa *re but\£ &% ft. e^oraa.
280 K0 NGA MOTEATEA, ME NGA
HE KARAKIA.
Puna,
Puna,
Puna mai mua na,
Puna mai roto na,
Ko Maui-tikitiki-o-Taranga,
Ko koe kai turia e koe,
Turia te huru o te maro,
Te tepe o te maro ;
Pepenu te maro.
Hotutaiki mua te maro,
Hotutaiki roto te maro,
Hine taiki e,
He puna kapokapo,
Pouriuri,
Te po i a Potangotango,
Te po i a Tauranga-te-ataia,
He whakatu ki runga,
Ki te ngaru tai mua na,
Ki te ngaru tai roto na,
Tena te po ka whiwhi,
Tena te po ka tata,
Tena te po hira atu na,
Aua te ngaro,
He ngaro taki tupua,
Aua te ngaro,
He ngaro taki tawhito,
Aua te ngaro kia anuanu,
Aua te ngaro, kia anuhea,
Heke i te uru o te ngaro,
He pana.
\
HAKIRARA O NGA MAORI. 281
HE TANGI.
Aue,
E poipoi noa ana taua;
I te ra o te waru,
Me aha iho koe ;
He tapu, tawhito iho,
He kauhou ariki na o tupuna.
I hoea mai ai Te Arawa i tawahi, e ;
Whiti mai ki konei,
E kore to puna e haere i te rangi ra ;
Kei rere te ata ki mua ra,
Na Tauhu nga ki nei ;
Me huahua ttaia, ki te wai kohua ;
Kia oma ai a Whiro i,
' Kia waiho ai te ao tu roa, mo taua,
To kiri tangatira ;
To whakatupai ;
He matamata kahurangi,
Tena ka riro i te riri nui, nau e te atua !
Hei kohurehure ;
Tu ana nga kohi anake,
Ka horo nga kiko,
Ko te tohu o te mate na, i.
HE WHAI KANOHI ME KA POHEA.
Te ra e hara mai ra,
Rere kura, rere toro hai,
Te marama e rere mai ra,
Rere kura, rere toro hai,
Ka whekite,
Ka whekaro, te kahui tupua,
Nau mai ki waho ;
Te ritorito,
Te wai whero ;
Tupu te ora,
He ora, ora. \
282 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA KAIORAORA NA HINE WHE. "
Takoto rawa iho ki te whare,
Turama tonu e te ngakau,
Ki te wahine, e tito mai ra,
Kaore koe i te mohio,
Rupeke te hoe waka,
To kai e Runanga,
Hara mai hoki koe ki konei,
Hei komekome ma te korokoro,
Ma wai e kai, o kiko tokoroa,
To kai na, ko te hokowhitu o Manukorihi ;
Kaore koe i te koa mai,
Taku wai whakatahe, ki Horokiri,
Rutunga patu kei te puke i Remutaka ra,
Mei kore ake, te kanohi rua ;
Taupoki ana mai taku kumete i runga i te tumuaki o Tako,
To kai ra e Putaitua,
Te angaanga hina o Ngatata ;
******
* * * no Rikitaua ;
Ko te ngarara * * * *
Ko te kai titiro i te huanui ;
Rere mai Moturoa,
Ki roto i taku ipu, e tuwhera nei, c-i.
* When Te Ranparaha was arrested in 1840, a chieftainess of his tribe
oomposed this poera, cnrsing the tribes of Ngamotu for having assisted the
Europeans in the war. The anger of those tribes ha?ing been thus exci-
ted, a chieftaines8 of their tribe composed the following poem as an answer
to their taunta.
HAKTRARA O NGA MAORI. 283
HE PATERE, NA TE PIKI. *
Ka turamarama ra e te hinangaro,
Ka whekite, ka whekaro,
Ka whakatarakupenga ra e te ngakau,
Ko nga whakaaro, tenei ka tata mai,
He ngihanga taraiti,
Ka kitea atu nga kokonga o te whare,
Ka marama nui,
He whetu ao tenei ka tata mai,
Ko te rite ra i taku tinana,
Aha, ha, ha.
£ whae Tutari e,
Matua kapea te pura i,
To kanohi,
Tikarohia,
Ka maka kei te whenua,
No namata mai ano te pura i to kanohi,
Pura tonu,
Pura tonu iho,
Kei to keke te hokinga mai o to he,
I te kumu pitakataka,
I te urunga te tau ki te whenua,
I te papa teretere, i te wheke tere mai kei te moana,
He rurerurenga,
He panapananga,
Tupuna patua ki runga ki te tahuna pipi,
Kei hane koe.
Kia atawhakaaro marire iho e te ngakau,
Ki tou pa horo kei te Arawi,
Ko Pangopango te kai tutai i te taua i te po,
Ko Te Kawe, nana i tukutuku te taura i te pari,
Me he punga waka,
w
284 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Te tatutanga ki te whenua,
Ka mania, ka paheke,
Ka takahurihuri koe i te pari ki Tapirimoko,
Takahia atu i te tua one ki Hukarere,
Ko te +tangituatea te rangatira,
Nukunuku atu, nekeneke atu,
Ka peka ra ki tahaki,
Ka tika a Te 'Raha i te au maro,
Ki te 'Ati Awa,
Ka rohea putia i waenganui,
E Ngati-Tumarouru,
E Ngati-Kinohaku,
E Ngati-Waiora,
E Ngati-Apakura,
E Ngati-Urunumia,
E Ngati-Maniapoto,
Ka mau koe i te herehere,
I whakahokia mai i Ngati-Mutunga,
Te tikinga mai i a koe,
Me utu a Te Aka ki te aha ?
Ki te pounamu,
Ko te Awaikamoana,
To moho, e Aka, na.
Nau ano i ako mai te whakaheke,
Awhiotia i te nuku o te whenua, *
Ka tae kei a Kapiti,
Tirohia e koe, te maunga tiketike kei Tararua,
Ka rau Omere kei waho,
He maunga tutainga aio,
Rerenga waka ki Raukawa,
Kei Arahura,
Ko te wai pounamu ra tenei ko Arahura,
Kei Poutini,
Ka tu nga whata kai a Tamairangi ki Porirua.
HAKIRARA O NGA MAORI. 285
Aue kapa te hoia,
Kapa te tewara,
Kapa te maori,
Ka rohea Tutari ki waenganui o tona pa,
Umeretia i te takiritanga o te ata,
Utaina atu ki te Tima o Kawana,
Kawea ki tai ki te moana,
Ki te huti hapuku,
Ki te huti ururoa,
Ki te huti warehou,
Hei kai ma Kararaina.
Te kati ake i a Te Kawana
Tikina mai ana e Potatau,
Mauria atu ki tana ringa
Kawea ki Waikato,
Kia kite mai a Te Pakaru,
Kia kite mai a Taonui,
Hei whakapepeha ma rau o te iwi,
Kia tangi te piopio,
Piopio,
Piopio,
To moho e Kararaina, na.
HE WHAI MO TE WERA, KIA MAHU AI.
Te whai a te kuku,
Ko te whai a te kaka,
Mahumahu akuanei,
Mahumahu apopo,
Tahetahe mai to kiri toto ki to mata niho,
Mahu,
Mahu reka,
286 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Koi uta ;
Koi tai ;
Ka eke i te whai a te raupapa,
Te whai e anu matao,
Whakareka te kiri,
Whaia te whai kia aniwaniwa,
Whaia te whai kia rekareka,
Te whai e anu matao,
Whakareka te kiri,
He toro tuia,
He toro motumotu,
He toro ngarahu,
Ka tahu ki whea,
Ka tahu ki te wai nui,
Ka tahu ki te wai roa ;
Ki te wai takanga,
Takanga marama,
Tena te wera ka huhuti,
Kia mahu,
M ahumahu akuanei,
Mahumahu apopo,
Tahetahe mai to kiro toto,
Ki to mata niho,
Mahu,
Mahu reka,
Ko toku kiri,
Ko tou kiri,
Hui ake,
Ki te wenewene i runga,
Hui ake.
HAKIRARA NGA MAORI. 287
HE WAIATA.
Kauaka te korero e komuhua, ki te tara whara,
Horahia mai kia rongo, te rau e pae nei,
Naku i aha iho,
Na te ngakau, koi hotahota,
He whakataenga koronga,
Ka eke nei hoki kei runga,
Ka hoe i a Mangeo,
Ka katokato i te rau pororua,
E tatari atu ana,
Hau taua mai na Te Waru,
Te hoki noa atu uru rakau,
Kei te Iringa ra,
He puia tu noa,
Te puia i Ruahine ;
Ka ngaro noa koange,
Hatupatu nana i topetope, hi.
HE KARAKIA PURE MO TE TANGATA, KEI MATE I TE MAKUTU,
KO TONA INGOA KO KOROWHAKAPUPU.
Korowhakapupu ake te uru o te whenua,
I aua ianei kia tirohia atu he atua.
Tenei au whanatu nei, ki raro whenua mea,
Kia kai whakawai hewa te hewa o Tutunui,
Ka tohu ki whea ?
I ripiripia ki reira ?
I toetoea ki reira ?
E, To, e tae koe ki raro,
E uia mai koe e tou tini i raro,
Na wai koe i homai ?
Na Whiro na te tupua,
Whanake hoki,
Whanake ka kitea,
Whanake ka rangona.
‘88 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
E, To, e tae koe ki uta,
E uia mai koe e tou tini i uta,
Na wai koe i homai ?
Na Whiro na te tupua,
Whanake hoki,
Whanake ka kitea,
Whanake ka rangona.
E, To, e tae koe ki runga,
E uia mai koe e tou tini i ruqga>
Na wai koe i homai ?
Na Whiro na te tupua,
Whanatu na,
Whanake ka kitea,
Whanake ka rangona.
E, To, e tae koe ki tai,
E uia mai koe e tou tini i tai,
Na wai koe i homai ?
Na Whiro, na te tupua,
Whanake hoki,
Whanake ka kitea,
Whanake ka rangona.
Haere i te ata mahina,
Hikitia, heihei, e,
Hikitia, heihei, e,
Ho atu, homai te upoko o te tangata makutu,
Ka ripiripi,
Ka toetoe ki te mata,
Kei here pepe,
Rere te ihi,
Rere te mana,
Motu te upoko o te Atua,
Kai ramua,
He~piere,
He matata.
HAKIRARA O NGA MAORI. 289
HE WAIATA.
Kaore taku raru,
£ rau tahuritanga ki te whare,
I whakawarea au e hika,
Ki te tama i ara, na Te Puwhakahoro,
Hua noa ki te hanga e nunumi nei kei te aha,
Kaore, kei te whakarato ki waenga te tahora,
Te ara o korua ngakau ki nga mahi, a Rua-te-pupuke,
A Rua-te-hotahota,
E heke ana ano, i nga heketanga o Maro,
Piri ana i ara,
Me he paua whare,
Piri ki te tupari maunga,
Tini whetu ki runga i te rangi,
Ka whakahinga noa koe,
I a Tane mahuta,
Ki nga uru kiokio,
Ki nga paripari ki Otuwhaia,
Rere pu o korua mauri,
Te tika i te ara,
Tapeka noa i te whenua,
Apiti rawa atu ki te takotoranga o Haumia,
Ki te aka o te whenua,
Totoro to ringaringa,
Hei waewae ;
Totoro to waewae,
Hei ringaringa,
Ka takoto te ika whenua o te rangi,
Ka tahi ka auraki mai,
Ki te whanau,
A te mangumangu kikino,
I te aitanga a Punga i a au e.
\
1 o
290 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TANGI, NA PUHIRAWAHO,
Takiri ko te ata,
Ka ngau Tawera,
Te tohu o te mate,
I huna nga iwi
Ka ngaro ra e,
Taku tuatara,
O matua ra,
Ka tuku koutou,
Tuia e Kohi,
Ki te kaha o te waka,
Hei ranga i to mate,
Kei a Te Whare a Te Hinu,
Ka ea nga mate,
te uri ra o Kokako,
E pai taku mate,
He mate taua kei tua o Manuka,
Kei roto o Kaipara,
Kei nga iwi e maha,
Kihai Koperu,
1 kitea iho e au,
Tautika te haere,
Ki roto o Tawatawhiti,
Mo Tuhoehoe,
M o Kaipiha ra e pa,
Mo Taiheke i kainga hoetia e koe,
E kai ware ana,
Ko te Hikutu,
Ko te Mahurehure,
Haere ke ana,
E Hika e Hope i a Te Rarawa,
Tena Hongihika,
Nana Te Houtaewa,
Huna kautia,
Waikato ki te mate.
HAKIRARA O NGA MAORI. 291
HE HAKA.
Aue te whakama i a au e,
E haere noa ana ko taku tinana,
E kore ra Tutaua, e tata mai i wehi o te tapu i au,
Turakina ki te pari tu mai ai,
Tu nguio,
Tu harakeke,
He aha te kai i nopenopea ai e au,
He hinu, he tuna,
Kia tau ai aku rongo te haruru ki te taha o te rangi,
Ka whakatuhoropunga te rite i a hau,
Hei kohi mai te ure i a au,
E ai te tokanga whakaraurau,
Kai atu,
Whakairi atu,
Kukuku rawa,
Roiroi rawa,
E ki te pataka tapu a Raukatauri.
HE WAIATA.
E whiti e te ra e kai ki taku kiri,
No mua/ra to manahautanga,
Tenei to kai,
He whakakaewa i waho,
Ko nga tuahiwi,
Te mau atu nei e,
Ka hewa o tao,
E kore e whatiwhati,
To peke mau roa,
Tonu i te tao e,
Koia tana nei,
Me whiu na waho,
Te tara ki Pukuroa,
Ki te taru aotea.
292 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE KARAKIA, MO TE UA, KIA MAO.
Tua, tua, koi ranginui,
Koi rangiroa,
Koi rangipouri,
Koi rangipotango,
Koukou te whetu i runga nei,
Moana ropu kei tai,
Kei tai e riri ana,
Tu mai 'a 'roi,
Kei tai e patu ana i te hau,
Tu mai 'a 'roi,
Punganangana,
Punganangana,
Puaka haua te tawhito o te rangi,
He Uru ra ko te hau,
He Tonga ra ko te hau,
Ka hara mai ka tinei,
Ka tinei kia mate,
Toki nui te toki,
Toki roa te toki,
Toki tawahie te toki,
Ka whanatu au ka hahau i te takapu ;
O te rangi e riri mai na,
E nguha mai na,
Ka hinga,
Ka mate,
Hau mate,
Whakataka to hau ki te uru,
Whakataka to hau ki te tonga,
Kia tu mahinahina i uta,
Kia tu marokeroke i tai,
Kia ao ake te ra,
He tio,
He keo,
He hauhunga.
HAKIRARA O NGA MAORI. 293
HE WAIATA, NA NGATIKAtiUNGUNU.
Kaore te whakama,
Kei te ahi e tahu,
Ai rawa he mauranga,
Ma Ngatihokopu,
Puia tu mai,
Ki Otonga ra ia,
Kei tawhiti te Pononga,
Tenei rawa to rongo,
Te angi mai nei,
Nga uru hautapu,
O te Totara nei,
Ka wehe te manako,
E whae ma e,
Kati koia aua rangi riri,
Tukua taku tinana,
Kia ako ki te mahi,
Nga mahi a te pakeke,
Kowai ra ka mohio,
He hori na te puku,
Kia eke mai to tini,
Te tihi ki a Muka,
E raupapa tonu nei.
HE WHAKATAPATAPA KUMARA.
Kapakapa,
Kapakapa, tu taku wairua, ki te ao,
Tapiri tu, he maunga,
Hekeheke iho i runga o Rehia,
Tuhi te uira,
Raparapa te uira,
Ko anahau,
Ki te hau ia,
Ki te hau ia,
Ka tangi to pu,
Ka tangi to pu,
/
204 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Ka taupu nui a Weka uea,
Uea te taua iti,
Uea te taua rahi,
Kia tutangatanga, te ara ki Mokoia,
Whakatu manunu,
Whakatu manunu,
Hara manunu,
E whia aku mate ?
Kei taku tua,
Kei taku aro,
Pihapiha manawa o te ika kua riro,
I hara te taua,
Koia Ru,
Koia Whe,
Koia Potipoti,
Koia Rakahua,
Te tama i torona,
Whakina e koe,
Ki Waeroti,
Te tau mai ai tohu-akura-tiwatiwa,
Horahia ori ka mate tama ki te wai whana,
Kaore hoki nga uhi nei,
Nga kai nei,
Nga taro nei,
Ka mareretia e te tikitiki o Wahieroa,
Te tapa mai e koe taku ika nei,
Ko Hahaururoa,
Ko tukoki hau-nui,
Hauroa,
Mahuta runga,
Mahuta i runga,
Mahuta i raro,
He kapua ke hoki,
To te atiru,
To te atiru i tau ki whea ?
I tau ki Maunganui,
Ki Maungaroa,
HAKIEARA O NGA MAORI. 295
Ki Maungahauru,
Taku manawa ka irihia nei,
E Tupetane,
Tupetane,
I-o.
Tenei au e Tupetane,
Ko Whiti-te-ramarama au e Tupetane,
Ko Tama-te-ahu-iho,
Ko Tama-te-ahu-ake,
Ko Whitirau-te-toki,
Ko Tama-i-ahua-retireti,
Ko Tama-i-ahua-rorowai,
Taku paenga ruwai e Apo e,
E Apo e,
I-o.
Kapua hekeheke iho i runga o Rehia,
Tuhi te uira,
Rapa te uira,
Ko anahau,
Ki tahau ia,
Tenei koa te mokopuwananga, te tu mai nei,
Koia kia toia,
Kia tokona, ki te kauwhau ariki,
Rongo putuputu,
Rongo te mangia,
Rongo te rakau ohi,
Ko tana kuru motu,
E puhi e kei tai,
Kei te whakarua koia,
Hutia, hutia,
Hutia te kura i o taringa,
Taku rei, taku rei,
Taku rei ka whati,
He toroa, he toroa, he ta,
I-o.
296 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE KARAKIA WEHE WAHINE I TE TANE, TE TANE
I TE WAHINE.
/
He unuhanga a Nuku,
He unuhanga a Rangi,
He maunutanga,
He mareretanga,
No tenei ariki,
No tenei tauira,
Tena,
Tena te pou ka tu, te pou ka tu,
Ko te pou o te wehe,
Ko Rangi ka wewete,
Ka wetewete ki runga nei e, wetea,
Wetea ai,
Wetea mai to korua moenga,
I pipiri ai korua,
I momoe ai korua,
Wetea ai,
Ko Rangi ka wehe,
Ko Papa ka wehe,
Ka wehe i tenei ahiahi,
Ka wehe i tenei marua po,
Anga atu ana,
Ki te taiki,
Ki te tai a po,
Ki te tai tangi atu ra,
Anga ake nei au,
Ki te wao nui a Tane,
Koe kei mihi,
Koe kei tangi,
Wetea te tau o kahu,
Tara te tau o korua pueru,
E awhi ki te rimu,
E awhi ki te totara,
E awhi ki raka tuwhenua,
Tena pou ka tu,
Ko te pou o te wehe,
Ko te pou o Rangi e tu nei,
Whakamurahia koe.
HAKIEAEA NGA MAOM. 297
HE HAKA, NA HOKI.
Te whakama i a au e,
†%
Me he iwi ora te kai kino nei te mamae,
Ki te rongo kino e hau mai nei,
I tuakaihau te korero,
E te patata mai,
Ka hei koia taku ngakau,
I ngaki mowhiti ai,
Ki taku whakaaro,
Ko te pou huinga mataho nui o te whenua,
Ki te karanga i nga iwi,
Ki te ahu taua teretere kei Horotiu, '
Kia kakahu i te kahu whakairo,
He neketaha,
Ki te pakipaki he korohunga,
Ki te nohoanga o te Toiha,
Nukunuku Toheroa ki tahaki,
Te nohoanga o tumu, te nohoanga o he,
Te nohoanga o te Whirowhiro,
Ka tau ano rapea e tama,
Ka waiho te haere,
Hei haere.
Pae mai te taonga ki te whare,
Hokia te tuarua,
He ara kai hokohoko,
Kihai koe i whakaaro,
Ki a Waitaoro,
I nohoia na te puaha Okoro,
Kihai taka mai he taonga,
Maui hangahangarau,
I hia ai Haha-te-whenua,
Ka eke Hawaikiroa ki uta,
Hika-te-pipiro,
I takina mai ai Ruaea ki uta nei,
Hei kati mo te tangata, x
_ -
298 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
He manga te ika i houa ai,
Te takere o Tainui,
E hara rapea e tama i konei,
No rawahi mai ano,
No nga mangainga i a Tamatekapua,
Whiro te tupua,
He tupua Ngapuhi,
He tupua Hauraki,
He tupua Rotorua,
He tupua 'Kahungunu,
He tupua Waikato,
He tupua Taranaki,
Kaore e tama hei iwi i ngaro te tupua,
Purua i tore o Pihanga,
Tuwhera te Whanganuiatara,
Te rongo te whauwhia,
Kia mau,
Ki te rourou iti a Haere,
Kakariki i tunua,
Kakariki i otaina,
E tama e,
Kei te huna koe i to atua,
I a Tuwhakaparuate,
Te whakina ai, kia kite mata o tangata,
Kei hau kau o rongo tupua,
Ki taha patu o te rangi,
'Ku hono nei ka riariaki,
'Ku hono nei ka hapahapai,
'Ku hono nei ka ranga taua,
He taua,
Kia pikihaha,
E Hine-te-iwaiwa, ki te mangai o te whare,
I a Tonga, ko Papatuanuku,
Ko te Taiariki,
Ko Uekoko te ara i a Henga ko Te Tatauotepo,
HAKIRARA NGA MAORI. 299
Ko te hiwi ra o aku tupuna,
Nana i whakahua te makutu,
E toai nei i te ngutu o te tangata,
E hara koe i te uri o Korokino,
E taroi ra i tawhiti ki a Hori,
Ki te pu ra o te atua,
Ki te pakeha he kaipuke,
Nana i whakahua te pu ki uta nei,
Ki te tuatangata ki a Mariaikena,
He taonga noa,
I te weruweru pokaia ki te ringa,
Ka paraharaha te one i Kukuriki,
I te whainga i te matau hapuku,
Ki te kahu atua kahu whero,
Ki te pu ra i a Te Uira,
E kawea ana e te ngakau,
Ki te uri ra o Komako,
Ki te huanga kerekere ko Kaihau,
I tuhia mai ki te nui maka rapa,
A te kanohi, ka whekite, ka whekaro,
O ringaringa e Te Wehi ki te kai kapo,
Mai te kutikuti, naihi kopikopi,
Ripa mai o te puke o Matakitaki,
Ki Hauraki ;
Ko te kai whakahoki o Pahungatoroa,
Ki te tonga ;
Ka hoki te rongo toa o Kukutai.
Ka haere te uri o kai-whiro-whenako ki nga whenua,
A hei hakatea noa ai ara, ,
Ma Ngati-te-Ata ki te menenga ope ki Puketutu*
Kia whakarongo mai e Ngai Pukenga,
Ko Ngati Paoa he hikihiki hoenga taua ki Ngapuhi,
Ma Tangiteruru ma Te Rauroha,
Ka tukutuku ki te ia ki Ohi,
Hei a Hongihika,
Kia whakapongatia, mai he tupua. V
300 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
KO TE WAIATA A RANGITOPEORA.
Kaore hoki koia te inamae,
Te au noa taku moe ki te whare,
Tuia ana te hau taua,
I a Te Kahawai whakaoho rawa,
Kia kaha e te iwi kaha kore, te hapai o te patu,
Kia riro mai taku kai ko Titoko,
Ka ueue i aku niho,
Puhikahu, ko Uehoka,
I ka kohekohe taku korokoro,
Roro hunanga no Poutukeka,
A horo matatia e au,
Te roro piro o Taratikitiki,
Whakakiki ake taku poho,
Ko Taiawa, me ko Tutonga,
Waiho mai ra aku humhuru,
Te puahau o Te Tihirahi,
'A kai atu ko Kuku, ko Ngahu,
Ko to tupuna i tupu ai o mahara tohe riri,
E tapu ra te upoko o Te Ruakeripo,
Te homai he, kotutu wai kaeo,
Ki te Kawau.
Ka tukutuku i te ia,
Ki Tarahanga ki te kai angaanga i Ngati Pou,
Ka hirere taku toto,
Ki runga ki to tumuaki koroheke,
Te Rangimoewaka tohe riri.
HAKIRARA O NGA MAORI. 301
HE TANGI, NA TAWAPUTA, MO ONA TAMARIKI I MATE I TE
PA HORO 1 TE WHETU-MATA-RAU.
He umu kai tini,
He umu kai wareware ;
E hua i a koe,
He uri no te mahara ;
Taia ki 'Whiti,
Taia ki Tonga,
E tohu ana hoki,
Te kura taininihi,
Te kura tairoroa ;
Na Rangitarewa,
Nau i horahora,
Ka mahora ki te whanga ,
Taku matau koti,
m
Taku pa' kahawai,
Motuhia mai ra,
Ki te matau rakau ;
Ka mau kei te taringa,
Kei toke, o Kahuroa,
Hiwia mai ra te ika,
Takina mai ra te ika,
Ki te puna whaiti,
Ki te puna rekareka ;
Ka hara mai Tuturi,
Ka hara mai Pepeke ;
Pokaia te Manawa, "
Ki te umu whakahere,
Ki te umu Orohea ;
Homai, me pure,
Me pure, me tao,
Me tao rawa, ki te
Umu, o te waka
E taua, koe ra, i.
X
802 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA NA KARAWAITERANGI.
E hoka o rongo, e hau i te rangi ;
Homai, kia pahua,
Ki te ngutu mau ai ;
He mea tangata hoki ;
Kei riri e Whenu,
He aha i riri ai,
Ki te makau tangata ?
Naku ano ra taku whakaironga.
Ko te aha, e Kore,
O koha ki a au ?
Ka eke 'no au,
Te puke ki Ohuka ?
E Ngata ma e, tukua kia haere,
Ka pa ianei, kei te ohi ano,
E tau te kakare, te tau o te manawa,
Nau te ki nei,
Me tara tahi au,
E hara te hourua,
Kei eke i te papa,
O Taumatawharangi,
He koputunga ngaru,
Pae ana ki te one,
Tenei kei au.
HE WAIATA, NA NGAI TAHU.
Tenei pori ki Onawe,
Whakariri ngakau,
Titiro mai o mata ki, a au,
E noho taurere nei,
Huna rawa te konohi,
Kei Pihautangohia,
Ka mate au ki taku tangata, a-a.
HAKERARA NGA MAORI.
303
HE HAKA TAUA.*
E TE iwi,
E te iwi e,
Tangihia,
E te waka,
E te waka e,
Tangihia,
Me tangi me aha 9
Te atua horehore,
Te ngaro ko te mea,
Kopanipani ra rawa,
Te moenga o moe parukuri,
Tahuri tata iho ano.
E kore au nei e tangi,
Me titiro mata tahi e au,
Me pukana tonu ki runga te rangi, a.
HE WAIATA.
E whiti e te ra,
Werowero ki te tara whare,
Kati e koro ma,
Hoki ake ki te koi ora,
Tenei te kawa ora ka totoro kei a hau,
I ngahoro iho ai te kutii^uti o taku kiri,
Ka tuia au nei ki te pari ki kowhai,
Te wahi o te tarewa,
Ka ruku ki te wai,
Ka ea ake ko Whareoneone,
I whaki nui ai,
Tatangopuku, ki ta Tangaroa.
* The words printed in ittiiea are rang as a ehonii .
304 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE KARAK IA, KO HIRAMA I TE INGOA.
Hira inai ai, te whekite o te rangi,
Hira mai ai, te ngawha o te rangi,
Pera hoki ra, te kapua nui ;
Te kapua roa,
Te kapua riakina,
Ko Hau,
Ko Tiki-tawhito-ariki,
Ko Te Kuku,
Ko Te Wawai,
Ko Te Kawitiwiti,
Ko Te Katoatoa,
Ko Tawhito-uru-ngangana,
Ki Hiwa,
Hiwanui,
Hiwaroa,
Hiwapukenga,
Hiwawananga,
Takataka, te kahuki o te rangi,
Koia a Pou,
To putanga,
Ki te whai ao,
Ki te ao marama,
Patua i te kawa,
Patua ki runga,
Patua ki a Papa,
Te rangi e,
Te tau ria e,
Tena te kawa ka whai,
Te kawa o Hiramai.
Ki Whangamata, te rakau,
Ki Puhangamata, te rakau,
Marere te tatahe o taku waha,
Ki runga ki a koe,
E tapu ranei koe,
E tapu ranei koe,
Maku e kai to upoko.
" This iaone of the Karakiaa alluded to in the Iament for Te Heuheu at page 28, as one of
the powerful inoantationa whieh would have 8ared hixnself and his peopie from destruotJon
if he had repeated it at the time when the mud voloano hurat out, the eruption from whioh
overwhelmed himself and aoout forty of his tribe. It was given to me at Taupo by the
preaent Te Heuhou.
HAKIRARA NGA MAORT. 30L
HE KARAKIA, KO TE PAPAI O TE KOTORE O RONGOMAIHUIA,
TE INGOA.
Taku waha i titia,
Taku waha i titia,
Taku waha i tauaraia,
Nau atu ki te whetu,
Kumutia,
Nau atu ki te marama,
Kumutia,
Nau atu ki tore maru wahine,
Kati na tau ika,
Tapatuanuku,
E Kaihika,
E Kaiure,
Ki te matapapari,
Na Ruatupua,
Na Ruatawhito,
Kati mou, te waha o te tupua,
He titi,
He puru,
He toko,
He hangi, |
Na Karotepo,
'Karo-te-ao,
Tutapaninihi,
Tutapariria,
Tutapakokota,
Kokota ki a Hine,
Hinenui,
Hineroa,
Hine-te-weriweri,
Tu-mumui te ngaro,
Totoro te iro,
Tena te omaki, ka noho ki to nu,
^ ^.
S06 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
/
Ka noho ki to mahamaha, te omaki,
Hotupu te toroa, marongo,
Tina i roto,
Heuea te ihi,
Heuea te maru tupua nuku,
Tupua rangi,
Ki kona koe monokia atu ai,
Ki te pouriuri,
Ki te potangotango,
Ki te po i a Hineruakimate,
Te ora mai hoki, taku rakau nei,
Titohia nuku,
Titohia rangi,
Tatau te po,
Tatau te rongomaiwhitu,
Taku rakau nei, maroro-ki-te-rangi,
Ko koe kei taua raia, tini o te po,
Tu-maroro-maiwhiti kei raro,
Kei raro kei te moremore nui no Papa,
No Papa i raro,
Tu-te-pipiro,
Tu-te-haunga,
Ritua,
Riwaho,
Ria ki to putanga e Tane,
Ko te ihi o taku ure,
Ko te mana o taku ure,
E tae taku ure nei ki ruoga,
Ki nga makutu i runga,
Ki nga whaiwhaia whitiki ai,
Korero ai,
Matai ai,
Tena nga tapu ka horo,
'Horo ki taku tawhito,
Ka tahi ki taku tawhito,
Xa rua ki taku tawhito,
HAKIRARA NGA MAORI. 307
Ka mano ki taku tawhito,
Na runga mai o mataure,
Na raro atu o mataure,
E puta tatara, ki te whai ao,
Ki te ao marama,
He karo hapai tu atu hoki au,
I taku rakau nei,
Kei runga hoki au, tapawhanuku,
Kei raro hoki koe, tapawharangi,
Hinohi te atua i taku rakau,
Ngawha te atua i taku rakau nei,
Ko Hapainuku,
Hapairangi,
Taute ake,
Whangai ki ranga, ko toku tini,
Whangai ki raro, me tou tini,
Ka kiki,
Ka kaka,
He tawhito,
Tawhitoure.
HE WHAKAAUAU.
Pikipiki maunga,
Tangaengae,
Ta hau ora,
Ta hau ariki,
E awhi ki to matua,
Ki a Papa-tu-a-nuku,
Papa whiti.
308 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
L
HE MAKUTU.
Tukia te papa i uta,
Ka maranga ake i te po,
Tukia te papa i tai,
Ka maranga ake i te ao,
Homai ou mata ka rimurimua,
Homai ou mata ka toetoe,
Homai ou mata ou mata,
Ka tupuria te wharenga,
Wharenga mai te wharenga,
Pua haha,
Pua tata,
Te hoki kei runga,
Te hoki kei raro,
Kei a Te Na,
Kei a Whena,
Kei a Kuru,
Kei te Awhe,
Te Awhe matua.
HE WAIATA, NO NGATIKAHUNGUNU.
Tirohia Matariki,
Te whetu o te tau e whakamoe mai ra,
He ho mai ana rongo,
Kia komai atu au,
Ka mate nei au i te mata pouri,
I te mata porehu o roto i a au,
E whakatutuki ana ki ta te rangatira,
Ki tana whakaironga,
Kuru rawa i aku iwi,
Kohi rawa i aku kiko,
Poko rawa i aku karu,
Tare ana i runga ra,
Ho ake te hirihiri,
Haere purangi te hua ki runga,
Makara ki tawhiti,
Ki nga whenua hou.
HAKIRARA NGA MAORI. 309
HE TANGI, NA TAREHU, MO TE AHO, I HIN6A I TE
RUAPEKAPEKA.
Tera te marama,
Ka whakawhenua, i te pae,
Ko Te Atua pea,
Tenei ka ora mai,
Tenei to kahu,
£ puta ki waho ra,
Kia whakarongo koe,
Ki te korero o te riri,
Kihai koe i riro mai,
I te pu i huri mai i runga i te tere,
I riro pea koe, i te pu mau mai,
Ki te ringa,
Kei whea hoki ra to tapuwae nui,
£ horo i te riri,
Ki te taha tu o te rangi,
Ka whati ra ia,
Taku mahuri totara,
Taku nohoanga whakanui, i te ranga awatea,
He hinganga whare nui,
Ka moe i te kino e,
Ma wai e ranga to mate i te ao,
Ma Hone Heke, te uru tikanga
Takahia te kara,
I te puke ki Maiki,
Kei raro tata iho ko Mohi Tawhai,
Ko te tangata ra ia,
I tupu ai te riri,
I ngaro ai te iwi,
£ kore e hoki mai tc makau ki te whare,
I a Kawiti ra ka puia iti i te ao.
310 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
/
HE WAIATA, NO NAMVTA.
Pikoi nuku,
Pikoi rangi ;
Tena te tangata,
Ka riro, ki Wiwi,
Ki Wawa, ta te hurai kawenga,
Te waea te ara ki tona whare,
Ta te mate kai hanga,
Ka ahiahi te ra i te nohoanga,
Ka wherori au ki raro ra,
Wherori ana ki te umu hurori, na Parekorau,
A, he whakama kei roto,
He whakama kei roto ko te haerenga atu,
Te hamumu mai tc waha,
Hamumu mai te waha,
Kia tika au i te ara ki Puhau ra,
Ka hoki mai ai e.
HE WAIATA, WHAKATAWAHI, NA PARETUARANGI.
Kaore hoki e te whakama e,
Huri kau ake ki te kopai whare ra,
Tukunga waha riri ki te one,
Ki te Wharau ra tuku atu ai e,
Koia ano kei a Te Pehi ki,
Atahua te ata titiro te,
Ngu kotahi i a Te Matepo e,
Waiho au ma Whahapurua e,
Wehe te wairua, ki
Tawhiti, ki
A *ere i waho me ko Tahurangi, ki
Karipi tu ake taku poho ki,
Te hinu rangi,
Kia whakaturua, ki
Te Ngohi ra e wharangi nei na.
HAKIRARA O NGA MAORI. 311
HE MAKUTU.
Hoatu koe i mua na,
Me a taua kai pai,
Hei muri nei au,
Me Tai-pupuhi,
Me Tai-totoko,
Me Tai-rere-na,
Hei muri nei au,
Me te tuhi,
Me te rapa,
Me te uira,
Me te aniwaniwa,
Me nga tama tokotoru,
A Tuhuatahi,
Hoka-Takapu,
O Tuhuatahi,
Hoka-Takapu,
O Tutangata kino,
Hoka takapu,
O Moko-hiku-waru.
HE KARAKIA, WHAKATO KUMARA.
Torona tou kakano,
Whiti tua,
Whiti taro,
Whiti haha,
Ka tupu te wai,
Ka ora te wai,
Ohi,
Ko te wai ora o muri.
312 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
/
HE MATA.*
Whakarongo,
Whakarongo ra te taringa,
Ki te hau taua e hau mai nei,
I te tai ki te uru,
Hurihia,
Hurihia ki muri ki to tuara,
Tikina taku ika,
Ki waho ki te moana nui,
Na Kiwa e takoto mai nei 9
He koronga,
He koronga naku kia tae au,
Ki nga uru kahika\
Ki Ouru,
Ki Owhawha,
Kia kata noa mai 9
Te kikitara,
Kotikoti paekohurehure,
Kikipounamu,
E tangi ana ki tona whenua,
Ka tupuria nei e te maheuheu,
Tangi kau ake te mapu e.
HE KARAKIA TAUMAHA.
Ka mama Kauika,
Tohunga,
Ka mama Kauika,
Whakarongo korero,
Ka mama Kauika,
Whakatamatama,
I roto te whare kura.
* The wora printed in iiaiiee ´xe aung as a ehorna.
\
HAKIRARA NGA MAORI. 313
HE PIHE.
Tu ka riri,
Rongomai ka heke,
Tatara,
Tatara te wai puna,
KoUru,
Ko Kongakonga,
Ko Apaurangi,
Ko Kapitihono,
Ko Kapitihono,
Te ata o te taua,
Te hikihiki,
Te ramarama,
To totoro i a whanowhano,
Whano mai te toki,
Haumi e.
Ka riri Tu,
Ka nguha Tu,
Ka wawana Tu,
Ka taka raro pouri ai,
Ka taka te waro,
Pipirau e Ru,
Koia he taputapu,
Tu-mata-Tangaroa he ngaro,
He ngaro tuki taua,
He iwa tukua ki te marae,
Werowero,
Koia pipirau, e Ru,
Koia kia kotikotia te uru o te ariki,
Pipirau, e Ru,
Werowero te tara,
Homai ra kia taia,
Wakarewa,
* ^
314 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Te tara ki a Tai,
Me ko Tai manawa reka,
Te manawa ki a Tu,
Aeaea,
Tu,
Aeaea,
Hikihiki,
Hikihiki warawara koia i Tangaroa,
Ki a Tu,
Aeaea,
Homai ra,
He kinatu,
Whangaia,
Ki a Tai,
Me ko Tai,
Manawa reka,
Te manawa,
Ki a Tu aeaea,
Aeaea po,
He tapu Tu-mata-Tangaroa,
He ngaro,
He ngaro tuki taua,
He iwa,
Pipirau e Ru koia.
HE KARAKIA, HOHOU RONGO.
Ka hongi a Maru,
Ka hongi ki a Uenuku,
Ka hongi a Uenuku,
Ka hongi ki a Maru,
He apiti,
He uanga.
/_
HAKIRAEA O NGA MAORI. 315
HE TANGI, MO RAUKURA.
Haere ra e Pare,
I te ara kohuru,
I te ara korero,
I te ara kohimu e,
Te tau, e-i.
E Pare tukino,
I te maru awatea,
Te hoki te mahara,
Te moenga i te tane,
He aha koia koe,
Te hoa atu ai,
Ko Whiti-ma-ariari,
To tapuae,
Kia hono koe te heke ki raro,
Ki te puni wahine,
Kei o whaea,
Ma Te Okoniho koe e taki,
Ki te whare i to matua,
Kia whakamoea koe,
Ki runga te takapau hora nui,
Kia tangi taukiri,
Te wahine a *Ti Tiu,
Te tau,*e-i.
Iri mai Raukura,
I runga te puhirere,
Ka tokia to kiri,
E te anu matao,
E nga hau whakahoki,
No roto no Kainoke,
Titiro to kanohi,
Ki te rakau ka takoto,
316 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
He whakamaunga atu,
Kei o matua,
Ki kona e Te Kehu,
Mapu noa ai ki te ata o te tau,
Taku kurupounamu,
Tena ka makere,
He makao taniwha,
No nga puke tu noa ki te whanga,
No Ruawahia,
No te tara ki te muri,
E Pare a Toki,
Tena to taina,
Mihi mai i kona,
Koe mate tuku kino,
Te tau, e-i.
HE WAIATA.
Homai noa nei o riri e Pohane ki a au,
Whakarae tonu au,
Whakarae tonu au he maire tu wao,
Ma te toki e tua,
Ka haere whakaonga ki Whariu-te-raro,
Pehanga o Neke,
Hao noa e te puku,
Ki a au ianei me atawhai au,
Hei ora mo Hikaure,
Kia kopa i te uru,
I te aro mahana,
To kou nei e te wero.
HAKIRARA O NGA MAORI. 317
HE TANGI.
Takiri mai ra te whetu o te rangi,
Ka papa nga hoe i te iahi 'Ati Kura,
I te waka hoehoe ki roto Papanui,
E manu kau ana te parera i te wai,
He aha kei au me he ika kohuki,
To mata i haea ki te uhi tongarewa,
Ki te toroa tai no runga i nga whanga,
E kai ana au te uru whakamatara,
Nou e Takarangi ki whakarerea iho,
Te whatu o Uenuku na runga ana mai,
Te tara ki Whakaahu kei raro iti iho,
To kiri whakaheke ki te ata kahurangi,
E tama tu mua te hoki ki muri ra,
Kia turakina atu te kopa o Whakawhiti,
He taonga ruru tonu i to matua ra,
He kirikiri paura no Rarotane ra,
To kiri rau iti ka popo i te ahi,
Ki roto Kaitoki he kawau whakaruku,
No nga tahuna i waho *o Punawheko,
E hara koe e tama he tau whakahiapo,
E whakarawhaki ana nga tai o te rae,
O Mihirau ra e ki te iwi ana ra,
E anga to mata ki nmga o Ahutiti,
Ma to tuahine mana koe e kite,
E tama ki a au na, i.
HE WAIATA.
E hine rongo kino,
Tae ana mai te whetuki ki a au,
Ki tou whaea,
Ki tou tini tonu,
Uia mai ra to Koroua hamu,
I tupu ki whea te kawai o te here ?
Ko Maromuka,
Nana Te Aohinga,
Ki tou ingoa,
Ki Te Toka-tapu e.
1
KO TE KARAKIA, A NGATOROIRANGI, KO TE UNUHANGA
O TE ARAWA, I TE % WHAKAHEKENGA KI TE WAHA O TE
PARATA, MO KEAROA HOA O NGATORO, NA TAMATE-
KAPUA I TAHAE.
Unuhia te pou,
Ko te pou o te Rongomaimua,
Te whakarangona atu Ngatoro',
Ka heke ki te pou mua,
Ki te pou roto,
Ki te pou te wharaua,
He atu rangi mamao Ngatoro' hapainga,
Tukua te wananga,
Houhia to aitu,
Ko Rongo,
Ko te rongo na wai,
Ko te rongo na Ruarangimua,
Turuturu mai ko Oho-te-tai na,
Kauaka me ko Ihumarakau,
Te tukua atu ki te ara no Rua,
Hekeheke iho i o ara,
Takeke whano te ara o Ngatoro',
He ara whano ki te po,
Te po nui,
Te po roa,
Te po matirewhatu,
Ma te whai ariki,
Ko te ara o wai,
Ko te ara o Nganiho,
Totohu a Te Parata,
Eke hoho,
Eke Tangaroa,
Eke panuku,
Huie,
Taiki, e !
HAKIRARA NGA MAORI. 219
HE KARAKIA, HEI WHAKAOHO I TE RANGATIRA
O TE WHENUA.
Taku rakau na,
Taku rakau na,
Kia tika,
Kia tika,
Tika tonu ki a Taramoi,
E rokohanga e koe e moe ana,
Whakaarahia,
Kohakina ranei i te uma,
Kia tika,
Kia tika tonu,
Whakaarahia ona kanohi kia oho ia i te moe,
Whakapepekena ranei nga waewae,
Whakaarahia ranei te upoko,
Na,
Na,
Kia tika ki te uma.
HE WAIATA, NA TE KETEWHARA.
'Kaipuipu ana mai te marino e,
No Matarehu,
Tera pea ia kei roto,
E huri ana i a Tangaroa,
Ki runga ki te waka e,
Ka mokai koange ra,
Nga tuatara o Te Huakiwi,
E ngangana nei e,
Hei wehi mo te whenua e,
Ki roto Upokoruru te kete kai,
Na Rotuhenga e,
Ponaia atu ra,
Te ihu o to waka e,
Kia tomo ki te whare,
I a Te Rangi-tua-matotoru e,
Kia wetekina mai,
Ngamawhatu e,
He kawenga hiatangi,
Noku ki a Kopurua ra.
320 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE HAHUNGA.
Kia kai mai koe,
I nga kai ngaki a tou tini,
A tou mano,
I waiho i te ao nei,
Kopi,
Koi,
Hura te ata ka kai ana,
He hinu ra,
He taro ra,
He kumara ra to kai,
Kai namu ai kia whangaia,
Kai namu ai ki te hiahia,
Kai namu ai ki te koronga,
Kai namu ai paepaenga,
Kai namu namunamu,
Kai namu namunamu;
Ka mama munamuna,
Ka mama korokoro,
Homai te ata o te kai.
HE WAIATA.
Kaore te po nei,
Ko te tukituki mamae noa,
He pukawa kei taku hika,
He wai tororire kei te tinana,
Na wai koe i karanga atu,
Kia kakekake mai nga wahi tapu,
E hara i a au,
Kei auraki atu,
Ko te kore kohu i,
He ai taku waha,
I nga raorao,
Ki Noho-paraharaha.
HAKIRARA O NGA MAORI. 321
HE KAHA WAKA.
Tenei hoki te kaha ka mau,
Te kaha matua uta,
Matua tai,
Taku kaha nei,
Ko Mauwhakawhiwhia,
Ko Mauwhakarawea,
Tere te hiku,
Tere te upoko,
Ki te hiakai no te wahine hoi,
Ka taka hehe te hihi o koura,
Te wai marinorino,
He ika,
Me tunu,
Me ota,
Whano waka Partfwhenua,
Te ika ki uta,
Tuoi,
Tuota,
Te whakahokia ki uta,
Te whakahokia ki tai,
Te ora o te wahine,
Ka whakahokia ki uta,
Ka tuhaia,
Tu.
HE WHEKIKI TAMARIKI, ME KA WARUHIA TE UPOKO.
Moremore takiki,
Moremore takaka,
I te waruhanga,
A te mata koito,
Koataata,
I taku ipu whakairoiTO.
L
322 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
/
KO TE TANGI, A TURAUKAWA.
Taku tamaiti, e !
Ka whano ka wareware koe i a au, e-i !
Kei whea koe e tama,
Kia whakauru mai,
Ki roto ki to whare, ki te Waha-o-te-rangi,
Te whare tena i taia ai Tonga,
Ki runga te Taihoa, e ra i !
Na Kahuitara i hoehoe te uhi,
Taia ki te rangi ka kikiwa kei runga,
Taia mai Whiro ki Hitekaiwhara, e-i.
Takoto kau Rakuru ki te ihu o te waka,
Nana i kaia kaore i whaki,
Ra rangona ki te tangi a Tautiniariki,
Te hoe a Rehua ko Raparapa-te-uira,
Tana tata ko Whakawahataupata,
Tana matira, ko Matira-amoamo,
Tana aho ko Tiritiri-ki-matangi,
Te kawiti o te paua ko Maire-hua-kai,
Whakanohia te mata ko te iwi o Rona,
Houhia ki te here ko Paepae-te-iria.
Te Turei-o-te-rangi, e-i !
He tira haere mai no Rupe ki te kimi mai i a Hina,
Tutaki mai 'no ki te roro o te whare,
Whakatorohia me ko Iriirikapua,
Ka whati tana tara i whakangaua ki te tumu,
Ka whiu te kaki, tohungia he tangata,
Ko Rupe-te-Rangi, e-i !
Tena ra te mea i haere ai ia,
Tohungia ki te waha ka kotamu nga ngutu,
Mohiotia mai ko nga korero i haere ai ia,
Whakaturia te Tawhitorangiuru-te-hikihiki,
Whakahekea te waewae ripeka,
Whakatakotoria ko Kauika,
\
HAKIRARA NGA MAORI. 323
Ko Tongitongi-tawhiritia,
Whakakopea ki te kauanga nui,
Kna riro ano i te pikinga matua i a Taketake e ra i,
Porotaka mai nga pararau ka kitea,
Ka kakekake koe i te maunga i Taketakeroa,
Tapa tana ingoa ko Paihaukihia.
Aea e tama ki' noho mai koe,
A wetenga iho taku pute rei,
Ahuatia mai ko te one Potaka,
Ko te Tai-ki-tahaki,
Ko te Paka-ki-tahaki,
Whakahekea iho te ngana ki waenga nui,
Ki te whawharua ruia atu ai,
Te kumara-tawhiti, hei whakautu,
Kia kore e huna mai ana e Mahuia-i-te-rangi.
Nau mai e Rupe taria e haere,
Ki' rongo mai koe, e rua tau ruru,
E rua tau wehe,
E rua tau mutu,
E rua tau kai,
Nga kai hei papare mau e rua o uta,
E rua o tai,
Kotahi to te po moea mai nga mata,
He tokotoko tao kotahi te turanga,
He tokotoko rangi, ka ngaro te kai,
Ka ngaro te tangata,
Huna iho ra ki roto Ruapopoki,
Roto Tureikura nga umu a Rehua,
Te umu tangotango rua a Haumaitiiti,
Marekareka e tama Kurunga hoki.
Ko te umu tena a Te Aokai, e-i,
Kana e tama e haere numinumi,
Aro nui te haere ki roto te Tatau,
Te whare o Miru i rorea ai Kewa,
334
KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Tenei ano au kei te whakarongo ake,
Tenei Mutu te taka i roto i te whare paroparo nei,
Tera ano M utu e tihe i a mauri ora,
Ka rukuruku ai,
Hei kata mai e tama ma nga iwi,
E kore e kataina kua rongo 'no au,
Na Hikuao te Korohiko,
Ko te rakau i tunua ai te Moa,
'A rewa ana hinu ko te aitanga,
A Te Ratuoi,
'A rongo 'no au na Kura te Ahuru,
Te Horopito ko te rakau i tu ai a Weka,
E Rona te tae ki mua te Ahurewa,
Ki' kai 'Ituhau, ki kai 'Itupawa,
Ki' whakaturia te tapu o te Raina,
Whakahekea atu tana waewae toa,
Mo te turanga atu i te tini o Tutonganui,
Ka hinga tana ika ko te Matatu-no-whiro,
Utaina ki runga ko tana waka ki Mahurangi, e-i.
Aea e tama ki* noho mai koe,
'A whakahua au nga hiringa nei,
Hiringa te hihiri, hiringa te mahara,
Hiringa Te Hotuhotu, hiringa Atamai,
Hiringa Wareware,
Kaore he hiringa i kore e kai ano i a ia,
Hiringa Te Manumea huna ki uta ki a Tane,
Hiringa Te Hohonu maka ki tai,
Ki a Tangaroa-mata-nui,
He oti ano e tama Tangaroa kei tai.
Z
Kei roto Whare-rimu,
Kei roto Whare-one,
Kei roto Whare-papa o Ruakipouri,
Te whare tena i titaria ai nga ika riki nei,
Puna-te-waro i hara mai ai,
HAKIEARA NGA MAOIU. 325
Te hiku o Tuna-roa ki uta ra,
Nana i whanau Whara-huhi,
Whare-repo,
Te Utu-utu-matua te whakapau-nga wai,
Nana i kawhaki Aukume Aurona,
Na wai 'no e tama Tangaroa i hara mai ki uta,
E whano ana ia ki te Rotohahau,
Ki Hawaiki-nui,
Ki Rangiriri, e-i.
Ka hua e tama i kotia atu 'no te kaha mo te po,
I to whanautanga i ranga mai ai te hau o te pukupuku,
O te tonatona, o te tau-mate o te kunawhea,
Pukai rawa atu ki te aroaro o Matariki,
Herekikini, o Heremomotu-kai,
Momotu-tangata ki runga Waerota,
Nekea e Puanga ki runga o Rarotonga,
Whakaturia te whare ko te Maru-ao-nui;
Nekea e Whakaha ki runga o Hawaiki,
Whakaturia tana whare ko te Rangiaio,
Nga tokorua a Taingahue i maka ki runga ra,
Hei tohu mo te rangi, e-i.
E hara koe tama i te wai nui nei,
No nga matamata i runga Whatanganui,
No nga kurae i runga Haumatao,
He mahakitanga koe no Ngarue-te-rangi,
No Komanawa, no Komatamatarau-tutu,
Ka tau 'no koe te ata o Pohea,
1 kaihoratia iho e o tupuna ki roto o Tarere,
Ka tupu koe e tama, e-i.
326 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE PURE MO NGA TANGATA E PA ANA I TE RAKAU I TE
KOWHATU, E TU ANA RANEI I TE TAO ME KA WHAWHAI,
KO TONA INGOA KO TANGAROA.
/
Te whai auatuatua,
Anataetae,
Ka te uea,
Ka te ngahoa,
Ka te piki roto,
Ki to turoto,
Ki to mataniho,
E Haware-aitu,
E Haware-Tangaroa,
Koi tai,
Koi tai,
Rori i tai,
Pupu i tai,
Ngaruru i tai,
Kowhatutiotio i tai,
Kowhatu-taratara i tai,
I tu ai koe,
I pa ai koe,
I mamae ai koe,
Hoi,
Tenei hoki te whai ka eke,
Ko te whai a Tangaroa.
Tangi ketekete ana te tangi a te Kura torohai,
Kaeaea i uta,
Kaeaea i tai,
E Anumatao,
E Rua,
Werohia ki te tao na Aituhau,
Na Aitupawa,
Te kura i ora i,
Maripi te rangi,
Ko Anatutakina,
HAKIRARA O NGA MAORI. 327
'Ku wai ora hai,
'Ku wai tupu,
'Ku wai tipu,
'Ku wai ora,
'Ku wai ora,
'Ku wai te whakahuatia kia tupu,
Pera hoki ra me Rangipupu,
Me Rangiawhiowhio,
Ka tohi tu te wai,
Ka tohi ora te wai,
Ka tohi ora ki tenei kiri kowhatu,
Te whakateteretia mai he toto maringiringi,
Te whakateteretia he toto matahetahe,
Te waiho i roto he toto whakaariki,
Unuhia e tuna ki to whai,
E te toto pouri nau mai ki waho,
E te toto potanga nau mai ki waho,
E tehua,
E te ero,
Waimarie,
Waimatao,
Te ritorito,
Te tauira,
Hikuwai ko Mata-te-hakuwai,
E ara i te ara moemoe te titi,
Koi mawharu te ara ki Haumapu,
Tauria,
Rei ka puta, kei waho,
Kei te mokopurongo.
Eke i te mataniho no Tu-ki-waho,
Eke i te mataniho no Tu,
Tupu te wai Maru-waiho.
328 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TANGI, NA TARAWIRI.
Kaore te aroha i rau i a au e,
£ wawae ake ana,
He hinganga mea nui,
Ka riro ra e toku matua ;
Toku arai hau,
Ma wai e ranga to mate i te ao,
Ma to teina e noho mai Tapeka,
Mana e karanga i nga iwi e rua,
I raro i Waikato,
I runga i Maketu,
Ou iwi i karanga ai koe,
Tainui,
Te Arawa ka mate ra ia,
Te puhi o Tongariro,
Ka hinga kei raro.
HE HAKA.*
Aue e,
Ka kita e runga,
Ka kita e raro, i
O roro, i
O roro, i
O roro ngutu mohio ki te tito, i
Tapu to upoko ki te noho marire, i
'Ore ki a au, i
O kutu, i
O riha, i
O takataka,
Nga riwai o Horotiu,
Ka pau te huaki,
Ka pau te huaki,
He takatakapo,
He takatakapo pakia,
Aha 9 ha, ha, a whiua, a.
* The wora printed in itaiiea wre aun^ ´a ^ eharoa.
HAKIRARA O N6A MAORI. 329
HE TANGI.
Kaore te aroha i a au,
Ki taku potiki,
Riio tonu mai nga hirihiri,
Kei au ranei to hara ?
Te riro te ngau a te atua,
Ki nga hunga nunui,
Rere ke mai nei ki te kiri kahurangi,
Kihai ano koe i tuituia e au,
i a Rangi-nui.
i a Rangi-roa,
Ki a Ao-nui,
Ki a Aoroa,
Ki a Aototo,
Ki a Aowhakakapua-rangi,
Tuitui kakahu,
Me kauhi ranei koe,
Ki te huruhuru kakapo pu mai o te tonga,
Te whakatauria koe ki te kaka o te waero,
Te whatu o Poutini,
He taonga whakamoe i te whare,
Taku mapihi kahurangi,
£ hara i te tangata,
He whatu tongarerewa,
Na hine a Pare,
Nana i kimi atu,
Ki tapatai o Hawaiki,
Ki te ahunga i tai,
Ki te aponga i tai,
Ka kitea he tangata,
Ka wawe te kutia iho e Hine-nui-te-po,
Kei puta ko te uri ki te ao na, i !
X
1 1
330
KO NGA MOTEATEA, ME NGA
KO TR TANGI, A KARANGA, MO WHAKATERE.
Takina mai ra,
Nga huihui o Matariki,
Puanga,
Tautoru,
Ka ngaro Atutahi,
Mana e whakarewa,
Te tini whetu riki,
Ka rewa kei runga,
Puhia e te hau,
Ki runga o Pukekahu,
Ka ngaro ia i te rehu tai,
Tena e te iwi,
Taku kura-tangi-whakaingoingo,
Te whakaangi atu na,
Waiho kia haere,
He toroa awe nui,
E kopa ana ia ki te muri,
I hukia mai ra,
Taku hou kotuku,
No runga rawa ia,
No te pae tauarai ki Poutini,
He Kuru-tonga-rerewa,
Ka tahi ka unuhia,
I roto i te whare o Paekawa,
I tirohia ano,
Ka hoki te uira ki runga o Tongariro,
Ko tou tini ra,
Te taka mai ra i te mania,
Ki Okahukura ra,
Ko te matamata i torona atu,
Mo koutou ko potiki e moe mai na,
E Tere,
HAKIRARA O NGA MAORI. 331
HE WAIATA.
Tenei te tinana te huri nei ki te whare,
Tera e tau te kaihora atu,
£ pai 'no to tutaratanga,
Mei atu waiho au i te whare nei,
E hoki nga rongo no Tuwhare,
Ka hira i aku rongo ka tawhe nei,
Aku rongo rere noa he tau tangata,
Kei tu nga tai ki Tapuarau,
Kei whati kau ki te rae ki Matuatara,
Ketunga wai hoe mai na taku nui.
E muri awatea kia noho ia,
Tu atu koutou ki te mahi kai,
Hei roto nei au huri atu ai,
Whakarongo ki te tai e 'wara haere,
Whakapu ki te rae ki Paritaha ra,
He homai roimata kia tangihia,
E kore e tangihia ka wareware,
Ka te kai ke roto e te ngakau,
E hua mai ana,
E huri tikanga ana,
Ko taku taha i waho te tau tirohia,
Ka taka ko roto nei,
He atua e kai kino ana,
Na taku wairua i anau kau,
Tutaki hewa noa ki raro ra e,
Whitirere ki te ao ko au nahe au.
\
332 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TANGI, NA TAOTAO.i
Taku morikarika,
Taku moteatea ki te hanga,
Tohu ake au e,
Kei te ora iho te niho riki e ;
Tohu ake au,
Kei te ora iho te kopa roa e ;
Tera pea koe,
Kei nga turanga tohu,
Te whati koe, e Whero,
If nga ringa nunui,
Nei ka he noa,
Koe ringa ware,
Koe ringa kuware,
Tena e te hanga e,
Nga ringa hei hapahapai atu mou,
I a Rangimaro e,
I a Rangitaumanu,
I a Rangipanoka,
I a Kura ra ia,
Taku mangai nui,
I waenga i te hono whakatangi pu,
I a Pakuhia e,
I aRamaroa,
I a Kohi ra ia,
Ka purua ki te waha roa,
Ka rere ko te ringa ki te whare,
Ka papa,
Ka tangi te whatitiri e.
HAKIRARA NGA MAOEI. 333
HE TANGI.
Nau mai ra e te tau ma ki a au,
Homai te aroha ki o mokai,
E kore te aroha koe puakina atu e au ki waho ra,
Me ruru tonu iho ki roto i taku aro mokai,
Nau mai ra e pa ma,
Whakahoki a wairua ana mai ki a au, e-i,
E hoki korua te wehenga ki tawhiti,
I to matua ranga, kati pea ra e te tau na,
Me whakarau tonu iho e au te wa o te aroha,
Koia ki te whenua,
Maku e whakamau nga puke ahu-nui,
I runga o Tauhara,
Maku e whakamau nga rakau i runga te Houhou,
Taria e whakahoki atu nga wi e hau,
I waho te Pokuru,
Nga turanga haerenga i a maua ko te tau,
Mamae mokai i a au ki taku makau nui,
Kati pea, ma koutou ra koe whakarau atu,
Nga motu whakaea i waho o Motu-tawa,
Koe whare wahine koia ki o whaea,
Koe turanga haerenga i a maua ko Te Whare,
Taria e whakahoki mai ki roto nga whanga,
Koe turanga mahi kai koia ki o papa,
Nga one ka takoto, i roro o Paiaroa,
Ki kona ra e koro,
Whakamau iho ai,
Nga turanga nui,
Koia ki a koe.
\
KO TE TANGI A TE HAWE.
Tenei te taka i te whare,
Aitu, e-i !
Te titiro kau nei,
Ki waho ki nga rae,
Ra pea koe kei te pua o te tai,
Ra pea koe,
Kei runga te karetai moana e ra, i,
Runa mai ra,
Te ruru i a Rongo,
Utaina atu ra,
Ki te riu o Tane,
Ka tau te ara ki te moana e ra, i,
Tenei to awa,
Ko Tutakahia,
E Rongoteina,
To tau mauri ka eke,
He tina ki runga,
He tamore ki raro,
Tuturi,
Hokai,
Tangi haua atu ki te rangi kunawhea,
Tena te tapu no Tu ki waho,
Hurihurihia mai,
Te kiri o te ipo,
Taria e whakarere,
Ki raro ki te whenua,
He moenga matao,
Te moenga herea,
To uru whakaata ki te hihi o te ra,
Ko te ahua i a ei,
Tenei to maro,
Te Hau-o-Rongomai,
HAKIRARA O NGA MAORI. 335
Papatehuatara,
He whiu,
HeTa,
He Tiramate,
He Hauaitu,
He Haukaitangata,
Rire i,
Tukua atu koe,
Tukua atu koe ki runga Toetoetu,
Tukua atu koe ki runga te kaha a Tangaroa,
Ka hoki mai ki muri tenei to wai te wai o
Whitirauwhea,
Tenei to whatu te pou o Whatitiri,
Tenei to wai te wai o Kaitoa,
Te hoki ki te ao,
Mauia koe ki te kai mokai,
Mauia koe ki te kai whainoa,
Mei taua mea, e-i,
Maku e ueue,
Te pou ki Kenakena,
Maku e whakatu,
Ki te hau Paraki,
Maku e Whakatu,
Ki te Whakaruaroa,
Hei ngaki i to mate e tama, i,
Ka kite mai te tini,
Ka kite mai te mano,
Ka kite nga iwi, e-i,
Me korero koe ki roto Whitirawhea,
Naku i kawe atu ki runga o Arapawa,
Pounga waihoe ki waho ki te moana,
Whakakia i te kihau, e-i,
Whakatere mairire ki roto Whekenui,
9 A eke taua ki Rakatuwhenua,
Te tutuki o rongo ki runga o Rakiura, e-i.
338 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TANGI, NA TE HUIA.
Tenei taku tira wahine,
Te kautu mai nei,
No te muri e,
Me tauarai mai au ki te pae rakau.
Kei puta nga rangi mihi atu ki taku ipo,
Ki kona e te hoa taratara mai ai,
Horahora atu ai ta taua kura tangata,
E hara hoki ra i te momo,
I huna ki te toto,
Na Tane i ahu mai,
Ka rere te ariki,
Ka puta kei waho,
Ka hoka te hura manu,
Ka whakatangata mai koe,
Korikori hau ake,
Tahuri mai,
O taringa,
E he ana au ki te rawa,
Na te haere,
E he ana au_ki te rawa,
Na te tangata,
He kotahi koange au,
Ko te kotahi a Whakatauriaiho,
E haere noa ana ko Rere-i-te-hemahema,
Ka tutuki aku koro,
Ko Te Rangi-whakaputaia,
Ko te kai e hanga,
Te urunga, e-i.
HAKIRARA O NGA MAORI. 337
HE TANGI, MO HAURAKI, I MATR KI WAIKARE.
Tera te Kaiwaka,
Ka tu ki te uru,
Taku koara,
Te uira i te rangi,
E kakai raa ana,
Na runga o nga puke,
Ko te tohu o te mate na i,
To ana te marino,
I roto o Hokianga,
He tai au noa,
Te tai ki Onoke,
Unuhia atu ra,
Te puru o Ramaroa,
Waiho ki muri nei,
Ka ru te whenua,
Ka timu nga tai,
I roto Whirinaki,
Karekare kau ana,
Nga tai o te awa,
Tu noa te puia,
I runga o Kahia,
Ka ngaro hoki ra,
Taku hoehoe waka,
Taku waka rere hau,
Ki roto te Kohukohu,
Kia tirohia koe,
E te iwi tere tai,
Wahia putia,
Te tara o te marama,
Taku manu tataki,
Ki te tai Tokerau,
Haere ra e Hau,
Nga tohe maro,
1 \i
\
338 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Haere ra e Rua,
Nga riri kahaki,
Kaore ianei,
Ko koe kia kamea,
Hei mutunga ika,
Ki roto o Waikare !
Kei whea hoki ra,
A Tawhai e rangona,
Kaore ranei !
He tahuri waka nui,
Koe riri whatiwhati,
I to matua ra,
Kia utaina koe,
Ki te ihu o te waka,
Kia whakarukuhia,
Te moana pouri,
Ka kitea i reira,
To kiri marama,
To mata whakarewa,
Ki te wai ngarahu,
He paenga koputu,
Ka pae ki Korora',
He paenga paraoa,
Ki runga te Kaipuke,
Kia whakarongo koe,
Te reo o te tupua,
Kia whakamau koe,
Te kara o Maiki,
Ko te take tena i.
Hoki mate mai ana,
Ko te hoa i au,
Mei a waiho koe,
I runga Okaihau,
Koe riri tungutu,
Kei o matua,
HAKIRARA NGA MAORI. 339
Kia tirohia koe,
E te tini o te hoa,
Ki' wharikia koe,
Ki te ngutu o te pu,
Kia tau te wheoro,
Ki roto Omapere,
Kia tangi te ngongoro,
Ki runga te Ahuahu,
E tika ana ia,
He hinganga rangatira,
I te nui a Ti Maru na i.
Ma wai e ranga,
To mate i te ao,
Ma kore noa iho,
I muri i a koe,
Ma Te Waka ra,
Mana e rangahau,
Kia ea ake ai,
Taku mate whakarere,
E kore koe e ora,
Me kai e au,
Pokai i te tonga,
Nana i timata,
Nga riri ki te iwi.
Ka pa e tama,
Ka kora ake i te pae,
Tikina takahia,
Te puke i Tarahi,
Kia ea ake ai,
Nga mate e takoto,
Moe ana ko te hoa i.
\
340 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
KO TE WAIATA, A TERE.
E muri ahiahi,
Takoto ki te moenga ;
Aha kei a te kamo,
E wairurutu nei,
Aroha noa ake,
Ki te tau ka riua,
Nana taku aro,
I hua waere iho,
Kaua e te mano,
E porahua mai,
Waiho koa ngeau,
Kia noho noa ake,
E roto i au nana i turaki,
Tatara ki tawhiti,
Ka rau aku mahara,
Te whai nei au,
Te tira o Mataia,
Hei kawe i au nga pinakitanga,
Te Wairere nei, ma wai e whai atu,
Ka hoki au whakamuri,
Ki Tauranga ra ia,
Kei raro e Wai e aroha nei au,
Nau i whakawhara ki tou kiri tapu,
A whara ki toku, nui rawa te aroha.
/.
HAKIRARA O NGA MAORI. 841
HE TANGI.
Tera Tawera,
Ka rere i te ata,
Hengia Pouri,
Tenei ka ora uiai,
Mei pewheatia,
Te hapai o te pu,
'Taha mauitia,
Ka he i reira,
Haere ra e Karu,
I te riri hunuhunu,
I te riri tuku tahi,
I te nui 'Ati-Hine,
Tenei taku toto,
Te paheke i raro ra,
Hei whakamatara,
Mohou e Te Hoia,
Ka whati ra e,
Te tihi ki te maunga,
Unuhia atu ra,
Te Taniwha i te rua,
Tere anini ana,
Ki roto Mapere,
Ka hari ra e,
Te wahine 'Ati-Hao,
Ka riro i a ia,
Taku totara,
Haemata ra, i.
342 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE KARAKIA, KI A TU-NUI-A-RANGI.
Ko Tu-nui-a-Rangi,
Ko Tu-nui-a-Mata,
Ko Tu-rama,
Ko Te Ara,
Ko Te Wairua,
Kia matai riri koe,
Kua toro te toko mata ika,
MaTai,
Ma Tui-a-te-po,
Tama te ao,
I aua kia kitea,
Ki to wairaa i tutu,
Ki to~wairua i nganga,
I tu haha mai ki tenei tangata kino,
He tuhi,
He rapa,
He uira,
Ka mate mai te po uriuri,
'Mate mai te po tangotango,
I a au e Tuawhiti,
I a au e Turama,
I a Te Maiaia,
I a Te Whakaruaroa,
I a Rongomaihuia,
Torona te po,
Ka mate.
HAKIRARA O NGA MAORI. 343
HE WAIATA.
Ra te marama,
Ka roko marewa ake,
Mei pera mai,
Ko taku whaea mate,
E tau au e,
Ko te whai a hiku,
Te tangi a taku ihu ;
Whitiwhiti kau e,
Ra te whakama,
Me takapau iho,
Ka pono tonu ano,
Taku kai-reretanga,
Tena te tangata,
I pau kau whai e,
Ka taunu ki a au,
Kei nga taiwhanga,
Pararaki waho,
He moe ra naku, i,
E hara i a au,
1 kowhera nui e,
Na te tangata ano,
Kei kuhu kau mai,
Te kite i te kino,
Ka waiho kia huri.
\
344 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE AWA MOANA.
Kia rongo mai koe,
Hau ruhi,
Hau ruhi,
Hau ngenge,
Hau tukitukia,
Hau e pu mai na,
Ka whanatu au ka piki i a koe na,
Ka whanatu au ka raka i a koe na,
Koia na whiwhinga,
Koia na rawea,
Koia na rawenga,
Koia na purutia,
Koia na tawhia,
Koia na whakarotoa,
Rotua te wai kia rotua,
Rotua te moana kia rotua,
Rotua te rawa uta,
Pikitia te moana,
Te nui tarawa tai,
Tukua atu au,
Kia rere a manu tu.
HE WAIATA AROHA.
Tera Matariki,
Hikitia i te ripa,
'Whea nei e Huka,
Ka tauwehe i taku kiri,
Mokai Tararua,
I araia mai ai,
Te kite atu au,
I taku piringa aoraro,
Naku te tahukura,
I whakamoho i te ahiahi,
Kei tae ki reira,
K& mihi mai ki te iwi.
HE WAIATA, NA HAEREHUKA.*
Ko wai, ko wai teuei tangata ;
£ tangi haere nei,
Ko Te Matapihi koe,
£ whai ana koe i te tira,
I a Te Mumuhu, i a Taoho,
I a Te Haupapa i haere para kore,
Kaore aku ringaringa hei hikihiki i a koe,
£ mamae ana te kanga a Waimeha,
Tupuna uia taurekareka,
Ko wai au ka kite,
Ma Wharawhara-te-rangi,
Te uri o Manawa-pohatu,
Ma tama a Huka,
Ma te mokopuna a Paretera,
Tuakaua o Tunaeke,
Ka pai au ko te whakarongo atu,
Tou taonga ko te Kaoreore,
Ko te Rau-o-te huia,
Titiro to kanohi,
Te hiwi ki Maketu e tawhana kau mai,
Te tara ki Mouao ka tarehua,
Ko Hikareia, ko Tareha ka paru o ngutu,
Ka inu koe i te wai mongamonga,
Te uri o Te Hokotahi,
Ko Rerehou,
Ho mai aku hau,
Nga titaha,
Nga kohua,
* In Mareh 1851, Te Pani and some other ehiefs of the Ngatiawa tribe aeeom-
panied the GoTernor to Waikanae to meet Rangihaeata, whom they had not eeen
einee the termination of the war. Rangihaeata then recited this poem, to signify
that, aithough these chiefs had eome under the proteetion of the Governor, he
eonld not give them a Tery cordial reeeption, because his heart waa ao stung with
the inauita contained in the Patere whieh Te Piki had composed again*t him and
his tribe (see page 283), that he was qnite iU Irem ?exation. At the same time
he signifled by the poem, that had theae insnlts eome from great ehiefs Iike Te
Piroi and hia reiation, then he eonld have borne them ; but eoming as he thought
firom base-born plebeians, they were qnite insnpportable. He thuª paid a Aatter-
ing eompiiment to Te Puni, yet at the same time dexteronsly inanIM \iio*fc <*>$&.
whom he was so enraged.
348 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Mo te pu rangatira i tukua ake nei,
E waiho ana au,
Hei kai angaanga,
Mo te Keteiwi ma ;
Ekore Te Whata',
E hunuhunua iho,
Me whakakapoai,
Kia rato matou,
O tapu tuarea,
Ka noa i au na, i.
KO TE WAIATA, A TE TOENGA.
/
Kaore te aroha,
E huri i roto ra,
Tau kei Kapiti,
E moea atu nei,
Oku wairangi,
Ki te tangi,
Kau atu,
Karea kautia,
Ko koe na e Hui,
Tara te korero,
Ka tikanga, e te rau,
Au ka pirangi,
Te hua aku kamo,
Ko te rere i Ouru,
'U ra e kupenga,
E aurakina mai,
Waiho kia hoea,
He moana tai tua,
Te kite atu au,
He horanga putai,
Na e Ikawhero,
Kei tawhiti na koe,
Whano ka urutu,
Te manako i a hau e.
HAKIRARA O NGA MAORI. 34
KO TE TANGI, A TAOHO.
Ra te whetu,
Ka mahuta i te pae,
Me he mea Tawhaki,
I roto i to riu,
O haerenga popoto e,
rongo mai haere,
Haere i te ata e,
Te ata o Tariki,
Ka whiti mai ko te ra e,
Ka kai ki to kiri,
Utaina atu ra e,
Ka hemo nga hau o Niwa,
Haere i te ata e,
Ko nga karere,
A Kama, raua ko Okioki,
Uira i te rangi e,
Ko te Kurapotea,
Taku arai riri e,
Ki runga te taumata,
1 te nohoanga runanga e,
I a Matohi ma nei,
Tenei nga patu e,
Kei o matua,
Kei a Murupaenga e,
Hei here i te waka,
Hei korero tu e,
Hei whakaaro,
I te riri,
He atua rere rangi e,
Ki runga o Taranaki,
Ka rangona te panga e,
He waka utanga nui,
Na o potiki na i,
/
350 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Ka ngaro Taumua e,
Ka mate ko te tai ki te urutoa,
Taku whare ki uta e,
Ko te rakau na Tu,
Ko Tangimaomao,
He whare papa riri e,
Na o tupuna,
He kauhoe mou e,
Ko Papa-tu-ki-te-rangi,
Ki runga o Hikawera e,
Kia hurihia koe,
Nga oneone whakaparapara nei,
Marere te punga o M airu e,
Te waka o Whakatau na i,
Ka karanga o Hau,
Ka u au ki uta e i,
Ngaro noa Tuwhare ra,
Te huinga korero,
Tenei to patu e,
Ko Kapuamangu,
Ka taka i te whare,
To pu tangi ata e,
Kia mihi atu au,
Hei whakarongo mai e,
Ma nui whenua,
Hei whakarongo mai e,
Ma rau o iwi na i,
Pinea te kapua,
Ko te Rangitaumai,
Pinea ki tawhiti,
Ki runga Maunganui,
E Tohe tangi kino,
Whakarongo mai ra,
Te kauhoa taua,
I to matua ra,
E moe i te hau na i.
HAKIRARA O NGA MAORI. 351
HE ORIORI, NA TE MOTU, MO RANGITUMUA.
Rangitumua e noho mai ra,
I te kahika, a Hinerahi ra e-i,
Tenei au nei e tama,
Kai te kimi uoa,
Kai te rapa noa i aku mahara,
Kaore nei e tama te rahi tangata i a taua,
Ka ngaro ra ia te wa ki to tuakana,
Nga whakaruru hau,
tini raua ko mano,
Tena ka riro i runga i nga hanga a Taikomako,
1 te kapukapu,
I te kaunoti,
I nga hanga a Mahu i hara mai ai,
Ki te rangahau i a Taewa,
Ka poronga i reira,
Koi a Kurapatiu,
Ka puta ana pori,
Ka tau mai i tana tau i a Marewa-ki-te-po ehe,
Ka nonoho mai ai,
Kia tau ki raro ra,
Koia te kai whakatutu,
E noho mai nga hiwi ki Kahuipu ra,
No te hokinga mai,
Ka waiho i te hamuti,
Ko Tuwhakarongomina,
Ka mate i reira,
Ko Haereatautu,
Te ngakinga o tona mate,
I Upokotaua.
HE WAIATA, NA NGATI-KAHUNGUNU.
Taru turanga ake,
I te hihi o te whare,
Me te kai aowhia te roimata i au,
Aroha i mahuki ki te tau ka wehea,
Ka ngaro ki te tonga,
Naku koe i tuku atu i te mata raharaha,
I te rehia, i te harakoa e,
I te ringa toro, i te ringa horahora,
Na te waitohu i whiua ki a au,
Ka hei ra tau e te mate o tawhiti,
Nana nei kai kohi i aku kiko,
'Ore he papa e tutakina mai,
Aue kaha ai taua te haere.
E muri ahiahi,
Takoto ki te inoenga,
Whakatoro ana mai ko to wairua tonu,
'A hewa au e tenei kei te ao,
Whanake te maha i a rau a Raro,
Me tangi atu koe te tangi o Rakaua,
Te tangi o Rikiriki kia hoki mai ai,
£ hara koe i te tane he puhi koe naku,
Te ipo ki te m&enga,
Naku ra i kau mai te awa ki Waikato,
Te ata tirohia i te hinapouri,
Huanga tonu au na Harihari-te-raro,
Na Te Raupare noho ana i Okaiokai,
Na Te Huhuti nau i kau mai,
Ko Hine-teko i te Rotoatara,
Aea ake ana ko Hine-hore ko koe,
Huanga tenei ka rite ki a au.
/
HAKIRARA NGA MAORI. 353
HE TU A PANA TAMARIKI WAHINE.
Tena te pukepuke ka tu,
Ka tu ki uta,
Ka tu ki tai,
Ka tu ki te hohonu,
Ka tu ki te parenga,
Ka tu ki te ahunga mai i Hawaiki,
Ka tu ki te aponga mai i Hawaiki,
Ka tu ki te whakatohuatanga mai i Hawaiki,
Tena tokotoko ka tu,
K<* tu i tenei ata,
I te ata o tenei turakanga,
I te ata o tenei wai tuhi,
I te ata o tenei whakarukutanga,
I te ata, i te ata o Hine-angiangi,
I te ata o Hine-korikori,
I te ata o wahine,
Tena te whakaruku ka kawe,
Tena tokotoko ka tu,
Ko te tokotoko o Hine,
O Hine-rauwharangi,
O Hine-i-te-iwaiwa,
Tena tokotoko ka tu,
Ka tu ki uta,
Ka tu ki tai,
Ka tu ki te ahunga,
Ka tu ki te aponga mai i Hawaiki,
Whakahopu,
Takahia ki tai,
Rukuruku,
Eaea,
Rukuruku,
Eaea,
Ooi,
1 x
354 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Te Mokoputangaroa,
Eei,
Takiritia,
Takiritia ra te tapu o Hine,
Te tapu o Rua-nuku,
Ka kawe ki te wai ka turakina ha.
HE NGERI, NA NAMATA *
E uta ana,
E whiu ana te kakau o te hoe,
E uta ana,
E whiu ana te kakau o te hoe,
A he aha i raro ka riri f
He aha i raro ka nguha,
He aha i raro,
Ka kawe roroa ki tana mokai taringa rahirahi,
Whea te tapoko e kuhu ai te hanga o Maitai,
A ki whea ki whea,
Ki konei ano 9
A ki whea ki whea,
Ki konei ano,
Huhu ai waru ai,
Huhu ai waru ai 9
Na we hoki te hanga takamori,
A to wahine,
I homai ki konei,
Tena whakataka koa,
Pura te karu i te oneone,
Waiho ma te tangata e titiro,
Te tapoutanga,
O to hope kikokore tikaroa, a.
* The words priuted in iuiiea are eung aa a ehoraa.
/
HAKIRARA O NGA MAORI. 3‘5
HE TAU WAKA, ME KA TOIA MAI I TE NGAHEREHERE.*
Kotia te pu,
Waiho i kona,
Kotia te kauru,
Waiho i kona,
E ai ra,
Ko te umu tuhi,
Kihai i tae ki nga pukenga,
Ki nga wananga,
Ki nga tauira,
Matua kuru,
Matua whao,
Matua te toki,
Matua te tatai, haruru,
Tu ake au ki runga nei,
Ki te whare hukahuka no Tangaroa,
Tangaroa i whatia i Ahunuku-tai ma-roro,
Orooro te toki na Hine-tu-ahoanga,
Kaore ko au ko +tata e kimi ana,
E hahau ana i te awa i Pikopikoiwhiti,
Mate iho ana ki Maunga-roa,
Mate mai ai Kowhitinui,
Ta taua rangi,
Mate mai ai i a Rata Wahieroa,
Ta taua rangi,
E Ri, e Ri e y
E Ra, e Ra e 9
Te ta wariwari au ki te riri,
Huka,
Huka>
Huka te riri,
Huka,
Huka te tauaraia,
Ia.
* The woreta printed in IttEieA ´re sang as n ehoraa.
356 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE KARAKIA MO N6A TANGATA MATE KONGENGE, KA TITIRO
IHO TE TOHUNGA Kl TE TUPAPAKU KA TATA KA MATE, KUA
RERE AKE TE MANAWA NEI KI RUNGA KI TE IHU, KA
KARAKIATIA, E TE TOHUNGA.
PUPUHA,
Pupuha whakaea te manawa o Rangi,
E Rangi,
Ranginui,
Rangiroa,
Rangitahua,
Tahua-nuku,
Tahua-Rangi,
E Tu honiai to wairua, ora,
He ora,
Ora ki Tupua,
Ora ki Tawhito,
Ora ki te whai ao,
Ki te ao inarama,
Tihe, niauri ora,
Ka hinga,
Ka mate,
Ka hinga te rakau,
Na Aituhau,
Na Aitupawa,
I reira te kuru,
I reira te angi,
I reira te rakau taki wara,
He tau tika,
He tau oha,
Ka anga uta,
Ka anga tai,
Ka anga te po,
Ka anga te whai ao,
Ka anga te ao marama,
Tahuri mai e nga atua,
HAKIRARA O NGA MAORI. 357
Anga mai e nga atua,
Ko te tiwha,
Ko te tiwha i a Ranginui e tu nei,
Pera hoki ra Tutepeaunuku,
Tutepeaurangi,
Hurihuri kimo ana,
Peruperu kimo ana ka ranea,
Ka ranea marire he pawa,
Taiataia ko matapo,
Ko mataao,
Ko mata anianiwa,
Ki te tutawake,
Ki te hau o te Rongomaiwhiti,
Taia i to uru,
Ko Maru-taia i to rae,
Ko Maru-taia i to takataka,
Ko Maru-taka te roro taka ki uta,
Taka te roro taka ki tai,
Wahie aha, wahie rewa,
Wahie atua,
Houhou atua.
HE HONO.
E Tiki e,
Ho mai te ruruku,
Rukutia,
Taroia,
Tamaua,
Toro te kiko,
Arawa i o uaua,
Tenei hoki te tutaki,
Ka mau.
\
358 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE KARAKIA WHAKANOANGA I NGA RINGARINGA, O TE
TANGATA TANGO I TE TUPAPAKU, ME KA MATE I TE
KONGENGE, I TE MATE TAUA HOKI.
Te purangi,
He taketake,
Ko te taketake i tua,
Ko te taketake i waho,
Ko Tai-a-Rangi-nui, e tu nei,
Ko Tu-hikitia,
Ko Tu-hapainga,
Haere mai te ki,
Haere mai te korero,
Haere mai te korero,
Haere mai te wananga,
Nga tapu ki nga tapu korero,
Nga tapu ariki,
Nga tapu tohunga,
Nga tapu i a Tu,
I a Tu-riri,
I a Tu-nguha,
I a Tu-paro,
I a Tu-kai-taua,
Amo ake amo ake,
Kura-nonoi e,
Kei runga te purangi,
Kura-nonoi e,
Kei runga te taketake,
E Kura-nonoi-Rangi ha i,
Amo ake au i nga ihi,
I nga tapu,
I nga mana,
I nga Tu-tawake,
Ma Rautakina,
Ma Rautakina ha i,
Whangaia ki te rangituaiwa,
Whangaia ki te rangituaono,
Kei te ki wa,
Kei te Kura to,
E te kokiri e rere,
I runga te rangi nei e,
Te oriori e,
Te oriori e,
Te tapu huhu,
Me te tapu huhu,
Te horohoro,
Me te horohoro,
Te whakanoa,
Me te whakanoa e kia noa,
Noa rawa ka kai,
Ka kai e,
Ka kai ki te rangi,
Ka kai e, ka kai ki a Whiu,
Ka kai e, ka kai,
Kia upa ka kai e,
Ka tango ake ana Whitiki,
Ka waiho i a ia kia mate,
Mate i a ia kia ora ora,
Kia ora ki tupua ora,
Ki tawhito ki te whai ao,
Ki te ao marama au ka titoi,
Au ka titoi,
Au ka hahaka,
Au ka hahaka,
Koe hiha titoi ki tawhito Nuku,
Titoi ki tawhito Rangi,
Titoi.
300 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TAU, NA NAMATA.
E te iwi e,
Ki Kahorehore,
Ki Kahorehore,
Ka rere au ki Ngapuhi ra,
Ki te tama whai riri,
E tama Aho, e tama a Kawe, to inati,
Ka tikitikia he kawau,
A he kawau tikitiki,
Tahuhu ki te awa ki Waikato,
A he kawau,
Kiroikimi noa ana,
Rapurapu noa ana,
Kei whea te tangata ue,
Ara kei te pnke i miti,
Kei te puke,
Hongi ki te puke,
Kei Kahorehore te waha tangata ue,
Taitaia mai te puke i noho ai te whetito,
Pahi mai ra,
Paha mai ra,
Tena ta tatou pokai karikawa,
E taka noa ana i runga i te kemokemo,
Tuwhaina atu Raukawataparirihau,
Taka noa ana koa iana,
Te Pokaitaua ka moti te whenua,
Ka moti te tangata,
Ka waiho iho te papa i raro,
E penei te uaua, i te uaua,
tenei waka i te uaua o tera waka,
1 te uaua,
Ka tapoko tapoko hu kereru,
Ka tatiha a taua nei mahi e whae,
Whakaronga ake ana ko te tangi mai a te tui,
He aha tau e te ko.
HAKIRARA O NGA MAORI. 361
HE TUA PANA, MO NGA TAMARIKI TANE.
Tena te pukepoke ka tu,
Ka tu ki uta,
Ka tu ki te wai ;
Ka tu i te ahunga mai i Hawaiki,
Ka tu i te apongo mai i Hawaiki,
I te whakatohuatanga mai i Hawaiki,
Tena pukepuke ka tu,
Puke ka ranga,
Ka tu i te ata,
I te ata o tenei turakanga,
I te ata o tenei whakarukunga,
I te ata o Tu,
I te ata o Tama,
I te ata o Tutawake,
Aai !
Tena tokotoko ka tu,
Ka tu ki uta,
Ka tu ki tai,
Ka tu ki te hohonu,
Ka tu ki te parenga,
Ka tu ki te muri wai,
Ooi!
Kei te muri wai o Hawaiki,
Whakahopu takahia ki tai,
Rukuruku,
Eaea,
Rukuruku,
Eaea,
Ooi,
Te Mokoputangaroameha,
Takiritia ra te tapu o Ruanuku,
He tapu ka kawea ki te wai,
Ka turakina, ka whakawaituhitia,
Ooi,
1 *
I..U U I H
362 KO NGA MOTEATEA, MB NGA
Takiritia, takiritia ra te tapu o te tama nei,
He tapu kawea ki te wai,
Ka huhua ka whakanoatia,
Ooi,
Ka whakahekea,
Ka whakamamatia,
Ooi,
Takiritia i reira,
Toro i reira toro he,
Tona kinaki, tona kinaki,
Kia tu ko Tane i te ata o Tu,
I te ata o Tama,
Te marama i te ata taweke,
Te marama pokai tu,
Whanau au te marama,
Ko Tawake, ko Tama,
Whanau au e te marama pokai tu,
Katahi, ka rua, ka toru, ka wha,
Pokai tu au e te marama,
Pokai e, pokai e,
Ka rima, ka ono, ka waru,
Tu au e te marama,
Pokai e, pokai e,
Kei te torutoru, kei te pekepeke,
Te karere na tama i tiki,
Ki runga te Rangihoaia,
E te rupe, rupe iho, rupe ake,
Kei tai heke iho, heke ake,
E Rua e nau mai ki roto te whare,
Ki tokotoko e Rupe,
Nau mai ki te moenga,
Ki to patu, ki to taoroa,
Ki to Honikura,
E Rupe,
Nau mai e Rupe ki Maunganui,
Ki Maungaroa,
_ª*
HAKIRARA O NGA MAORI. 363
Ki Maungakariretoro,
Tenei to ara e Rupe,
Ko Mimira-i-te-rangi e Rupe,
Raranga, raranga ra taku taka pau,
Ka pukea,
Hei moenga mo maua ko aku rei tokorua,
Kotahi ka pukea, e te wai ka pukea to,
Ka pukea to he,
Ko Toto, ko Tama ko Manumea,
Ka pukea, ka pukea au e te wai,
Ka pukea ko Tu, ko Tawake,
†%
Ka pukea ka pukea au e te wai,
Ka pukea, ko Tawake, ko Toi, ko Rauru,
Ka pukea, ka pukea,
Puke toro, puke toro he.
HK TANGI, NO NAMATA.
Taku nohoanga whakateka i te tau,
I ngaro ai te tangata,
Pakia e au hau ke hoki,
Ka porangia rawatanga ngaro noa e hine,
Tupu a hue te kai, kei te moana,
Tupu a hue te kai, kei te ngahere,
Ko te pa whakaruruhau o te mara,
A Takarangi, a Ngarangikapupuke,
E tuku ki Rangitoto,
Maku e whakamau te utu ki Okare,
He herenga taniwha.
MMMU^MwkiIU
I
364 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA.
Kaore te pawera,
Te pakikini kei te tinana,
Whakatau rawa iho,
*
Te tau noa ki te whenua,
E tuia ana mai,
He warawara tupua,
Ka huri whenua e,
Ka wheroku au ka mate,
Ki mai na koutou,
Kei runga au o te taku ahi,
Kaore koa e,
Ka te riri e aku hoa,
Naku nei whakahohe,
O mahi nei, e namata,
He pai aha koia,
I nuia mai ai,
Ka pa te tinana,
Me here pipipine,
E whi te ruruku,
Ka whiti au kei Haumua,
He kai na e au,
E whakaratoa ki te tini na,
*
E kai mohu tonu,
Na Tiki ra i a waiho,
Kei tiriwatia,
Kei te tinana,
E mau ana.
!
HE HAKA MO TAKARANGI.
He tangata kau Takarangi,
Na Manukawehi,
I here ki te taura,
Hei waruwaru kao,
Ko Te Whiti te tangata,
Nana i turu pou mai Paritutu.
HAKIRARA O NGA MAORI. 365
HE WAIATA, NA NAMATA.
Kaore te hukihuki,
Ka riro ki te mauri,
A, e hoa ma korero tu atu,
Te one ki Rangatira,
Ka kaite korua,
I te mata,
Tangata ka whaki kia uui,
Noku nei te kino,
I haere i te ngutu,
He kino mai ano,
Te uri o Papango,
Nuku mai,
Ki a au he waewae,
Meroriki,
I titiro ai koe ki te kino i a au,
Ko wai hoki koia,
Te wahine pai rawa,
Ko te wehenga atu ano i a Muturangi,
Oti tonu atu ia,
Me tona nei pai,
Kei te moana ra,
Te parera papai.
HE TANGI.
Ko te kiri kahurangi hoki,
I wera i te ahi ;
Ko au, ko te kiri tutua,
E waiho mo te ora ;
Ko au ko te kiri matotoru,
E whakaora mo te ao,
Ko te kiri kopipi,
E tuku ki te mate.
366 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
H´ TUPE MO TU.
Karo taha, te karonga a te po,
Karo taha te karonga a te ao,
Tupe Nuku,
Tupe Nuku,
Tupe Rangi,
Tupe Rangi,
E Tu-te-rangi-kokota,
Tahua atu,
Tahua mai,
Tu-whakamoea te toha Kaurerewa,
Kaurerewa te mata o Kiukiu,
Te mata o Kapewhatu,
Ko Kapewhatu,
Ko Ruatangata-matua,
Auta Nuku,
Auta Rangi,
Turuturua te tapuwae o Uenuku,
Hokai te tapuwae o Rongomai,
Tinatina ma Korowhatu,
He punga, he aka, he tauira,
Ko te tauira o wai,
Ko te tauira o Tu,
Kurupine Tu i to manawa,
He manawa riri, he manawa nguha,
He manawa Kaukauia,
Taku mata ko te whetu,
Taku mata ko te marama,
Taku mata ko te ra e tu nei,
Ki kona koe tu mai ai,
Ki konei au tu atu ai,
Whakarere whatu ki taku wheinga.
L
{
HAKIRARA O NGA MAORI. 367
HE KARAKIA WHAI TUPAPAKU KA HINGA TE PAREKURA KA
PATUA TE NUINGA, KA MATE KATOA, KA PAHURE TE MEA
KOTAHI, KA TITIRO NGA TANGATA, KA TAHI KA KARAKIA
TE TANGATA MANA E WHAI, KA MEA.
Ko Houtu,
Ko Houtu,
Ko Hourere,
Ko Hourere,
Ko Houtaketake,
Te kai a Tu,
Te kai a Whiro,
I runga ano te puranga o te iho,
I raro ano Tauranga-te-aweawe,
Whaka-Hotu-nuku,
Whaka-Hotu-rangi,
Tokina te Rangi-tu-mamao,
Tupe,
Tupe ki te puke o to wahine,
Tupe ki te puke o to tane,
Tukua atu au kia rere a manu,
Me Houmea.
HE HAKA.*
Ko au anake te tikoro nei,
Ko Ringatehatia,
Ka mekemeke te rau o te tangata,
Ka riro ki Wiwi 9
Ka riro ki Wawa,
Tdia e hara mai ki konei,
Whakakita ai te tarakikh
Kita 9 kita.
* The wonit printod in ittUea m mmg ta & ^oma.
HE WAIATA, NA NAMATA.
E raro taringa kore,
Whakahuatia mai,
Kei te hua au e,
Te toroa i te moana,
Tuku marire mai,
Nga makau maori,
E taea ianei,
Te papare ki tahaki,
E Tihe ma e homai koia e,
Te wai paraoa e,
Kia whakapakia,
Mo runga i taku rangi,
Ka noho makikore ra,
Utaina e Tihe,
Ki te ihu o te waka,
Nga uranga atu,
O te Tahawera nei,
Ka taka i te taringa,
Ki te whakarongo atu,
Whakakore rawa ake,
Ka tauaki nui tonu.
HE NGERI.
Ma wai e kai te harore,
Ma wai e kai te harore,
Ma wai e kai te tawa puta,
Ma wai e kai te tawa puta,
Ma wai e kai te hinau te kame a te kiore,
Taku waha kai kai,
Taku wahakai kai,
Taku waha kai kumara whakahoro o Whakatete,
Ka puta te rongo i a Tuwhare,
Auraki kau ake ki Parikanihi,
Kei runga kei te wharawhara kei te noho.
HE TANGI, TAWHITO.
Tunui ki te po,
Whitia mai ki te ao na, i,
Ki kona e te tau,
No te tangi noa,
Kei whea i a nei,
Nga manu korero,
Te ata ka whanake,
I runga o Whakapu na,
Kawea e ia,
Ki te ingoa o tana potiki,
Ahua mai ai,
Nga korero ki te tau,
Haoa koe,
Te kupenga,
He taura rua tena,
E tangi to ihu,
E haehae to ate,
Koia tonu ano tena,
Ko to wahine,
Ka pau ko te ahi,
He oti ano te oranga o taku potiki,
Taku potiki e,
Ki te manuhiri puta,
Taku potiki e.
Nga patutu taua ki te rangi,
Whakamau ra e tama ma,
Ki te wai whakaata,
to koutou tuakana,
Kei a Rangi aku,
1 nunumi ake nei,
Wareware ana hoki,
O ngakau atua,
O rauhanga nei,
E te tau na, i.
^ K
370 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
KO TE TAU I TAHUNA AI, TE TATAU-O-TE-PO TE WHARE
O MIRU.*
Tauia,
Tauia te papa kia haruru,
Tauia,
Tauia te papa kia ngatata,
Te huakina,
Te whare mehameha,
I & Miru e ara,
E ara,
E ara,
E te whare komuhumuhu nei,
E ara e te whare korerorero nei,
E ara i te urunga,
E ara i te moenga,
Ka matika,
Tu ka haere,
Tu ka tu,
Awhiowhio i Nuku,
Ka tutu,
Awhiowhio i Rangi,
Te turakina atu ki te po uriuri,
Te turakina atu ki te potangotango,
Te turakina atu ki te po i a Hineruakimoe,
Te ora mai hoki ki a au,
E whanatu nei kia mahaki,
Mahaki,
Mahaki, marire,
Ko wai te toa i mate, ki te whare na,
Ko Ngo, raua ko Kewa,
Maina te ahi kia mahana,
Tahuna te ahi kia mura,
Tahuna te Tatau-o-te-po,
/
* The three last Iinea of this aong are sung as a choru8.
Kia haruru,
Rere te kora,
Rere ki te Uru-o-te-Rangi,
Rere te koro,
Rere ki te Uru-o-Hawaiki,
Ka noho mai Tau,
I te Uru-o-mata-tira,
Te tukua iho ai,
Te kaha i a Ihenga,
Raua ko Rongomai,
Whiria,
Whiria,
Whiria te kaha tapu,
Te kaha ranga ;
Taua Tuturi-o-whiti,
Whakamaua kia tina,
Tina,
Hui, e,
Taiki, e.
KO TE MATA O TE HORONGA, O MATAKITAKI, I A NGAPUHI.
E noho ra e Muri,
Tiakina te tauranga ika kei Ahuriri,
Whakahoro ai to moenga,
Kia ngawari te papa ki raro,
Kei noho titengi koe,
E ngari to Te Rongohu,
He whakairinga moenga,
Ki te rua o Koroki,
Kawea te ngaha te kai,
Whakahaerea nei e te nane,
Ka hu ra i te puta o te reinga,
Hu.
372
KO NGA MOTEATEA, ME NGA
KO TE WAIATA, A KOROPANGAITI, MO TE TOKI KORE.
Tenei ka noho,
Ka pupuke,
Ka hihiri,
Au mai te whare e ai,
Inoi kau atu,
He ringaringa tangata,
E nako mai ana hoki,
Whiti rau i roto ra,
Me kai kau 'no,
Au nei toki kore,
Me tao kau 'no,
Te wahine remu pango,
Ko aku niho i koi,
Ki nga taewa nei,
Ka hewa Te Kaireka,
I tukua atu ai,
Hei hoko toki atu,
Hei whakamatariki,
Mo te Tarere ra,
E whakapukea nei.
HE KARAKIA.
/
I tena te huri,
Te huri ka whakarawe,
Te huri e whano ai koe,
Ki to tini,
Ki to mano,
Ki to kau ariki,
Whakairi atu to ara,
Ki te rangi.
HAKIRARA O NGA MAORI. 373
HE KARAKIA MO TE WHARE NUI WHAKAHARAHARA, MO TE
WHARE HOU ME KA OTI TE HANGA.
Kimi te kawa kimihia,
Kimi te tapu kimihia,
Kimi te kore kimihia,
Kimi ki uta te kawa,
Te kawa Tane,
Ki a Tu-maunga i uta,
Te kawa te kawa Tane,
Ki a Tu-parara i uta,
Te kawa te kawa Tane,
Kimi ki tai te kawa,
Te kawa Tane,
Ki a Ngaru-tarawa i tai,
Te kawa te kawa Tane,
Tenei ka kite, kite,
Kite kite,
Mautakatia te uho e o te whenua,
Te mana e o te whenua,
Karoro e ki te po,
Karoro e ki te ao,
Maire-hau e no Tu e taki mahuta,
Te rito hai,
Ka keri ra taku tapu he nui here,
Niu tona,
Angiangi matangi te niu here,
Niu here,
Niu toria,
Takina te kawa ko kawa nekea taku kawa nei,
Te whanatu ki te kimihanga o te rangi,
Ki nananga e o te rangi,
Rangi-nui,
Rangi-roa,
Rangi-kokouri,
Kapua-nuku,
/
374 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Kapua-rangi,
Ka tutu te hoata,
E tere i kuparu,
Tera waka,
Matihere koia kapetau iho,
Kapetau ake,
Kapetau rearea rearea,
Ki Whangawhanga-te-rangi a tihoi,
Tihoi,
A tihere tihere,
A ka whetoki whetoki te manu ki uta,
A ka whetoki te manu ki tai,
A ka wheti wheta amo ake,
Amo ake te toki nui a Tane,
He toki nui, he toki roa,
He kuru tawake,
He kuru pangopangoa,
Aitu, Aitu, ai,
Maitiiti, Marekareka te tupua,
I karokaroa te mata o Hawaiki,
Kei te pou tuaroa te maro,
E tau ai au,
E tau te maro tauria,
Kei te pou toko manawa,
Te maro e tau ai au,
E tau te maro tauria,
Kei te pou whakaotinga te maro tauria,
Ka tau tana maro e tauria,
Karuru, karuru au i aku rama ki te tai,
A Henga ;
Pera hoki ra aku tungane tama,
Ko Pepemua,
Ko Peperoto,
Ko Pepetaha,
Ko Pepe-te-muimui,
Te Tira-toro-ngahuru,
HAKIRARA O NGA MAORI. 375
Te marama i whanake aku tama hai,
Mei hara mai mei tirotiro,
I hara pea i a Maramawhakahotu,
I a Marama-whakataha,
I a Marama-whakaahu-ake i-te-pae,
Ko reka ko taua karekare,
Te tai ki raro Tonganui,
Tureke iho,
Tureke torohai,
Tangi ake au e Rangi ki runga o Atu e Rangi e,
Tutarahia ai taua e Rangi e,
I maumauria ai taua e Rangi e,
Kore ko te mea ko te mapu na tere,
Ko te tangi hai,
Hikihiki to tapuae,
Rangaranga to tapuae,
Hi, ha,
£ hara mai ana pea,
Hinemanini,
Hinemanana,
Kai ma te koura,
Kai ma te kokopu,
Kai ma te tapora,
Ti, ta, i taku wai haroharo.
HE WAIATA.
Takoto Whangaroa, e-i,
Whaiti kokori,
Rerenga, waka mai,
Nohou ra e Te Iwikau,
Utaina atu au,
Hei turu i te hua, e-i,
Te Wheke a Muturangi,
E kukume tau nei, i-i.
376 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
KO TE WAIATA, A TE KAAHURANGI.
Ko te atamai ngutu au a te tamaiti nei,
Mo aku haere ruahine i te waha roa,
He koha naku e,
Ma wai taku mea e tiki mai e wewete,
Ma Tawa i raro,
E hara Te Kene,
He tangata wairangi ki au anake,
Ngari Te Tumuhuia,
Hei oranga ngakau,
E kai nei koe i au,
He marama mate, ka kowhiti kei runga,
Ki Tauranga ra, ko Ngaurakau,
Ko Turuhia,
Na wai koe i whakatata,
Na maua ko taku ropi,
Me whakatangi te korowhiti ki Maketu ra ko,
Te Whetuariki,
Tahuri ki Whakatane ko,
Te Kahurangi,
Koe ara ripeka e rau mangangatanga o,
Te ngakau,
Ki Rotorua ka ngaro te wai o Ngati-Huia,
Te Apoapo, Te Uremutu,
Ka tu motoi tangata ko TeTaraha na ke,
E mau ana te ingoa ko Te Rangihaeata,
Tahuri ki Waikato,
Ko Pura koia,
Ko Te Hiakai,
E tuwhera ana waenga he awa taniwha,
Maku e whakakopi, ka,
'A kopi mai.
HAKIRARA O NGA MAORI. 377
HE KARAKIA MO NGA TANGATA, ME KA PATUA, KA WHATI
NGA RINGARINGA, ME NGA WAEWAE, NO REIRA TENEI
KARAKIA .
Tenei te kume,
Te kume,
Te wai nui,
Te wai roa,
Te wai mareparepa
Te tutaki Nuku,
Te tutaki Rangi,
Te whakataura,
Eu,e mau e noa,
Tutakina te tahuhu,
I hara mai me te toto,
Tutakina te tahuhu,
I hara mai me te uaua oi,
Tenei hoki te ruruku,
Ka u, ka mau,
Ko te ruruku tapu o Tane,
Tane i ho mai koia te ruruku,
Rukutia iho kia u kia mau,
Kiri o te rakau ho mai mou e,
Kumea toia,
Kiri o te Ngarara ho mai mou e,
Kumea toia
Kiki toi ake hai.
HE WAIATA AROHA.
E to ra koia, ko te ra,
E ahua iara ko te whakangaro e,
Ka hara mai roimata ka maringi e,
He koke ko koe, kia rere mai e,
Kia tapapa he maru tangata. v
378 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE KARAKIA MO NGA WAKA ME KA HAERE KI TE MOANA.
Ruruku te Rangi,
E Rongo tenei te rangi ka ruruku,
Piere te rangi e Rongo tenei te rangi ka piere,
Ngatata te rangi e Rongo,
Tenei te rangi ka Ngatata,
Teoei te rangi ka u ka mau,
Ko te ruruku i rukutia ai,
Te Rangi-nui e tu nei,
Ko te ruruku i rukutia ai,
Whatu-te-ihi,
Tai honuhonu te tata,
Tai karekare te tata,
Tikina mai au utaina,
Ka tere te waka hai,
Te taotao kei runga te taotao e Rangi,
Te mata ihia e riri mai ra e,
E nguha mai ra ka turakina,
Ka romia ka whakaruhia ka whakangehea,
Tena taotao Rangi ka eke i tenei tua kiato,
Ka eke i Uru-te-tarawa,
Kei runga te tarawa e Rangi,
Te whanatu taku tarawa nei,
Ki te mata i a Tu e riri mai na,
E nguha mai na,
Ka turakina,
Ka whakaruhia,
Ka whakangehea,
Tena tarawa ka eke i tenei otukiato,
Ka eke i a Rauru.
/.
HAKIRARA O NGA MAORI. 379
HE KARAKIA, MO N6A KAI KATOA.
Waere waerea iho, ta taua taru oi,
Matua matakare to hai,
Tera kei runga,
Te tira e Rangi,
Te tira koi to puturanga,
Koi Hawaiki,
Kia korikori koe,
Koi to mauri ka tupu,
Tupu koe e to mauri,
Ka rau huihui koe i to mauri,
Ka rau matomato koe i to mauri,
Ka te tupu koe i to mauri ora hai,
Whangaia nga atua kia anga mai e,
Whangaia Rongo kia anga mai e,
Whangaia Rongo te karo patu,
'Ai mitikia,
Ngaua horomia,
Ka ata kai te Whakatokare rire,
Te maramara o te rangi,
Tenei to whangai maroro,
Maroro to hiakai,
Ka tatari ki tai,
Mata tini,
Ka makatetea,
Ka whakatara te niho,
E Rongo,
Maroro te Rangi e hai.
v
380 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE KARAKIA, MO TE MUTUNGA O TE HAUHAKENGA
KUMARA, KA WHAKAHOKIA ANO TE PITO, NO REIRA
TENEI KARAKIA.
Whererei,
Whererei te puke i te iwi roa,
Kia tu ahua iho,
Kia tu ahua ake, to,
Whererei te puke i a Maui,
Kia tu ahua iho,
Kia tu ahua ake to,
Ten ra to tawau e kuia,
Ka rere to tawau e kuia,
Ka ti to tawau e kuia, hai,
Takoto au iho,
Au ki raro ki to matna,
Ki a Papa,
Ko Papa-nui,
Ko Paparoa,
Ko Papa-i-tukia,
Ko Papa-i-matoe,
Ko Papa-i-wawahia,
Wawahia e Tau,
Wawahia e Rongo,
Tena te kano,
Ko Rua-kaeke,
Koi waho,
Koi te hapu nui.
HE WAIATA, NA NGAI-TAHU.
Te tuiau, ki te katikati,
Te whakakekeu moe i a au,
Te whiuwhiu taku tatari,
Kei Parakiwitini,
E patu mai ra, Taiaroa,
I te Kakerangi,
E takaru ra,
Kei te moana.
HAKIRARA O NGA MAORI. 381
HE KARAKIA MO NGA IKA KIA HAERE MAI.
Te ika i Rangiriri ra e,
Ka tukia i reira,
Ka ngarue i reira,
Whare ripo,
Whare o Tangaroa,
Rire,
Ko ika ka tere mai,
Rire,
Te ara taki ki whane torÙ hai,
Te ika i Kapiti ra e,
Ka tukia i reira,
Ka ngarue i reira,
Whare ripo,
Whare o Tangaroa,
Rire,
Ko ika ka tere mai,
Rire,
Te ara taki ki whane toro hai,
Te ika i Whanganui ra e,
Ka tukia i reira,
Ka ngarue i reira,
Whare ripo,
Whare o Tangaroa,
Rire,
Ko ika ka tere mai,
Rire,
Te ika i Waitara ra e,
Ka tukia i reira,
Ka ngarue i reira,
Whare ripo,
Whare o Tangaroa,
Rire,
Ko ika ka tere mai,
Rire,
\
382
KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Te ara taki ki whane toro hai,
He makeke ra ko te hau,
I tukia ai to hinangaro,
I tahuti,
I mataku,
Hoki mai tenei to epa,
Ko Mahere-a-tangata,
He puaki-aro-mea,
E puaki-aro-mea hai,
He mauru ra ko te hau,
I tukia ai to hinangaro,
I tahuti,
I mataku,
Nau atu,
Hoki mai tenei to epa,
Ko Mahere-a-tangata,
He puaki-aro-mea hai,
He kotiu ra te hau,
I tukia ai to hinangaro,
I tahuti,
I mataku,
Nau atu,
Hoki mai tenei to epa,
Ko Mahere-atangata,
He puaki-aro-mea hai.
HE PUHA.*
E kaua niua,
E kaua niua,
E kaua niua i raro i te uru mehameha,
A he mokaikai atu ki tawhiti na y
A takaoraora ana,
A Patua i a Kekero,
Takawhitiwhiti.
HAKIRARA O NGA MAORI. 383
HE TANGI, NO NAMATA.
Tenei te kakara o te matua,
Te ho mai nei na hau whenua,
Tuku mai runga o Matawharu,
Whakamau to mata nga tai aupiki,
Waho o te Marua koe tai haerenga,
te tini a Tira e,
Kihai te matua i waiho e ia,
Nga umu e tuwhera,
1 runga Rangiahua,
Ki te iwi ka ngaiongaro noa atu ra,
He mangungu toki nui,
Tenei ano ra taku tapuae nei,
Ko Tihorewhenua mana e oroi atu,
Kia koi e,
E kore koi ka upoko-nuitia,
Te tu o te tangata,
Kaore i mua ra i te kawa e hau ana i,
Taku matua e tama na Wai,
Hurua to whare ko te Uru-o-Manono^
Kia rauiri koe i te piko whakairo,
Na te matua na i.
KO TE TANGI MO MOKOWERA, HE RANGATIRA NO NGATIAWA.
Taku hou kotuku,
Ka whati i te ra,
Moenga rangatira,
Ki runga o Puwhara,
'A kai atu au,
I te tangata toroara,
Taku kai ko Rewa,
Nana koe e hoa,
I mate ai,
Ka kai Tu,
Ka kai Rangi,
Ka kai Uenuku, e-i.
\
384
KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WAIATA, NA TE WHE.
KONAKIKNAKI ai,
Te aroha i au,
Te tane i kino ai,
Hurihia e au,
Te tuku kei te Whanga e-i,
I wheta ai Morehu-u.
Mawai au e kawe-i,
He rerenga tiwai kei Tuiau,
Whakaripi ra e Uru aku kai hou,
Ore konohi mai ki te rae-i,
Kei Taumutu ko te tito atu-u.
Tera ia te pure rangi-i,
Haehae ana kei Hananui,
I ma reira atu
Taku kai roro ko Taiaroa e-i,
Kei whenua hou koe ra i,
Me puhi au ki reira e-i.
HE WAIATA.
£ rere e te ao,
Ko koe hei, karere,
Ko au ki raro nei,
Koro ai ki te tere,
Te mokai puku nei,
Mana rawa e ho atu,
Te kite hoki au,
I Awatere ra ia,
Ko te wa tonu i a,
E kore au, e kite, i.
HAK*RARA NGA MAOM. 385
KO TE TANGI, A TB HAWE.
Tera te tai te tangi mai ra,
Te rae ki Turangi,
Whakarongona atu te harurutanga mai,
Kaore ra e ko Raua-ki-tua,
E kai ana i te korero,
Kia rongo mai Te Kanawa,
Mo nga mate ki tua,
Mo Te Karawa i tua o Whakaahu',
Mo nga whakakiki a Ngati-Awa,
Kia waiho au mo Te Hiakai,
I roto Pamiko,
Mo nga patu whakawareware,
Mo taua e hine,
E kore au e ware,
Mo aku turanga mohio ka haere au e,
Nga puke tu mai,
I runga te Tihi-roa,
Ki' whakairia atu ki runga o Tukutahi,
Me whakahoki taua,
Nga tai e huri,
Roto Parekete,
He tai whakahemonga,
Ki te kei o te waka,
Ka tuku atu ana ki roto Waitara,
Kaore ana ra,
Ra pea koe kei te turanga hakari,
Kei te kapa waniwani,
I roto te Remutu,
I te nui a 'Ti Kura,
Taku manu taupua o te rae,
'Na ra e Pono',
Kia whakapuakina nga ki,
386 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Mo te heke, mo te haere,
I kainga i nga rangi ra,
Mo te puke i ukuia, i tahia,
I runga o Taranaki,
Kia noho mai koe,
I roto Rumupiko,
Ka whati e hine te turanga tama-wahine,
Me hapai atu ki te kapu o te ringa,
Ka piki atu ai i runga i Okare,
Ka tuku atu ana ki roto Waingongoro,
Taku kahu tiepa,
Taku ata-whakairo,
Taku remu kaitaka ka ngahae i te ata,
Me hoa atu koe ki te mura o te ahi,
I roto Titipou, i te nui a 'Ti Tu',
E kore uakaha te haere ki runga o Tararua,
He whenua tauhou,
Tahuri mai ki muri,
E hine.
HE MATA, NA TE KUKURARANGI.*
Hei ngerengere, aha tc houhia,
Hei ngerengere, aha te houhia,
A hei ngerengere whakatu kau,
Ki te patatai o te moana,
Tena te tangata, ka riro ki wiwi,
Tena te tangata, ka riro ki wawa,
Taria, e hara mai ki konei,
Whakakita
Ai, te tarakihi,
Kita,
Kita.
* The whoie of thia, with the exception of the two first words, is aong as a choras.
HAKIRARA NGA MAORI. 387
HE TANGI, NA MATANGI-HAU-ROA.
Takoto rawa iho ki te po,
E huihui ana mai o tatou wairua,
Kia piri, kia tata mai ki taku taha,
Matatu tonu ake ka maranga kei runga,
Whitirere ki te ao, tirotiro kau au,
E me he wairua atua, te tarehutanga atu,
E te manawa i raro kapakapa
Tu ana, ka maranga kei runga,
Ho mai te mata kia haea ki taku kiri,
Taku kiri tirohanga mai e aku tamariki nei,
Mauria atu ra e Whiro,
Aku toto, aku tahe, aku parapara tapu,
Kia kite mai koutou,
Ko a hau ra tena,
E kimi ana i te ara i haere ai taku pokai tara ki te tonga,
Tena ka paea nga hiwi maunga ki a Ngati-Hau,
Ko te rongo pai tena i a koutou, he rongo toa mai,
Hauhau ana ki te tahatu o te rangi,
Te puta to rongo toa ka pehia mai e Whanganui,
He toa e whaiatia ko te potiki na Tu-whakairi-hau,
Kia ata whakaputa, tena ano ra, nga tamariki toa,
Na Rakamaomao, kei te rangi e haere ana,
Na Motai-tangata-rau,
Takahia atu ra nga tu a one kei Mata-hiwi ra,
Ko to tinana i noho atu ;
Ko te rongo, i
Tuku mai,
Wani mai, i runga o nga maunga,
Hoki ana mai ki a hau e noho atu nei te kainga,
Kia whakatauki au i konei,
Aue,
Taukiri e.
\
388 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
KO TE TANGI, A TU-TARA-KURA, TUPUNA O TE ANAUA.
Taku kainga pahera kau koe ra i,
Kihai turia e au ki te aniwaniwa,
Kihai whakataua ki te mata i a Tu,
Ka tuku ai koe ra i,
Maringa nui ra koe pou kai,
Tenei ano ra Whakatau-potiki,
Nana i tu te Huru-o-Manono,
Kaka-tumuaki-rawea,
Kaka-haere-iti,
Ko te ahi tunu manawa tena,
Ka tuhi ki te rangi,
Ka rapa ki te rangi na i,
Tama Hinewai,
Taria mai e koe,
He matangi ruru hau,
He tonga kari whenua,
Tena au,
Whanatu na, e-i.
HE KARAKIA WHAKAMAHUTANGA, MO NGA HUE, ME KA
TAONA; KA URUA TE UMU, KA KARAKIA TE WAHINE
MANA E TAO TE UMU, KA MEA.
L
Te tamariki kaitangi hue,
Pu te hue,
Tanu te hue,
Tupu te hue,
Toro te kawai,
Whanaua.
Whanaua,
Kia tini,
Whanaua,
Kia mano,
Whanaua,
Kia rea.
HAKIRARA NGA MAORI. 389
HE WAIATA, NO NAMATA NOA ATU.*
Te tai ki a Te Ura,
Ka rawaenga mai te aroha,
Te aroha ki te iwi,
Koara pu ake i roto ra ;
He tai ka wehe rua,
Tere ana ia ki te uru.
I ahua e te po,
E arumia mai te moenga,
Wai ka kite iho,
Te rau-rarahitanga i te tinana ;
E ngari te ngakihi,
E tukia, e marere i te toka, e-i.
Tangi haere ana nga tai, ka tanumi,
O Papa-nui ra,
Ki te hoa i torona,
Kei te tiriwa ki te korero,
Mokai tupu wahine,
Te paokatia taku ringa,
Ki te uru paroa ;
Te puke tahua,
Ki Ngamotu ra, e.
HE TANGI, NA PAPAHIA, MO TE HUHU.
Tera te whetu,
Me ko Rereahiahi,
E torengi atu ana,
Te pae ki a tirau,
Pai aha ra i au,
I te ipo ka riro,
E ngia i a koe,
Ko taku taonga nui,
E hine kai tu,
*In 1854, when the Earopean eettiement on the Aackland Iaianoa m about to be broken
up, the Natiyes eent thia aong in a Ietter to 8ir G. Grey, to indioate their hope that he
would atiii occaaionally riait the ialanda; aithough, from their deaerted atate.when euen.
an unexpected riait took piaoe, it was doabtfol how many of them initt]b\.>DAVffik^c^ª
390 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
E hine kai rere,
E hine kai kapo,
Te ranga awatea,
I te hihi o te ra,
Koe ti ka ngaehe,
Roto Awapoka,
takanga tonu,
Ra pea koe,
He numinga,
He kopanga,
Kaore ka tuwhera,
Te ngakau haere-i,
Whitikia to kahu,
1 te ata ka whanake,
Kia tuku atu ana,
Nga tira o te haere,
Raro te whenua,
Ka kitea ki runga ra,
Kia tangohia mai,
Koe kura a Maui,
Nga mahi e pupuke,
I o huaanga ra ia,
Me ko hine na Rau,
Mana e rere atu,
Rukuhia iho ra,
Koe kuku moe toka,
Koe ika moe rimu,
Kia piua iho,
He kai ruru mai,
I te tini o te iwi,
I te puni wahine,
I te nui a Ti Koro, na i,
Kei 'hea hoki ra,
Nga tai o te uru,
Ka ngaro hoki ra,
Taku toka taipari,
/
HAKIRARA NGA MAORI. 391
Taku toka taitimu,
E tu i waho ra,
Turanga hoa,
I te one taitapa,
Whakaputaina ra,
Koe waka tipi-hau,
Kia rokohanga atu,
Te au e mahora,
E kau i reira,
He moana waiwai,
Rarangi noa ra,
Te rangai kuaka.
Kia tauhikohiko,
He pari tu waho,
I herea iho koe,
Hei makau rawa atu,
I tapu i te aha.
To uru whatiwhati ?
Te ho mai ai,
Hei mihinga ake,
Mo hine i te ao e-i ;
Tera te uira,
Ka hiko ki te rangi,
E kakai rua ana,
Na runga o Tauwhare,
Kaore ianei,
Ko te tohu o te mate,
Unuhia noatia,
Te ata o Wharo !
Te whakaaro koe,
Ka nui o hara,
Takiri whakarere,
Te patu i to ringa,
Rongomai-hara-nui,
Uenuku-wareware,
E ui ana au,
392 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Kei 9 hea te marama,
He Tangaroa-a-mua.
He Pau-te-korekore,
Ka ramaki ato koe,
Ki te tua o Raukawa,
Ka rere whakawahine,
Te tonga o te ra !
E tangi haere ana,
Nga tai o te uru,
Te Papa-o-whare-ana,
To haerenga,
Tahutahu kau ana,
Nga puke o te tonga,
Ka hutia te tohunga,
Ki runga ki a Rona,
Ka whakairia nei, e,
Uakina ake ra,
Te tatau o te rangi !
Ki a piki ake koe,
I te rangi tuatahi,
Te rangi tuarua,
E tae ki raro ra,
E uia mai koe,
" Ko te aha tenei ?"
Ko te pakipaki o te ao,
Ka maunu mai nei,
Ko te taroi o te riri, e
Ko te tai ko te ata,
1 mahue iho nei.
Whakaparirautia,
Te whetu i te rangi,
Atutahi-Marehua, e
E hara e te hoa,
He utanga kupu au,
Na rau o iwi,
Na rau o tangata,
HAKIRARA NGA MAORI.
Ka ngaro nga iwi,
Ka ru te whenua, e,
Ka poua taua,
Nga pou tu noa,
I roto Waimako,
Ka tokia to kiri,
E te tomai-whenua,
I roto o Hokianga,
Ka timu nga tai,
Ka mokaia hoki, e,
E titiro ana au,
Te puia tu noa,
I runga o nga hiwi,
Tineia kia mate,
Kei tae hoki ake,
He mahara ma roto,
Ki te kino ra ia,
Ka tau-wehea nei, e-i.
HE WAIATA NA NGAI-TAHU.
Ka po taku rangi,
E whakatau ana au,
A 'hea ano ra,
Whakaputa mai ai,
Ka riro pea koe,
I te kai rakau,
1 te kai whanawhana,
A Taiaroa.
KO TE KARAKIA MO TE 0IN6A IWI KI TE WAI MAOI
Oioi, me te oioi,
Opeope, me te opeope,
Oia, oia te mata o Rua-Nuku ki te wai,
Kia ma, kia ma,
Kia makitakita.
*T>
302
KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Kei 'hea te marama,
He Tangaroa-a-mua.
He Pau-te-korekore,
Ka rumaki atu koe,
Ki te tua o Raukawa,
Ka rere whakawahine,
Te tonga o te ra !
E tangi haere ana,
Nga tai o te uru,
Te Papa-o-whare-ana,
To haerenga,
Tahutahu kau ana,
Nga puke o te tonga,
Ka hutia te tohunga,
Ki runga ki a Rona,
Ka whakairia nei, e,
Uakina ake ra,
Te tatau o te rangi !
Ki a piki ake koe,
I te rangi tuatahi,
Te rangi tuarua,
E tae ki raro ra,
E uia mai koe,
" Ko te aha tenei ?"
Ko te pakipaki o te ao,
Ka maunu mai nei,
Ko te taroi o te riri, e
Ko te tai ko te ata,
1 mahue iho nei.
Whakaparirautia,
Te whetu i te rangi,
Atutahi-Marehua, e
E hara e te hoa,
He utanga kupu au,
Na rau o iwi,
Na rau o tangata,
/
Ka ngaro nga iwi,
Ka ru te whenua, e,
Ka poua taua,
Nga pou tu noa,
I roto Waimako,
Ka tokia to kiri,
E te tomai-whenua,
I roto o Hokianga,
Ka timu nga tai,
Ka mokaia hoki, e,
E titiro ana au,
Te puia tu noa,
I runga o nga hiwi,
Tineia kia mate,
Kei tae hoki ake,
He mahara ma roto,
Ki te kino ra ia,
Ka tau-wehea nei, e-i.
HE WAIATA NA NGAI-TAHU.
Ka po taku rangi,
E whakatau ana au,
A 'hea ano ra,
Whakaputa mai ai,
Ka riro pea koe,
I te kai rakau,
1 te kai whanawhana,
A Taiaroa.
KO TE KARAKIA MO TE 0IN6A IWI KI TE WAI MAORI.
Oioi, me te oioi,
Opeope, me te opeope,
Oia, oia te mata o Rua-Nuku ki te wai,
Kia ma, kia ma,
Kia makitakita.
\
UE WAIATA, NO NAMATA.
Arohirohi noa to wairua,
I runga i aku kamo e,
He mutunga rangi tangi,
Kei tata ana ka mawehe tenei,
Ka tatara tenei,
Kei whakarika noa,
E te hukihuki,
Na wai hoki te mea ka wareware,
Ka tu inati koe ki raro te hiku wai,
Wahine te Waitoke,
Runa atu ia a taua muna,
E ruru nei, ka wetewete pea,
Ki rau tangata e pae nei,
Ka mutu au te manako.
KO TE PURE A HINE-KIORE, MO TANA TUNGANE, MO RA-
HIRIMATUA, ROKOHANGA NOATIA ATU E IA, KUA MATE,
KUA TUTAKI HOKI TE WHARE I TE MAWHAIWHAI, I TE
WHARE PUNGAWER EWERE.
Nga tokotoko,
Te korupe,
Te paepae,
Nga moenga,
Nga haerenga,
Te tahuhu,
Nga heke,
Nga kaho,
Ka taihinga, ka taimate,
Ka taitakoto, maperuperu,
M awhawha, mawhakarere,
Kia rere mai Tahuhurangi,
Ko Wheke-nui na Timurangi,
Pikopiko, he mahu to,
Ko Wheketo,
Ko Patata,
Umu, ko Whero-ua
Ko Whero-ua,
Ko whero-ua, Hawaiki,
Ko Whero-ua.
HAKIRARA O NGA MAORI. 395
KO TE TANGI, A KAUHOE', MO TE PUOHO-O-TE-RANGI.
Tuatia au e Kio',
Kei hoki mai to wairua-i,
E whakapu mai ra nga tai,
Ki Pakawau, me tangi atu-i,
He tira Koroirangi kua tu,
Nga tohu ra i a o Poua-i,
Tenei te pipi te takoto nei,
Hei haehae noa i te ra-i,
Me tangi marire te tane,
I te whare ra i hanga ai koe-i,
I to whakapiringa i nga kakaho,
I haupatua iho ki nga kiri,
E ngaro ana i a Te Wahapiro,
E tu ana i a Nga-manu-i,
E piki ana i a Te Mate-whitu,
E kopa ana i a Nga-kono,
E ma Te Teke e aukaha mai,
Ma Tungia, ma Te Hua i,
Ma Kaiapoi e whakanoho,
Mai te whakarei,
Ma Te 'Paraha e whakatu,
Mai te toiere i,
Whakarewaina ra Tainui,
Whakarewaina ra te Arawa i,
Whakarewaina ra Tokomaru,
Matahorua ki te wai,
Kia rewa 'Raukawa, 'Whakatere,
Hei kawe i a koe,
Ki Paremata i,
Ma to nuinga e taupoki,
Nga whakakoki,
Ki Taiari ra i.
\
396 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE TANGI, NA MAHUIKA.
Moe mai e tama,
I te moe a te kino,
Kia waiatatia koe,
E te tamahine a Manahuna,
Ko te aitanga, a Puna-te-waro koe,
I te wai tenei,
Ko te whare kia taka te ahuru,
Ko Hiu-te-ananui,
Ko te whare i moe ai nga whetu,
Ka marewa ki runga,
Ka kitea nuitia,
E kai e te tonga,
E kai ki Raukawa,
Ka ngaro hoki ra,
Taku eke haupapa,
Taku heke matangaro,
No nga mahihi e,
Nga mara ia ki Maihi-rangi e,
Nau mai e tama ki' whakawahia koe ra,
Ki' whakataua iho,
Te manu a korowhio,
Te manu a Tararua,
E na te kohu i rutu mai.
HE WAIATA, NO NAMATA.
J
E to e te ra ahua te whakangaro,
Au ki raro nei huri mate atu ai,
He puna ka utuhia he wai kei aku kamo,
He aroha i mahuki ki te tau i rangia,
E te ngakau ra e tumanako nei,
Ka motu koe ko tawhiti, ko wai e hokia mai
Kauaka ra ngeau e takarea mai,
Waiho ko angeau kia noho ake ana,
E whi aku tatari ka whiti te atarau,
Ki ko-nei hoki au whakamau atu ai,
Te ao ka rere mai na runga ana mai,
Te hiwi ki Omaru he ripa tauarai,
HAKIRARA O NGA MAORI. 397
E rangi ki a koe, e rehu nei a te kamo,
Ko tahi koa koe i karea atu ai,
Nau rawa i haumiri te wa ki te tinana,
E mawai hoki koe e nui manako atu,
He tau kei te marea e mahia ana mai,
Kei eke ware ki runga raru rawa hoki au.
HE WAIATA, NO NAMATA NOA ATU.
Kaore te rangi nei,
Tuku tonu ki raro ra e-i,
Muri aroha noa,
Ko koe na e Hiwi e-i,
No taku ringa ra,
Te raumaewa noa ki,
Te muka a Taro,
Te hanga i a te ngutu e-i,
Kati e te rau,
Te mahi te pana noa, ki
A iri au e,
I te waka korewa, ki
A noho taku iti,
Te one i Raukura, ki
A tihore rua,
Te remu o te toroa, ki
A pai e whae',
Ki to whainga makau na-i.
HE KARAKIA, MO TE HUAKANGA AKE I NGA TUPAPAKU 1
ROTO 1 TE RUA.
Te iho e o te whenua,
Te mana e o te whenua,
Ka roro e ki te po,
Ka roro e ki te ao,
Mairehau no Tu,
No Tu e,
Takimahuta te rito, e hai.
398
KO NGA MOTEATEA, ME NGA
KO TE TANGI, A KAKORI.
Tera te uira kowhera i te taha rangi,
He tohu aitua no te nui matua ka whakahemo,
Hoe ana Kai-waka-rua ka mutu atu i Maru,
Ko wai te wahine tautauhea e kai mai taku inatua,
E hira koe i a Te Piki, e tapore nei taku mauawa,
Ho mai to waipunarewa, hei whakamakuku i aku ngutu,
E tu i waenga nui ra ko te ngoungou o Tutuope,
E kotamu i te heiawa he maunga puhi-puhi no Koheta,
E Mio i te uru kai tahi taua i te upoko,
O Turuturu ingoa kore me ko wai tana matua,
E pai ana e te iwi he o-tao, mai i Ngamotu,
Ko wai te whakakaitoa kati, ko koe mo te ao,
Ka pa ko Ruataranaki ko te taina a Mahirua,
He tini te mate i a hau ka whakamutu, e-i.
HE TANGI, NA TE KAPONGA.
Ra te whetu, hikohiko ana mai kai runga,
Ko aku mahara, e pa ma,
E noho nei au ! ko au anake,
Kai hua mai koutou e pa ma,
Kai te turaki au ki te whenua,
Ko te moe a te manu e,
Tenei ano Werorangi te titiro nei nga mata,
Ki te hurunga mai o te ra,
Kaore te mahara iho, ki te hoa kore i a ia,
Kai hea o tuakana,
Ne o taina hei whakaete nohoanga,
Kaore i au e,
Kai te wareware taku ngakau,
Kaore rawa i raro,
Iri ai ra taua i runga i te kaha taua,
/_
HAKIRARA O NGA MAORI. 399
I a Te Rangihangu,
Hau atu ana ki te rae ki Whaka-ahurangi,
I hunuhunua mai, ki tc niura o te ahi,
I patua mai te kakara kia mihi au i konei e,
He tohu aha koa e pa ma,
Te whiu ai nga patu ki au e,
He tane koa ngeau e tyiu 'no,
Te turaki nui atu,
I koripoa au e te wai o Titahi,
Kai kite ake au,
I te tangata inu wai toto,
Ika ke tuwhera,
Aue taku taina e.
HE WAIATA, NO NAMATA.
£ rere e te ao,
I tuku atu ra e,
Te tihi ki Taranaki,
Ho mai ki roto nei,
E te ngakau,
I hihiri ai,
Ki nga mahinga,
O taku itinga,
E hara e te hoa,
Te waiho i te korero,
Me tauwehe,
Kia wareware,
Kia turakina,
He pae tauarai kei Okare,
Ko te rere tangi kino,
Te rutua i aku kamo,
Whanake ka whakaaro,
He whamamao,
Nga tai huri atu,
Kei Kapuni,
He mihinga atu ianei naku,
Te ao ka tuku mai kei Rangitoto.
\
400 KO NGA MOTEATEA, ME NGA, &c.
HE WAIATA, NA TE RANGI-HIWI.NUI.
Haere e kui koutou ko taokete i,
Mo aku whakamahinga i te wi i Ohau,
Mo te taheke tangi,
Ki muri ki te matua, i.
Ka tahi koe e kui,
Ka makere i a hau.
Ko tahi au, i mihi ai au ki a koe, i.
To ringa werawera,
Kia mau ai te tatua, i.
I hoki mai taua,
E i te taupa ki Whakamarama, i.
Kia ripo ai.
E hara i a hau,
Nana koe koi whakapako,
Na Ngarangi e a Hinohi,
Kati nei ki a au,
Ko te kete-korero a Turoa,
Ko te one-tu e a Paetahi,
Ki roto te Kapakapa,
Pukai atu ai.
KO TE TAUMAHA MO NGA KAI, ARA KO TE WHAKAPAI.
Tena taumaha, ana oti taumaha,
Ka mana mai,
Ka mama koe e Hine-kiore,
Ka mama koe e Tapiukura,
Ka mama koe e Peauiho,
Ka mama koe e Peauake,
Ka mama koe e te wahine-matarenga.
Kainga iho au e te makinokino,
E Peauiho, e Peauake.
KO TE TANGI A KAUHOE MO TE WHAO, KUA MATE RAUA
KO TUPOKI.
Tera te-uira,
Hikohiko ana mai,
Hoehoe ake ra nga rahi a Te Whao, i raro te hikuwai e,
'A tika i te ia,
Orohua i tai, ka ripa ki waho ra e,
Atutahi koa,
Te whetu tarake o te rangi e,
'A kopi te kukume,
Ka hahae Matariki e,
Puanga, Tautoru,
Nana i kume-kume koutou ki te mate ra,
Wahia i waenga,
te angaanga o Ngati-Mahuta nana te wahine,
To kiri piataata,
Kia whakapokia ki te ahi manuka i,
Iti taku taina,
Me tangi e au i te pou o te whare ra,
Nau i eke atu,
1 te waka pukutea i te waka kohekohe ra,
Kurutongarerewa,
Nau i wehe atu, te tau i a Kahu e,
Motaha ki tahaki,
Kei te anuanu au i te wai-roro tapu,
No Tukorehu,
No Hauauru ka kita aku niho e,
HE HAKA TAUTITOTITO, NA WEROHIA.
Te rangi e tu nei, e tapu, e tapu,
Ko hine i tohia ki te wai o Raukura,
Ka noa e waiho kia whio ana mai,
Kei tu nga nui o te rangi,
Tenei ano Motutapu te toitu nei ;
Runanga o te riri, runanga korero,
Ko te pou te ueuea,
Horahoratanga o nga tapu i te ata,
Ka tata nei ki te ngahuru,
402 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Ki te uinu kumarn,
Te hoa o Werohia-i-te-rangi,
Ririwai, Wairoro e,
He wareware tou,
Ki te whakaeronga o to kete inanga,
Mara i po warutia,
E Tionga ki Rangiiti,
Kainga e te huka,
Paria e te tai,
Whakamara ai te rua pokere a Puharo-Puroro,
Nou anake te takataka,
I kororia ki te rau o te tewhatewha,
I te kauopeopenga o te poumua i te Wairoa,
Tu noa i Arikikapakapa,
Me he aha nei te pononga,
Ka puta te whananga ki ora taina kore,
Mokopunui e oho kia ora,
He aha te hokinga ki nga wahine,
Ki nga tamariki,
Pakia i te tiwha,
Horea i te pokotaringa,
Hounga karakia,
Mo te aha e,
Mo te umukirihau, whakaeanga patu i te ata e,
Ki mai kaore ano, e hara,
Ki rawahi atu ko Mokotiti,
Ko Tukutuku,
Tena tuaina kia ata tirohia te kai o roto,
I a Tawhaki,
E kia mai nei e Puharo-Puroro,
A he tutunaawai no to kainga,
No te awa i Puarenga,
Ko te Wehikura te marae,
I tahia ai te ringa pai whakairo,
O Te Mokotiti,
Kia roro to kai taringa e,
Puharo e,
Puroro,
A mate kuri au.
HAKIRARA O NGA MAORI. 403
HE WAIATA MO TE WHARAREREN6A A TE WAHINE
I TE TANE.
Kaore hoki e te whakama,
Noa i a au,
Whakaaro rawa iho ki a au,
Ko taku takopatanga i te po,
Homai e hine te ahi kia piua,
Ko te rama iti,
Ma te tau e kite mai taku kinonga,
Ma te tau e kite mai taku tumenga,
Mokai taku whaea te hiwi kia tika,
Kei whakama ki te nohoanga,
I a Taupoki i te Menenga ra,
E hara kahore,
Kei te rarangi taku tino ngahuru,
Ka hara toku ka taikawatia,
Ko te pito i tu ki tahuna manga,
Mauria tou ki runga te totara,
Mauria tou ki te ure kahurangi,
Kei whakaeke koe ki runga ki te peka patate,
Kei noho au kei kata.
HE WAIATA.
Kaore te whakaraa, i tahuna, ki te ngiha,
I tuwhiria mai ki te korero,
Aea ano ra,
I ako ai ki te mahi,
I taupokina iho, te tere o Rauriki,
Me he kino whakairo au e hurihia,
Ki te toki raata iti,
Kia ata tu e,
Mokai e whae te ata rauhanga,
I taku hinenga,
Kihai takahia,
Nga one ka takoto kei Orua,
Kei whakapuke te tai o te mata-kurae,
O te Taitapu,
Ki taku matua i.
404 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE RANGI POI.
Poi-Poi,
Poia atu taku poi ki Turangawhakapu,
Hei a Karewa e tangi taukiri mai nei,
Ra whaea i roto i te whare mate ki tana makau,
Me tangi, me aha e hine,
Te inati o 'Tu,
Te inati o 'Maniapoto,
Ka puta au,
Ka ora au,
Ki te whaiao,
Ki te ao marama,
Ka kitea te pae ki Tuhua,
Tenei koa nga iwi o Te Rangiweherua,
Ka pau te whakarato ki nga moana e rua,
Ki Kukuriki ra,
Ki Oue ra,
Kia kai mai te tamure,
Tu kau te whare i a Turingenge,
Po-awhitu-ka reka.
KO TE TANGI, A WAIPUKE, MO PUANAKI.
Kaore te aroha e tama i a au,
Whakarongo ki roto ra me he tai e wawara i,
Wai koa e i aku rangi mana ra i,
Te tuaititanga o te mate na i,
Nei pea e tama e piki ana taua i,
Ara o Rakei' e whano ai ra,
'A koaina nga rangi ki mua i,
Tena te matua naku i a waiho i,
Tua o nga tonga i te mura o te ahi,
'Ai ho mai kia hurihurihia i,
'A rewa to hinu ka waiho ki te ipo e-i,
He aha ianei hei a-waihotanga i,
Maiki ka haere kau ana i te wai,
Hua i kau ai e huri Tainui,
E huri Kahukura ki a au na-i,
/
HAKIRARA O NGA MAORI. 405
Whakataka te taringa pewhea hoki ra,
Korihitanga mai o te mauu i te ata i,
Karangatia ana te tahataha-rangi e,
E tama a te hoa,
£ tu ra korua i te waka,
Te waka tere nui ki raro te muri wai,
A whakarauikatia te ropu tane i,
Roto te Waiiti kia kai noa mai,
Mano te whenua,
Tatou i konei na-i,
Numia atu ra e, nga whakawhitianga e,
Roto Rapanui, kia wakatipi taku manu e-i.
HE WAIATA TAWHITO.*
E One rere noa,
I te ihu o te waka e,
Kihai ano taku tau,
I rokoraahuta ake i te pae ra,
Ka takoto to ika,
Ki roto Wharekahika,
Ko Te Ua-o-te-rangi e-i,
Ki roto Haparapara,
Ko Te Umu-whakamatamata e-i,
Naku i kaiponu,
Hei hoko kahu-waero mo taua e-i,
E hara a Te Puhi,
He whakarauoratanga,
Na Parera i te parekura,
Ngati-Rongoi e-i,
Ki rawa mai nei
A Tareha, me tuku ki raro ra e-i,
1 maharatia iho,
Ki te uri o Te Maunu,
Korero nui e-i,
I hakua hei aha,
* He tangi na Huka mo tona iramutu i patua wakatia e Ngati Mara e
Ngati-Pukenga ki waho i te moana, tona utu he kohura na Huka hei utu
mo Te Oneone kotahi raa takitahi i mate ai hei utu no Ngati Pukenga.
\
KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Ko te uri tena,
O Haerehuka e,
Nana i kai le tangata,
Mo Umupeke koe,
E mo Te Makutu e-t,
MoRuru ra,
Mo tama a Te Uru kei raro e-i,
Mo Apokai koe,
Ki roto te Kaharoa e-i,
Mo to tupuna,
Naku i taumau ora e-i,
+naia te kore,
Ko enei tamariki,
Ko wai taua kakai e-i,
Kauaka taku tau,
E kaiuga rikirikitia e-i,
Whakaratohia ra,
Kia rato nga iwi e-i,
Kia rato 'Pukenga,
Kia rato Waitaha e-i,
Kia rato 'Pikiao,
Kia rato Te Kanawa e-+,
Kia kai Hukiki,
Kia kai Makino e-i,
Mo Toko-te-kohuorn,
Nn o maiua, i kai haere,
Haehaea mai ra,
Ki te mira tuatini e-i,
Ki te kuku moe toka,
No nga puke i waho ra e-i,
He o no Te Harakeke,
No Marae-karaha e-i,
Raupitia ra,
K+ te rau koromiko e-i,
Ki te rau angiangi,
No Tukehu kei raro e-i,
Kia 'tohu to hinu,
Te toto o aku tama na-i. .
HAKIRARA O NGA MAORI. 407
HE TANGI TAWHITO.
Tera Kaiwaka, ka marewa i te vua,
Kia ui atu au, kei 'hea te taonga,
Kei roto i a au, e kai haere ana,
Ngaro noa e Hare, i waenga i te hono,
Te whakawaiwai nga patu i te whare,
Te taiapotia i a Kiharoa,
Te tamatatia, te ata o Kotuku,
Hei patu whakawai, i te ranga awatea,
I te whana tuku tahi, i te nui a Ti-'Wake,
Koe riri horahora, i te rahi a Ti-Tahu,
Koe riri aupaki, na o teina,
Kei a Ti', kei a Whare', kei a Paru rauriki,
£ tu ai au, te maro-Whakatau,
Hei taumata atu, mohou ki te riri na-i,
Pau te ki atu, nau mai e noho,
Ko Unu a Rau, ko 'Puhi taniwha rau,
Hoki mai e tama, ka moinoe nga ika,
Ki roto Kaipara, e moe ana ratou,
Moe ana te huia, ara ana te toroa,
Nga matatahuna, i waho Waihi,
Taiputia ra, te kahu a wherowhero,
Tuhi ana i te rangi, me ko Ruataraonga,
To toto ka tuhi, mau ana i te rangi,
Te toto o Manu-mea,
E waiho ana koe, he hau manowhenua,
I runga o Kaka, i te pito kauika,
I te hei piwhara, na-i.
†%†%†%
HE WAIATA KARAKIA.*
Aue, i whare kino i a au, whare mataotao,
Ka tuwhera kau ake te whare i moe ai,
Ka ngaro a Te Hiko,
Taku manu whakaoho, i te ata, e-i,
He oti hoki te kawe ki te paeroa i uta ra e,
He oti hoki te kawe ki te puke ahu mai i tai ra,
Ki te toka tu ki te wai e,
* Na Pareraututu, waiata tangi mo tan* tama. V
408 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Nowhea e hoki ake to koiwi ora ki te ao,
Kia manawatia iho e au, e-i,
Manawa Tane,
Manawa Tane,
Ta taua whiti,
Ta taua whiti,
Ta taua rori,
Ta taiia rori,
Tuturi whanake te papato,
Paparu te angaanga o nga atua ki waho,
E whia aku tama takotako,
E rua aku tama takotako i,
Whakarere atu ko Tu-makehoi, i,
Tawhaki hoki taku tama, e-i,
E we one tu, one ka,
Ko Maru-te-whare aitu,
Hurahia ko te tutu,
Hurahia ko te ka, \
Hurahia ko nga atua,
Ma wai e huaki,
Maku e huaki,
Ka matika he atua raeroa,
Koia i Uru-te-rangi,
Ka maranga i Uru-te-rangi,
Ka kokia te whatu moana,
Tautika, tautonu,
Te roua atu, te kapea mai,
Roua ki whiti, roua ki tonga,
Hamama tu te waha o te atua raeroa,
Te ko Hopi Hopa,
Te atua i te taha rangi e oho ,
E oho nga atua whio,
E oho nga atua ta e oho i,
Te hara i pakia ai koe,
Mokai hau tenei te rimu,
To whakatina,
/ Ka takoto kei te tahua hi.
HAKIRARA O NGA MAORI. 409
HE MAKUTU.
Turou whakataha te rangi c tu iho nei,
E kanga ki te whetu,
E kanga ki te marama,
E kanga ki te ra,
E kanga ki te rangi,
E kanga ki a Papa-tu-a-Nuku, "
E kanga ki a Whatitiri-matakataka,
E kanga ki a Puaorangi,
E kanga ki a Atutahi-marehua,
Turou whakataha te rangi e tu iho nei,
Kuruki,
Kuruki o atua,
Kuruki o tapu,
Kuruki o makutu,
Kuruki o whaiwhaia,
Kuruki o kanakana,
Kuruki o raweoi,
Kuruki whakataha,
To upoko-'pokokohua,
Kainga reka,
Ma raro mai koe i taku tou,
Ma runga atu au i to upoko,
'Pokokohua.
HE TANGI NA PANGO, MO TE WHARAUNGA.
Te iwi e moe nei, whakaarahia ra nge,
Te tara ki Kaitoto e ru ana te whenua,
Kua tutohungia ano nga aitua e Whara',
Ka kata te tiutiu, tirohia Uenuku,
E hoka i runga te atua he nei,
Kihai koe i kawea, ma te nui a Ti Ari',
Kia koaina koe c te mano e takoto,
E Whara' korero nui, ki te putea wananga,
E tu ai koe, nga haupapa kowhatu,
I runga o Totorewa ka ruia to tao, V
_
410 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Ka mate ki reira whiua ki te maui,
Ka hinga Rangiahua, pu kau o hau riri,
Ki runga o Hangahanga i taroia e koe,
Nga hau o te rangi, i haere koutou,
Ki tua te marangai, kia whakaruku koe,
Te punu i Rotua, kia hinga nui mai,
Te mq£0 'Whakaue', ka kai koutou,
Ki runga te Pukeroa, tera e titiro,
He po ka tuku nui, ka hoki whakamuri,
Ki te ngohi whakarewa, kei a Muri' a Pare,
Nana i moumou, whakatoaia iho,
Te tangata whainoa, me ko Te Waiatua,
To roro e Haerehuka, te kai a Paretapu,
Kaore e te iwi, e kaupehitia iho,
Ka nui o hau ki te uru ki te tonga,
Ka puea to mate ki reira na-i.
HE PANA, NA RARO.
)
Turou, turou whakataha,
E tapu taku upoko he puna wahine na Rangi a Kahu,
Tuhoro-matakaka ko te pu o te hue i tupu mai ai,
Ka toro te kawai makere te whakatawa,
Ko ratou ra kiano i patete te Taitapu ki Parinui,
Kia whakarongo mai te tini o Manahua i Motutapu,
I te awhenga ra i Kaiweka, i Mokoia ra,
Ka noa au e kaiure,
Ka noa au, ka noa au he peka ano no taku tupuna,
No Hinepito, no Rangiwhakapirikura,
Ko te kura i 'hea,
Ko te kura i hoki mai ai Tuhourangi,
Ki tona whenua ha,
Amioa, amioa ko te rua o nga hokinga mai,
Hoki rawa mai ka kurarararu, ka pohehe,
He tiki hou hoki te tiki,
He kura hou hoki te kura,
A he topuni hou hoki te tarawa,
HAKIRARA O NGA MAORI. 411
He aha te kupu ka tito mai ai ki a hau,
Akiaki noa, akiaki noa ki kore, ki kore ha,
Kaore aku peka e te iwi ki te kainga,
He rau nunui mai no runga no Paengaroa,
Tapotu ki Rotorua ki Hakaipuku,
Kei Manukaroa te whare awheawhe,
nga pakeke e noho mai te kongutu awa,
1 Utuhina noku ano,
Ngongotaha noku ano,
A Whetenga noku ano,
A Horohoro noku ano,
Te Whakamaru noku ano,
A Maroa noku ano,
Tutukau noku ano,
A Paeroa noku ano,
Noku anake ano,
No taku tupuna no Hine-aupounamu,
Kowharawhara piri noa iho ano,
£ taoi ki te tango i taku ure,
Ina taku tena,
Na taku toa i puta mai ai Urua-te-ao,
I horo ai a Titaka, i mate ai a Tunoke, i mahue ai,
Tou whenua, aha, aha, ina taku toa na.
HE WAIATA KARAKIA, NA T£ ARATUKUTUKU HE WAHINE
ARIKI, HE WHAKAHIHI MO NGA TANGATA O TAUPO.
Te rangi e te pikitia, te kakea,
He mano tangata,
Te rakau mauri, te rakau tororire,
Kia huri te taringa te tawara a te iti,
Te tawara a te rahi, a te wahine whakakake,
Ka tahi au ka utu,
Ko au ko Te Rangi-matinitini, i runga,
Ko au ko Puhaorangi,
Ko au ko te Aoturoa-i-waho, .
Ko au ko Whatitiri-matakataka,
Titirau-maewa,
Maikuku-makaka, te whakatapairu-ariki,
Raukatauri, Raukatamea, Maitiiti, Marekareka,
Ruatamahine, te whakapitaumamaua,
Te Komataarangi,
Ru-Nuku, Ru-Rangi, Ru-Papa, Rukerekere,
Tapauku, Tapahoro, me te pupu, me te hoata,
Hineruarangi, ka toro ra i te whenua,
Te ahi a te wahine maru kore,
Ka mau te tohu kai te rangi,
Ko te tihi o Manono,
E kore koe e tau hei whai ake 1110 te taki-aho-ariki,
O te wahine maru kore, e,
Ko aku atua, ko aku taniwha,
Aku karakia, ka rite ai ki a hau,
Kei pahao koe e, kei whakahihi Taupo e takoto nei,
E rori ra i o rori, e poke ra i o poke, tu kau,
Ka kopi, ka kopi ai Mata-Nuku,
Ka kopi ai Mata-Rangi, ko te wahine turituri,
Hakoakoa ko Mahutu ki te papaihore to i,
Hurua, hurua tc maro, whawhea, whawhea te inaro,
He maro aute to koutou,
He maro raurekau to kopi ai wherahia,
Ue 'hau i tapu ai, e hau i te atua,
Matakite whaiwhaia, me he atua koe,
Tuhituhi ka riro, ka riro,
Kanga, kanga koe ki te tangata,
Ko koe, ko au, taua nei tarawhitia, whitia,
Whitiwhitiora, e tahuri noa ana, e tau noa ana,
Te ai he taiepa mo tc tinana,
Kua kite au hc pounamu,
Ko Tairapanga, na taku tupuna tekau toki ko Waihou,
Kua moe atu i to whare, ka whiwhi koe,
Hei whakatairanga mai ki a hau,
No taku tupuna anake te whare i purua,
Ki te pounamu,
E ai te papa, ko Whakaari,
/
HAKIRARA O NGA MAORI. 41 3
Kei taku kaki te Kiekie,
E ngangahu nei Puwerewere,
Ko Patumoana, ko Hikawera,
Te Tiwha-o-te rangi, te Ngako-o-Kiritara,
Ko Rangipaia, ko Otakou, Tuhitaroa,
Ko Punohu, ko Kaukau-matua, koa,
Nga nui o te wahine wehi kore nei,
Tururu ranei, e piko ranei, e mate ranei,
Ka taia koe ki te hao, hao, a waia,
Takoto te tuara nui o Paia, ko Rongoinai,
Hapainga tc aho o to tupuna, Uuna-wahine,
I ariki ai ki te taniwha,
Tukua te rangi a te tama a te tangata,
Kia piki, ko te rangi au, ka papa te whatitiri,
Tukua te hau o pungawere,
Kimihia mai e Ngahue, ko te whenua e takoto nei,
Ka ai he oneone mahi kai ma te wahine tito haka,
Ko taku tupuna ko Ngatoro',
Hei ru kai ki Taupo,
Ka ora koe te titotito, pahao taniwha,
Kei te reinga te taniwha,
Ka pupu ake te rakau ko Waitahanui,
Tena tc mea whero te mau mai na, kei te weruweru,
Te tikanga i hurihia ai te Ruapeka,
E kimi ana i te haerenga mai o aku tupuna wahine,
Nana te puia i waha mai,
Ka pupu ana ko Whakaari,
Ka toro haere ki te whenua,
Te whakamutunga ko Tongariro,
E kimi ana i te kawai o Hauanui,
O Hauaroa, o Hauakuha,
A o Kahukuranui, Kahukuraroa,
Kahukurakotare,
Ranginui, Rangiroa, Rangipouri,
Rangipotango, Rangiwhetuma, Rangiwhekere,
Aonui, Aoroa, Wheneke, Whetara,
Tane i te Kapua, Rangiao, Puwhaorangi,
E rite ranei a taua korero, e kore ra e rite,
/
414 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Kua takapau koe ki raro ki Papa-tu-a-Nuku,
Ki te rangi o te atua, aue he atua,
Ko te rangi tenei e tango ai nga tapu,
He tapu, he tapu, he tapu mai runga,
He tapu niai raro, he tapu mai i a Whiwhia,
He tapu mai a Rawea, he tapu,
Ka puta kei waho, he ariki tapu ihi, tapu mana,
Tapu i te ata he tapu, he tapu,
I hara mai 'hea te teretere o Ranginui,
I hara mai runga, i hara mai raro,
I hara mai te huru manu,
T hara mai te taketake,
Hei purongorongo ki reira,
Hei korerorero, rongorongo ki reira,
Pikipiki taku manu e Ru e,
Ki te pehu tangi rua ai e Ru e,
Ki te pu tarauihi rauake e Ru e,
Whakatu te epa o te ariki, hiki ake oriaria,
Ko te epa o wai ? ko te epa o Ranginui,
Ko te epa o wai ? ko te epa o Rangiroa,
Ki tua te tapa kiwa te whatu o Kahiwahiwa,
Tairutu whenua ia,
Taranaki whenua, ia,
Tairutu whenua, ia,
Taranaki whenua ia ka marewa,
Kakatahangai kia marewa he ika,
He ahunga mai, he aponga mai i Hawaiki,
Ka tupu, ka rito, ka toto, ka tahe, ka whakaikura,
Ka whai ringaringa,
Ka whai waewae,
Ka tupu au he tangata,
Mau ana taku ringa ki a Aparia,
Kauwhatanui, Kauwhataroa,
Ki a Kahukura, Kahukuranui,
Kahukuraroa, Kahukowhea,
Kurawaka, ka tuhia, ka tahia,
Te one mokinokino e takoto nei,
He atua noho piki kore ra,
HAKIRARA NGA MAORI. 415
Rangaranga, rangaranga ra taku takapou, ka pukea,
Hei moenga mo aku rei tokorua ka pukea,
Hei kowhanga e tu mai i runga o Huatea,
Te maninikura he,
Mata pekapeka, mata pekapeka,
Mata ruahine, wahine i kawea aue te Rupe,
Kawea au ki runga te rangi whatitiri mau,
E te Rupe,
Rupe iho Rupe,
Rupe ake Rupe,
Rupe-te-anoano Rupe,
I kawea ai au ki tai o Motutapu e Rupe he.
HE WAIATA.
Kaore te whakama i a au e kui,
Awhi kau
Ake au nga pou whare,
Ki Tihirau-o-te-rangi,
Ka iti, te
Whakama te ngakau hoki atu,
Au nei ki te ao he whakarewanga, e,
Ka iri aku mahara,
Katu au i te tohu,
]Jct aha, te
Korero i waiho ai au,
I te ngutu mau ai, ka pono, te
Maikuku i whakaita iho e,
Tuanehu rawa e,
Taku nei
I ano ka pirangi haere,
Te tai ki a Kapiti, ki te makau
Ra, e naku i huri atu,
Ka wehe te aroha,
Ka rumaki
Na ki waho he wai kei aku kamo,
Te utu noa, i.
\
HE WAIATA.
Takiri ko te ata e,
Ruuga o Whakapou,
Ko te hoa i au e, tenei ka ora inai,
Hoki mai e tai e, ki te aukaha i a te Arawa,
Maunga tu noa e Kauae i uta ra,
Ka ngaro hoki ra e nga totara whakahi o te wao,
E ahu ra waho nga rake pinao,
Waho te Tumu e, i roto te Paroa,
Kei tomo korua e te whare o Kiharoa,
Ka rau tamitia e, ka toenga kaitia,
E ahu ki waho ra e, te whare o Tc Whakatiarere,
Ko Taharangi, ko Hikareia e,
Mau ana to patu ko Te Waharoa,
Ka nui te taonga e,
Ka hoki mai ki te iwi na-i.
HE WAIATA.
Takiri ko te ata kia korihi te manu,
Mataotao noa te tautanga iho,
Kei whea ko te tau i whaia e au,
Ra ka tuku atu ki te kiri e kakara,
Nau e hine i toka kia mamao,
Waiho ki te tinana ko tc toiki kapara,
E tu ki te ngahere o te Tipi kei tua,
Nohea e Tua-tuku ai to tere,
Hei pere ki te tai o Hauraki tua,
'A tomokia atu te whare o Tiaho,
Tau kei a Oke kei riri noa mai,
Aha i riri ai, mau ano te tinana.
ª
HAKIRARA NGA MAORI. 417
HE WAIATA.
Te atua e-i, ka mana hoki i nga rangi ra,
To tikitiki whakamanamana,
Ka makoha i te au, e-i,
Te ahi a Rurumai,
Te ahi a Turamaroa,
Ko te ahi tena i tungia ai,
Ka wera i reira nga toa a Maihirangi,
Ko Mangotutu, ko Mangorewa, i hukuia noatia,
Ka ea te mate o Tuwhakararo, e-i,
Rangi e tu nei ka heua te po,
Papa e takoto nei ka heua te ao,
Takahuirangi ai nga po i te rangi,
Ma wai e whakamana i te waka ka tukoki,
I te waka ka tahuri,
Te iwi ka ngaro e kati te ta noa,
Taku purapura tuawhiti e-i, taku kowhatu turua, e-i,
No roto rawa koe e hika e-i, no nga wai e rua, e-i,
No Takangaioapa e, no Rangitaiki, e-i,
Ki' whakapaea koutou e,
Hei kai-hau-kai, ka mahora ki te aroaro no te atua, e-i,
Ma te hau torua e,
Mana e whakahoki mai,
Nga ngutu awa Waiiti, i waho Korero, e-i,
Ki te tira *J5Tu-mata-whaiti, e-i,
i te riri horahora ki te hui a upoko noa, i.
HE WAIATA.
Moe atu nei e au,
E ko te tane koua wehea,
Ko aku mahi nui o nga rangi ra,
O te wa ra koi puhou ana,
Ka hara mai tenei ka takoto,
Ka pae tau noa au kai te whare,
Ka tu au hai rahui tapu ki te whana,
Ko Taramainuku,
He makanga rimu ki te tua-ahu,
Kai tae raro koi tapau,
Ki te ahi.
\
418 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE UMU KARAKIA WHAWHAI.
Te umu na Rua-te-po,
Na Rua-te-ao,
Na Rua-te-whatongatonga,
Te umu tupoupou Nuku,
Tupoupou Rangi,
Rorohuri,
Rorotea,
Tuku tonu,
Heke tonu te ika ki te po,
Tuku tonu,
Heke tonu te ika ki te reinga,
He ika ka ripiripia,
He ika ka toetoea,
He ika ka haehaea,
He ika ka wawahia,
Tukua mai te ika a Itupawa,
Tukua mai te ika a Hangaroa,
Tukua mai te ika a Rongomai,
He ika ka ripiripia,
He ika ka toetoea,
He ika ka wawahia,
He ika ka haehaea,
Ko te ika na nga atua,
Ko te ika na nga pu,
Ko te ika na nga tohunga,
Na te kahui tupua,
Na te kahui tohunga,
Ma tenei tama,
Ma tenei tauira.
HE WAIATA.
/
Kaore hoki koia te mamae,
Ngau kino i roto ra,
Te ao uru e kotiri ra,
Au' atu te whakangaro,
I te tautara ki Orangi ra,
Kia mihi au,
HAKIRARA O NGA MAOM. 410
Whakatau rawa iho te kaokao,
Te tau ki raro ra,
Kei te hua taku kiri i te pura whetu,
Kai runga kai te rangi,
Tuku iho koe ki raro nei,
Kia ata tirohia o mahi nei e te tangata,
I haoa e te puku,
I aua kia tae ki te watanga o Waikato,
Ka noho waenga noa,
Moe rawa iho nei ki te po,
E wawae ana taku ringa,
I te reinga tua-rua,
Te whare i a Miru,
Ko te otinga atu o te wairua,
Kei wheau ake ki te ao.
HE WAIATA.
Aha kei taku ate e hahae nei, he mamae ra,
Au ana taku moe i te tuatahi e te iwi,
Ka hua hoki au e te hoa,
Kei te ata noho koe,
Kaore ia ra kei te tutara koa ia,
Kei whea ra te pakaha ra,
Ka tiwaea ki te taha ahi e,
Ho mai koia kia rumakina,
Iho ki raro ra, e,
Te Tawatutahi kei hoki ake,
Taku wairua, kei manako mai, hoki,
Ki te tau i whaia nei e,
Waiho me tuku atu ki te kaha e whiri hou ana,
He kupenga tenei ka ruha,
Ka paea ki te one, ki Ohui ra,
He riri te kore na te iwi ware ra.
\
HE WAIATA.
Moe atu nei e au,
Ko Te Teketapu, i au rawa,
Oho rawa ake nei ki te ao,
Ko te whare kau i a Tawhi ra,
Ho mai he ri ki te whatitoka,
Kei mohio atu te titiro,
Ki te korua e hoe ana o Hikareia,
Ki Ohau ra,
Ko Te Amohau ki te kawhaki,
Kei eke wawe, au ki runga ra,
Kei hinga noa ki te raorao,
Te pikitia atu,
Ruahine e au.
HE MAURI, NO MURI O TE PURENGA.*
Ai tena te mauri,
Te mauri ka noho,
Ka noho ki runga,
Ki enei nga tama,
Ki runga ki enei nga tauira, t
Ei tena te mauri,
Te mauri koi runga,
Koi a Ranginui i runga,
Koi a Rangiroa i runga,
Koi a Rangipouri,
Koi a Rangipotango,
Koi a Rangiwhetuma,
Koi a Rangiwhekere,
Koi a Tu-te-ngana-Nuku,
Koi a Tu-te-ngana-Rangi,
E tapumaroro koi runga,
Koi te uira i runga,
Koi te kanapu i runga,
" Na, ka tango te tohunga i te wea i whitikiria ki te tira karama, ka wha-
kanohoia ki runga ki tenei tangata tona mauri, poto katoa i te tohonga te
whakairiiri, i muri iho i te koiikotinga o nga makawe, me era karakia nnnni
ano, o tana porenga, ka whakahaa te tohanga i taua maari.
t Me te tira ano ki te ringa.
HAKIRARA O NGA MAORI. 421
Koi ie kowhera i runga,
Koi te tuhi i runga,
Ko te rapa i runga,
Koi runga,
Koi a Whatitiri-matakataka,
Puaki-Nuku,
Puaki-Rangi,
Puaki hau koi runga,
Koi a Pu,
Punuku,
Purangi.
Puharuru,
Koukou-mataero koi runga,
Koi te kahui tupua,
Koi te kahui tawhito,
Koi te apu-mataugi i runga,
Koi te kahui tohunga i runga,
Koi te kahui atua i runga, kai runga,
Koi a Ranginui,
Koi a Rangiroa,
Koi a Rangipouri,
Koi a Rangipotango,
Koi a Rangiwhetuma,
Koi a Rangiwhekere,
Koi a Rangipakakina, koi runga.
Koi a Ru,
Ru-Nuku,
Ru-Rangi,
Ru-Papa,
Ru-take,
Ru-kerekere,
Ru-ngatoro,
Ko Manatu,
Ko Manatu nga atua,
Ko Manatu nga pu,
Ko Manatu nga tohunga,
Ko Manatu nga tapu,
Ko Manatu enei nga atua kiato.
_\
422 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Ei tena te wai ka rere,
Ka rere ki runga,
Ka rere ki raro,
Ka rere ki roto ahu,
Ka rere ki mua ahu, ki te itinga,
Ka rere ki te nuinga,
Ka rere ki te roanga,
Ka rere ki te potonga,
Ka rere ki runga,
Ka rere ki a Whatitiri-matakataka,
Puaki-Nuku,
Puaki-Rangi,
Puaki-hau,
Ka ea Hawaiki,
Ka ea nga pu,
Ka ea nga tohunga,
Ka ea nga tupua,
Ka ea nga atua kiato.
Ei tena te wai ka rere,
Ka uhiuhi ki tenei tua,
Ka koukou ki tenei manuka,
Oi, ka ea au ki te whai-ao,
Ki te aomarama,
Ko Maiea,
Tawhiwhi Rongo.
Ei tena te au ka rere.
Ka rere ki a Aio-Nuku,
Ka rere ki a Aio-Rangi,
Ka rere ki a Aio-Papa,
Ka rere ki a Aio-Take,
Ko Manatu.
Ei,
Ko Ngai,
Ko Ngainui,
Ko Ngairoa,
Ko Ngaipehaianoatia,
Ko Ngaitaiaianoatia,
HAKIRARA O NGA MAORI. 423
Ko te Manuwaerorua,
Ei ko Whanake,
Ko Whanake i te korenga,
Ko Whanake i te itinga,
Ko Whiro,
Whiro-te-tupua,
Whiro-te-tawhito,
Ko Tiki,
Ko Tiki-tawhito,
Ko Tiki-i-ahua,
Ko Tiki-i-apoa,
Ko Tiki-whakaringaringa,
Ko Tiki-whakawaewae,
Ko Tiki,
Ko Tiki-tawhito-ariki,
Ko nga tangata tokotoru,
KoUru,
Ko Ngangana,
Ko Wai-o-Nuku,
Ko Wai-o-Rangi,
Ko Toi-te-huatahi,
E Toi',
Rauru,
Whatonga,
Rutanga,
*Ko Amaru,
Ko Tahatiti,
Ko Apamaru,
Rua-Nuku,
Rua-tapu,
Rua-Rangi,
Ko Rakeiora,
E Tama-ki-tua,
E Tama-ki-waho,
E Tama-ki-te-whaiao,
E Tama-ki-te-aomarama,
Ka puta au,
Ka ora au,
" Nga tangata kai katoa.
424 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Ki te whaiao,
Ki te aomarama,
Oi, ko Ranginui e tu nei.
*Ei tenei hoki te ruruku,
Ko te ruruku o nei nga tohunga,
Ko te ruruku o enei nga tama,
Ko te ruruku o enei tauira,
Ko te ruruku o enei nga atua kiato.
Ei tenei hoki te mauri,
Te mauri koi a Hanui,
Koi a Haroa,
Koi Rarotonga,
KoTu,
Ko Tu-te-papa,
Ko Tu-te-whakamoana-ariki,
Ko Hape-ki-tuarangi,
Ko Tu-matauenga,
Ko Tu-kariri,
Tu-karitarita,
Ko Tu-kaitaua,
Ko Tu-horokai,
Ko Tu-mata-whaiti,
KoTu,
ETu,
EUe,
E Hotf,
E Tama\
E Kahu 9 ,
E Atua,
E Tawake,
Uenuku,
Rangitihi,
Tuhourangi,
Taketakehikuroa,
Te Wiwini-o-rongo,
Te Rongorere,
* Ka rere atu nga ringa, ka popoki iho ki rnng i nga matenga o te wha-
kamenenga katoa, ka whakahua i tenei
HAKIRARA O NGA MAORI.
Rongo-rere,
Rongo-hokai,
Eon go-kare re - i- waho,
Rongo-kahoka,
Rongo-te-an gin a,
Rongo-ki-te-kapua,
Ko te Puaha,
Ko te tama,
Ko tauira,
Koi a Rangitihi,
Koi a Tuhourangi,
Uenuku-Itopako,
Koi a Tama-te-ranui,
Rangih urupapa,
Ko Turakirae,
Koi a Rangiinangarakau,
Koi a te Whatuaohia,
Koi a Whakauetaonga,
Koi a te Okotahi,
Koi a te Whatu,
Ko Te Whatu,
Ko Whakaue-kai-papa,
Ko Tawakeheimoa,
Koi a Rangiwewehi,
Koi a te Oro-o-te-rangi,
Koi a Ngata,
Koi a Toa-anuanu,
Koi a te Manu,
Koi a te Kiato,
Koi a te Rangi-te-whata,
Koi a Tauhe,
Koi a Rangiwewehi,
Koi a Kereru,
Koi a Pupuau,
Koi a Pake,
Koi a Kurukitu,
Koi a te Kahu-o-te-rangi,
Koi a te Apoapo,
Koi a te Putanga whaiao, ki te aomarama.
KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Koi a Pake,
Koi a Riko,
Koi a te Rangi-kauariro,
Koi a te Apa,
Koi a Ngatoro-i-rangi,
Koi a te Rangi-kauariro,
Koi a te Roto-parera,
Koi a Riko,
Koi a Ngori,
Koi a te Ahonga,
Koi a Riko,
Koi a Moko,
Koi a Maka,
Koi a Riko,
Koi a Taupe,
Kei te putanga ki te whaiao, ki te aomarama,
Tena te mauri ka whakanoho,
Tena te mauri whanatu na tena oti,
Te mauri koi a Rangitihi,
Koi a Rangiwhakaekeua,
Koi a Rangiteaorere,
Koi a Kaiure,
Koi a te atua o te po,
Koi a Korokaihau,
Koi a Kiritako,
Koi a Hikapirau,
Koi a Uruahu,
Kei nga pu,
Kei nga take,
Tena te mauri ka whakanoho,
Tena whanatu na tena oti,
Kot a Rangitihi,
Koi a Tuhournngi,
Koi a tienuku-kopako,
Koi aWhakaue',
Koi a Tawakeheimoa,
Koi a te Aouru,
Koi a Tu-te-okotahi,
Koi a Kereru,
HAKIRARA NGA MAORI. 427
Koi a te Whare,
Koi a Rautao,
Koi a te Toko,
Koi a te Whetu,
Kei te kahui tupua,
Kei te kahui tawhito,
Kei te kahui tohunga,
Kei te kahui ariki,
Koi a koe, kei te putanga ki te whai-ao, ki te
Aomarama, tawhiwhi Rongo.
HE MATA HUNAHUNA, KIA NGARO At I TE TAUA.
HUNA,
Huna-moki, huna-moki,
Ngaro-moki, ngaro-moki, o-i,
O te Ranginui e tu nei,
O kanohi e titiro mai na,
Titiro ki runga,
O kanohi e titiro mai na,
Titiro ki te whetu,
O kanohi e titiro mai na,
Titiro ki te marama,
O kanohi e titiro mai na,
Titiro ki te ao,
O kanohi e titiro mai na,
Titiro ki te ra, o-i,
Ko te tai ka rehua,
kanohi,
Me ou whakaaro e hara mai na,
Taiarehua,
1 o pumahara e hara mai na,
Taiarehua,
O patu e hara mai na,
Taiarehua,
riri, o patk, o uaua e hara mai na,
Taiarehua, taiarehua,
1 o kanohi,
I
428 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
Taiarehua, taiarehua,
Taiarea i o kanohi,
Taiarea,
Taiarehua i o mata,
Taiarea, taiarehua,
I o ngakau riri, patu,
Taiarea,
I o wehi, i o nguha,
Taiarea,
I o toa,
Taiarea, o-i,
Taiarehua, taiarehua,
O kanohi e titiro mai na,
Tataia ki te whare pungawerewere,
Whakahurua i o mata,
Whakahinapo i o mata,
Whakakoraparapa i o mata,
Whakahinga noa,
Whakamate noa i a koe,
Whakawairangi i a koe,
Whakaturakiraki i a koe,
Whakaropepeke i a koe,
Whakahauhauaitu i a koe,
Whakaruhiruhi noa i a koe,
Tau te ruhi ki o peke,
Tau te ruhi ki o patu,
Tau te ruhi ki o toa,
Tau te ruhi ki o waewae,
Ruhi noa i o atua,
Ruhi noa, ngenge noa i o pu, i o take,
Ruhi noa, ngenge noa i o makutu,
Tenei te po ka ruruku,
Tenei te po ka koukou,
Tenei te po ka totohi,
Tenei te po whanatu na,
Ko te po o aitu-kino, o aitua,
HAKIRARA O NGA MAORI. 429
Te tuku atu ki a koe,
Te tatau atu te kohu i a koe,
Tenei te po ka totohi,
Tenei te ao ka hara mai,
Ka hara mai ki a hau,
Ki a hau ki tenei pu,
Ki tenei tama,
Ki tenei tauira,
Tatau atu te kohu, te po i a koe,
Whiti mai te ra ki a hau,
Ko te ra o te mahara,
Ko te ra o te ora,
Ko te ra o te korikori,
Ko te ra o te maramatanga,
Ko te ra o aitu,
O Wai-marie to,
O Wai-marie to he.
HE KEKA, MO TE WEHI-O-TE.RANGI.
Ngongotaha maunga,
He maunga tohu mate,
Ka riro Te Wehi-o-te-rangi,
A hoki kau noa mai hoki a Te Amohau,
Ki te kainga o Taiporutu,
Ru ana te whenua ki a koutou e pa ma,
I whakatakotoria ano ki te korero e pa ma,
Whanatu ki roto,
Kei te tuketu a upokokohua,
Ko wai e aha nei,
Kei whea Mohopoto, a Te Tatu,
Nga tangata tinetinei ahi ki nga whenua,
E piki i te au heke ki Mangaohoi,
Ko Te Kiri, ko Te Ngohi, ko Irirawa,
Me tangi, me aha.
430 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE WHAI, MO TE TAN 6ATA WERA I T E AHI, KIA MAHU AI.
Te whai kurukuru matahi,
Kurukuru matahi,
He ro ki uta,
He ro ki tai,
Tikina mai whakaorangia,
Hei mahi kai mau mataua e Tiki-matakahurangi,
Ka mahu, te mahu, e-i,
Pera hoki ra he ahi tahu naku ki runga o Hawaiki,
Kia pehia mai hotupe, hotuoru,
Hotumianga, hotukakenga,
Ko koe kei taumahakitia e koe te kiri o tenei mate,
O tenei mahaki,
Tiueia mate te wera, kia tineia mate ka,
Kia tineia, mate te anini,
Kia tineia, mate te hura,
Kia tineia, mate te whewhe,
Kia tineia, mate te ahi atua, i Hawaiki,
Ka pakia, ka pakia,
Raua te kiri, raua te kiri, raua te kiri to,
Whai anu, whai anu te puna,
Nga puna i runga e ho mai ki to kiri,
Te ua a whatu e, ho mai ki to kiri,
Te ua nganga e, ho mai ki to kiri,
Nga puna i runga e, ho mai ki to kiri,
Te pupu, me te hoata e, ho mai ki to kiri,
Nga puna i raro e, ho mai ki to kiri,
Nga puna i Hawaiki e, ho mai ki to kiri,
Nga puna i Rarotonga e, ho mai ki to kiri,
Whai anu, whai anu te puna to,
Nga puna i Aotearoa e, ho mai ki to kiri,
Hei whakawhai anu mo to kiri,
Hei whakamatao mo te kiri o tenei mahaki,
Hei whakanene mo to kiri,
Hei whakamahu mo to kiri,
Hei whakareka mo to kiri,
Hei whakaora mo to kiri,
Mirimiri ana, e toto ana,
E whakaora ana, e whakanene ana i to kiri,
To kiri, to to he .
HAKIRARA O NGA MAORI. 431
HE KEKA.
Aue,
Aue,
Kimikimi noa ana,
Rangahau noa, kei whea Tarakumekume ka ngaro nei,
Aua, kei roto kei te wharekura e titi huia ana,
E kapo ki te whetu,
E kapo ki te marama,
E kapo ki te ata o to tane,
Ka riro a Te Tope-o-Pikiao,
E ka rehua koe i te ata,
Te maunga taki mate nei Matawhaura,
Ka noho peto te Ipututu,
Kei runga kei te pitau e wheterotero ana te arero,
Ki tona okaoka ki te riri,
I tutaumahatia ki te peka,
Ka mana ai o karakia,
Ki te ika tukupunga,
Ki te au o te moana,
E te ki ko te waha.
HE WAIATA.
Auahi werohia ki Tararu ra ia,
Kei raro Te Kaho e aroha nei au,
Momotu kino ana te tau o taku ate,
Aha hoki koa te wa moana nui,
Nana i arai kei paritua au,
Kei rangitawhiti koe,
E ngari te koko e mahi haere ana,
Ore ki te tangata he whakapahoho noa,
Ta te raumati hanga,
Ka rohe au i konei.
432 KO NGA MOTEATEA, ME NGA
HE KARAKIA WHAKAPOTO I TE PO KIA HOHORO TE AWATEA.
Aha te manu i rere mai i runga o Hawaiki,
Ko riretoro, takiri te ata, korihi te manu,
He kaka te manu i rere mai i runga o Hawaiki,
Korihi te manu, kaore ka tino awatea,
Pitoitoi te manu i rere mai i runga o Hawaiki,
Korire takiri te ata, ko te manu kaore ka tino awatea,
E tatari atu ana ki nga tamariki o Ruawahia,
E tangi mai nei,
Ka whakatoro te kohu o Hakaipari,
Waiho Maurea hei tiherunga wai o Matirau,
Ka tangi te piopio,
Aha, he po, he ao,
He po, he ao,
Takiri te ata,
Korihi te manu,
Ka ao,
Ka ao,
Ka awatea.
HE KORERO APITI
ANO
NO NGA WAIATA NEI
s
†%^
HE KORERO APITI
ANO
NO NGA WAIATA NEI
No. 1.
Na, tenei ano te take o te whakatupuranga o te tangata, ka tahi
ka ata korerotia.
I mua, i tena kupu e mea na i te tuhituhinga tuatahi o nga
tupuna : I a Po, i te Po tuatahi tae noa ki te Po tuangahuru,
ki te rau, ki te mano. Koia tenei, kaore ano hoki i whai ao
noa, e pouri ana ano ki te maori. Eo Rangi ano, me Papa ;
e piri tonu ana kaore ano i wehea noatia, a e rapu noa ana, ana
tamariki i te ahuatanga o te po, o te ao.
Ka whakaaro ratou, Tena, tatou ka rapu tikanga, mo Rangi
raua ko Papa, kia patua ranei, kia wehea ranei, ka mea mai
a Tu-matauenga, ae, tatou ka patu i a raua. Ka mea atu a
Tane-mahuta, kauaka, e ngari, me wehewehe raua, ki runga
tetehi, ki raro tetehi, kia kotahi hei tangata ke ki a tatou, kia
kotahi hei matua ki a tatou, ka whakaae ratou tahi, ka tino aroha
ano tetehi o ratou ki te mea i wehea ai raua, tokorima i pai
kia wehea, tokotahi i aroha.
Koia ena kupu, Te po, te po, te ao, te ao, te kimihanga, te
hahaunga, i te kore, i te kore, ko ta ratou rapunga whakaaro
hoki mo o ratou matua kia tupu ai te tangata, Na ko tenei
kupu, ko te nuinga ko te roanga, ko te nuinga ake o a ratou
whakaaro patu i o ratou matua, kia ora ai to tangata, koia tenei
a ratou tikanga.
IV HE RORERO APITI ANO
Ka tango te tuatahi te taea e ia, ka tango te tuarua te taea e
ia, te tuatoru, me te tuawha, me te tuarima, a na te tuarima
ka taea, aue noa ana a Rangi raua ko Papa, aue noa ana, hei
ahatanga maTane-mahuta te titokotia ake ai, panga iho te pane
ki raro, ko nga waewae ki runga, ana aua tonu ake te rangi,
aua tonu iho te whenua ki raro, koia nga pepeha nei, na Tane
i toko, ka mawehe Rangi raua ko Papa, nana i tauwehea ai, ka
heuea te po, ka heuea te ao.
Ea tupu te whakaaro i aTawhiri-matea mo ana matua, kei tupu
te pai, tona whakatikanga ake, kei te whai ano i tona matua,
kia tahuri mai ai ia ki te whawhai ki ona tuakana, ka tupu te
whakaaro i a Rangi-nui, me te whakarongo atu a Tawhiri-matea,
a ka mohio atu, tona whakatikanga, ana, koia a te Aonui, a te
Aoroa, a te Aopouri, a te Aopotango, a te Aokahiwahiwa, a te
Aokanapanapa, a te Aowhekerekere, a te Aotakawe, a te Aopa-
kakina, a te Aowhatongatonga.
Ana, tona putanga, ko te apu hau, ko te apu matangi, ko
Tawhiri-matea, pa ka pa tona waha ki a Tane-mahuta, ana na
whati poro pu i waenga, me nga manga, ana takoto ana i raro,
ma te huhu, ma te popo ; tana whiunga ki te wai, ana na, ko
Tuparimaewaewa, ko Urutira, ana na, ka whati a Tangaroa ki
te wai, no reira aua tangata i totohe ai, tatou ki uta, tatou ki te
wai, te rongo etehi, te rongo etehi, wehea ake etehi, he hapu ano,
he hapu ano, ko te hapu i a Tu-wanawana, i noho i uta, ko te
hapu i a Punga, i haere ki te wai, nga wehewehenga, a Tawhi-
rimatea.
Koia enei pepeha, taua ki uta, taua ki te wai, ka mea atu tera
e hiahia ra ki te wai, haere koe ki uta, whakaahua ki te ahi
rarauhe, ka mea atu tera e pai ra ki uta, a, haere koe ki te wai,
whakairihia ki runga ki te rourou kai maoa, haere au i uta, ko
Tu-te-wehiwehi, ko Tu-te-wanawana, ka wehea era, ko Rongo
raua ko Haumia, ka tangohia ake raua e Papa, ka huna ngaro
noa.
Ho mai rawa ki a Tu-matauenga, te ngaueue, te aha, a mutu
noa iho, ka tupu te whakaaro i a Tu', mo ana tuakana, i whakaaro
NO NOA WAIATA NEI. V
nei kia wehea o ratou matua, a kaore nei i toa tahi ki te wha-
whai, a haere ke tetehi, haere ke tetehi, ko Tu-matauenga
anake, i toa ki te whawhai ki a Rangi, raua ko Tawhiri-matea,
ka tupu te whakaaro o Tu-matauenga, kia whawhai ia ki ona
tuakana, tokorua i tangohia ake ra e Papa, ko Rongo raua ko
Haumia.
Ka rapua nei e Tu\ he ritenga mana kia whawhai, ka rapu
ia i a Tangaroa, ka kitea ki te rara, ka rapua kia taia he ku-
penga, ka haoa, ka pae kei uta, ka rapua ko Haumia raua ko
Rongo e Tu-matauenga, ana ka kitea e ia ki nga makawe, ka
mahia, ka mate era, ka rapu ano i te whakaaro moTane-mahuta,
no te mea kaore i hoki mai hei hoa mona, ka mahara ia kua
whai uri ia, a ka nui haere, ka whakatupu kino mai ki a ia.
Ka taia he mahanga; ka mate nga uri o Tane-mahuta; ko te
maori-tanga o nga ingoa o enei, ko Tangoroa he ika ; ko Rongo-
matane, ko te kumara ; ko Haumia-tiketike, ko te aruhe ; ko
Tane-mahuta, ko te rakau, ko te manu; ko Tawhiri-matea, ko te
hau ; ko Tu-matauenga, he tangata.
Ka mate ona teina i a ia, ka tahi ka wehewehea ona ingoa,
koTu-ka-riri, ko Tu-ka-nguha, ko Tu-kai-taua, koTu-whakaheke-
tangata, ko Tu-mata-whaiti, ko Tu-matauenga.
I whakaritea tonutia ona ingoa ki a ratou ko ana tuakana, a
tokowha ona hoa, i kainga katoatia e ia ko tahi i tapu, ko
Tawhiri', ko tona whakapakanga, i waiho tonu hei hoa whawhai
mona, i rite ano ki tana riri ta tona teina riri.
I reira, ka nui haere te maramatanga, katahi ka nui haero
nga tangata i huna nei e Rangi, raua ko Papa, ko te tupura-
nga tangata, ko Tu-matauenga ratou ko ana tuakana, ko era
ano i a Po, i a Ao, i a Te Kore, i a Te Kimihanga, i a Runuku
ma: Puta noa mai ki aNgainui ma, ki aWhiro ma, a ki aTiki
ma hoki, a wehea rawatia ake te Rangi, me Papa, kua nui noa
atu nga tangata i roto i te pouri, no reira ano te take o nga
karakia mauri, pana tamariki, karakia ranga, karakia mahaki,
karakia mo nga kai, karakia mo nga taonga, karakia mo nga
wairua.
VI HE KORERO APITI ANO
Na reira mai ano nga take o nga mahi a te tangata maori,
ka nui haere mai te pai te kino, te riri, te ata noho, me nga
tini mahi tika a te maori ; a tae noa mai ki te tupunga o Ta-
whaki, o Tuhuruhuru, o Maui-tikitiki-o-Taranga, o Whakatauihu,
a tae noa iho ki te whakatupuranga, i a Uenuku, i a Houmaita-
whiti, i a Toi-te-huatahi.
Ka tupu nei te whawhai a ratou i to ratou nohoanga i Raro-
tonga, ara i Hawaiki, ka tupu nui haere, nui haere, a ka rahi,
ka tae ki te pokai tara a Manaia. Tera take nui ano o te wha-
whai a tae noa mai ki te kainga o nga popoa o Uenuku, ka
tahi ka whakatika tonu, ko Tamatekapua, raua ko tona teina
ko Whakaturia, ki te kai i te poporo whakamarumaru oUenuku,
otira he take pai ano mei ata whakaritea e ratou, ina hoki, ko
te take tenei, kainga ana nga pirau o te tapoa o Uenuku e te
kuri a Tamatekapua, ko te ingoa o te kuri, ko Potakatawhiti, i
patua e Toi raua ko Uenuku, kimi noa a Whakaturia, moimoi
noa moimoi noa, i a pa, i a pa, a tae noa atu ki te pa i a Toite-
huatahi ma, e moimoi haere atu ana, ka tau mai i roto i te
puku o Toi, te kuri ra, e ka tahi ka haere tonu atu te tangata
ra, ka tau tonu mai te kuri ra.
A ka tahi ka whakatauki iho a Toi, ai, taurekareka e, i
huna iho koe ki roto ki te hoparanui a Toi, e tau ake ana ano
koe e taurekareka : Hoki tonu mai a Whakaturia, korero tonu
atu ki tona tuakana ki a Tania.
Whakatika tonu, ka marere nga kakahu, kei te wai, kei te
tuahu po noa, ao noa, po noa, ka kopa te toto o te tuahu a te
tangata ra ; ka whakatika ia me tona teina, ka haere, haere ana
tetehi, i ona waewae ano, haere ana tetehi i te waewae rakau.
Na, ka tae ki te poporo rakau, kai ana, hoki mai, hoki atu,
nawai i ngaro, i ngaro, a ka kitea, te paunga ake o nga mea o
raro, ka pureirei ki runga nga mea i toe.
Ka tae atu te tohunga kia kite, tae rawa atu, ko te poupounga
o nga wae rakau, me nga wae tangata, ka tahi ka whanga i te
ahiahi, ka tae mai, te ngaro taua maia, e wheo noa ana mai,
me ona toko, ka maranga te huaki, ka mau, tokorua iho ano, i
NO NGA WAIATA NEI. VII
mau te teina ki te take o te poporo, i mau atu tetahi ki te taha
o te akau.
Te maunga ano i mau ai, tu tonu i runga, mau kau ake ana
ki nga toko, te tata ake ki te tangata i roa ake, ka mea tc kai
hopu ; tuaina ki te wai, ko etahi, anana ki uta, anana ki te wai,
kei ora ia, ae ana ratou, ano ra ko Tama', eii, ka ora rapea nhau
e ka tuaina ki te moana, e ngari ki uta, ka mate au.
Ano ra ko te kai hopu, ae ana ara tuaina ki uta, ana ka hinga
te whakatikanga o Tama\ a haere ana ka ora, a mau atu ana te
teina, mau ka mau, ka takaia ki te takapau, ki te karukaru, ka
whakairihia ki roto ki te whare, ka tahuna te ahi, ka emi mai
te mano o te tangata ki te haka, ki te waiata, ki te piu, ki te
tutu kai, ki te tii, ki te ponga, ki te punipuni, ki te takaro, ki
te pukana, ki nga mahi tinihanga a te maori.
I a po, i a po, me te whakarongo iho te tangata ra ki nga
mano o Uenuku e kori ana i roto i te whare, a ka tae atu te
rongo ki a Tamatekapua, e kei te ora ano tou teina, kei runga
i te whare e iri ana.
Po iho ano, ka whakatika mai taua maia ra, ka eke ki te
tuanui, ka pakarua iho, ka mea iho e tama? e a kei te ora tonu
koe, ae, e pehea ana te haka a te iwi na? e kino ana, ekore koe
e pai ki a mea iho, ka tae te kino o te haka a tenei iwi. Me he
mea maku te haka, koia kau, a ki te paingia mai koe, kei te roro
au e noho ana, a to putanga mai ki waho, maku e karatiti, te
whatitoka me te pihanga.
A ka emi mai taua iwi, me te haka ano, pera iho ana ano ia,
a ka tukua iho, ka mea mai e haka ra, ka mea atu ia, e kino
ana ahau, e ngari me heru, me tiatia ki te raukura, me kakahu,
ka pai ai.
Herua ana ka pai rite ana ki tana i pai ai, ka tango ki te paki
whero o Uenuku, ki te maipi, ano ka oria e te hau, te maunga
ki te tatua, he karakia ano, te maunga ki te maipi, he karakia,
te whakatikanga ki runga, he karakia ano. Te hakanga i haka
ai ana na, hinga noa ake tetehi taha, tetehi tahi, puta noa ki te
VIII HE KORERO APITI ANO
whatitoka, hoki mai ki te tungaroa, ka tu ano i reira, ka inea atu
taua maia, toia ake te tatau, kia tuwhera, e werawera ana ; ka toia,
ka whakatika ano, te pehanga ki tetahi taha, puta noa ki te roro,
te pehanga ki tetehi taha, i te hokinga ki roto, mae noa iho te
iwi ra ano, no taua tangata nga pepeha a mua, ana na, me he
oturu nga karu, ana ka oria e te hau te rau o te maipi, e rua ki
waho, e rua ki roto, tu rawa mai i waho, ko Tama' kei reira e
noho mai ana.
Ana, kua kati tetehi, me tetehi, a ora ana Whakaturia, heoi
ano, ka tupu hei whawhai, whawhai nei, a tae noa ki to tomo-
kanga o te pa o Houmaitawhiti, ratou ko ana tama, e Toi raua ko
Uenuku ka horo tenei ngerengere, tenei, tenei, a tae noa ki te
kiri tangata, me te karanga noa nga mano o Hou', e Hou' e ka
horo te pa nei.
Ka mea a Hou i tana pepeha, tukua mai, tukua mai ki te
paepae poto a Hou': Ka tahi ka rua, ka toru, ka eke kei te paepae
poto a Hou' : te whakatikanga ake o Hou' ratou ko nga tama,
ano, ka oria e te hau, he karu to ratou, he karu to nga maipi.
Ana na, hinga iho kotahi tekau mano : no muri iho ka mate a
Hou\ ka tahi ka tupu te whakaaro i a Tama', i a Maka, i a Tia,
i a Hei, kia heke mai ratou, ki te rapu whenua mo ratou, otira
i tika ai kua kitea ano tenei motu e tetehi o ratou i mua atu,
whawhai rawa ake, kua kitea ake, ko te ingoa, o te tangata nana
i kite, ko Ngahue, ko te take i haere mai ai ia no to raua wha-
whaitanga, ko Hine-tuahoanga.
A peia ana mai ia, haere tonu mai raua ko tana ika ara ko te
pounamu, a tae mai ana ki Tuhua, ka noho i reira, ka tae mai
hoki a Hine-tuahoanga, ka peia ano i reira, ka haere tonu atu,
ka kite, mai ki tenei motu e tu atu ana, ka haere tonu, a u
rawa atu, i Arapawanui ka noho.
Ka waiho i reira, ka tangohia mai e rua toka, ko Tutauru, ko
Kaukaumatua, ka hoki ki Hawaiki.
Whawhai rawa ake nei ratou, kua rongo ake, ka tahi ka tuaina
a te Arawa, ka hinga i a Parata, i a Wahie-roa, i a Ngahue, ko te
tokomaha o nga kai hahau, ka oti, ka rongo mai etehi, ka haere
NO NGA WAIATA NEI. IX
mai ki te tiki mai i aua tohunga hanga waka, ka tae atu, ka
tuaina, ka oti, ko Tainui, ko Matatua, ko Matawhaorua, ko
Kurahoupo, ko Tokomaru.
Ka oti, ka toia ki waho, ka whakaaro a Tama-te-kapua ki tetehi
tohunga mo runga i a te Arawa, ka mamingatia a Ngatoro-i-rangi
raua ko tana wahine ko Kearoa, ki te whai i te kawa o tona
waka, me Kearoa ki te whakamama i te kohukohu ruahine
whakanoanga ka eke mai ki runga, ka maranga nga ra o te
waka ra, ana riro tonu mai.
Kaore ko Tainui ke tona waka, ka rere mai nei, ka mahue
atu, ko Ruaeo i Hawaiki, ka riro mai te wahine a Whakaotirangi
i a Taraa, rere mai, a te moana, ka rapu noa a Rua\ ki tana
wahine, ka tahi ka mahara, kua riro i a Tama\
Ana, ka tahi ka makere ki te wai, kei tango rawa mo te
wahine, ka wehea te ata, me ona whetu, te ahiahi, me ona
whetu, ana ka he noa iho te whakaaro o nga tangata o runga i
a te Arawa, ka pohauhau noa iho, otira tera ano tetahi take i he
ai, ko te putanga o Ngatoro', ki runga i te tuanui o te whare o te
waka, ka whitikiria e ia te taura ki nga huruhuru o Kearoa.
Ka mauri tetehi pito ki tona ringa, i tupato hoki ia, ki tana
mahi tahae o mua, o tona tahaetanga mai hoki, i muri i a ia,
ka tae atu a Tama\ ka mau ki te wahine, me te taura e maro
ra, me te kumekume ano a Ngatoro', whitikiria iho e Tama' ki te
kiato o te waka, maro tonu, ana, a riro atu te wahine ki a ia. Te
haerenga iho o Ngatoro', kua riro atu tona wahine heoi ka pouri
tona ngakau, ka tahi ka tino whakahekea te waka ra c ia ki te
korokoro o te Parata.
Ka haere a nawai, nawai, a ka ngaro katoa te ihu, tango ake
ki te tainga wai, na te mea ano ka rere tupou, ana tataka ana
nga matenga ki raro, ka whakaputa ake a Hei ki runga, maranga
rawa ake, kua roa te hekenga, ka pa te karanga. Ngatoro* e, e
ka taka te urunga o Kea\ ka tahi, ka rua, ka toru.
Ka tahi ka whakatika a Ngatoro\ kei te knrakia i tc waka rn,
ko tana karakia tenei :
b
I HE KORERO APITI ANO
Takiua te kawa, he kawa tua-tahi,
Takina te kawa, he kawa tua-rua,
Takina te kawa, he kawa tua-toru,
Takina te kawa, he kawa tua-wha,
He kawa tua-rima,
He kawa tua-ono,
He kawa tua-whitu,
He kawa tua-waru,
He kawa tua-iwa,
He kawa tua-ngahuro,
Takina te kawa, he kawa ma Tangaroa,
Ka pipi, ka wawai,
Ka whanake i raro i ona taranga,
Tuiuki te rangi,
Eke,
Eke Tangaroa,
Eke panuku,
Ui, e,
Taiki e,
Tena to tu tau e Rongo ka whai,
Te kawa Tuai-nuku,
Tuai-Rangi,
Tuai-Papa,
Tuai-Tane,
Rua Nuku a tua i,
A tua i, a tua i,
Unuhia ko te pou mua,
Ko te pou roto,
Ko te pou te wharaunga,
He Atu rangi-mamao,
Hekeheke iho i runga i o hara,
Takiki whara te ara o Ngatoro',
He ara whano ki te po,
Te po nui, te po roa,
Te po matirerau,
Te po whai ariki,
A ko taku waka,
Ko te Arawa-nihopopo,
Ngahue i te Parata,
Eke,
Eke Tangaroa,
Eke panuku,
Uie,
Taiki e.
Tere ana i runga te waka ra, i te karakiatanga a Ngatoro-i-
rangi, tere rawa ake ki runga, kua pau atu nga kai, i te hekenga
atu ki te korokoro o te Parata.
NO NGA WAIATA NEI. XI
No reira ano a te maori pepeha, mo te kai iti, kore, ekore noa
ana te kai, e iti noa ana te kete kai, ' ko te rukuruku a Whaka-
oti-rangi,' mo te rukuruku mo te kore kai, i pau tonu atu hoki nga
kai i te hekenga ki te korokoro o te Parata ; te korokoro o te Pa-
rata, ko te taepaepatanga o te rangi ; ka rere moi nei, a tae noa
mai ki Whanga-paraoa, ka kite mai ki uta e ura atu ana te Po-
hutukawa, a whiua ana nga kura a Tauninihi ki te inoana, ka
u ki uta, ka whiua atu ki uta nga kumara o runga i a te Arawa,
e tupu mai nei ano i te pari i Whanga-pareoa.
A kitea ana nga kura o Tauninihi ki te one o Mahiti, na
Mahina i kite, koia tenei pepeha mo te mea kite, eka kitea te
taonga makere. Kaore e hoatu c ahau, ta te mea, ' ko te pare-
kura kite a Mahina.'
E ki ana i whiua ai, he kura te Pohutukawa, kite rawa ake,
kua horo, a hinga noa iho tana whakaaro, mo te maumau-ranga
o ana kura i whiua ra ki te wai, rongo rawa ake, kua kitea, tae
rawa atu ki te tiki, kihai i riro mai, a mau tonu nei hei whaka-
tauki ma matou, e takoto mai nei ano aua kura, kei a Te Wha-
nau-Apanui, a tae noa mai ki tenei ra.
+ reira, ka tukua mai i uta a Taikehu ma, ki te taunaha haere
mai, i nga whenua katoa o te tahatika, a Maraenui, Opitiki,
Ohiwa, Whaka-tane te Awa-a-te-atua, Maketu, Tauranga, ka tahi
ratou ka noho i reira, me te rere haere atu te waka ra a te
Arawa, mea, mea, a ka taka kei waho o Maketu, ka kite atu a
Tama-te-kapua ki te more o Maketu. Ka taunahatia atu e ia, ko
te kuraetanga o tona ihu.
Ka kite hoki a Hei, ka taunahatia hoki e ia a Otawa, ko te
takapu o Wai-tahanui-a-Hei, ka kite hoki a Tia, ka taunahatia
hoki e ia tona wahi, ko te takapu o Tapui-ika-nui-a-Tia, ka tau-
nahatia e Naki a Motiti, ko Motiti-nui-a-Naki, ka tukua nga
punga ka tau te waka raitepo, itepoe moe ana.
Ka whakatika a Ruaeo i Maketu, kua u noa mai ia i runga i
tona waka i a Pukatea- wai-nui, a Ruaeo i whakarerea atu ra i runga
i a te Arawa, a i tangohia mai tana wahine e Tama-te-kapua a
Whaka-oti-rangi, a no muri, ka rere mai tana waka, a u mai ai ki
XII HK KOIIERO APITI ANO
Maketu, kua u inai tana i te tuatahi, a whakatika nei a Ruaeo,
ki te whiu atu i nga matau, a mau ana i nga kiato o to waka, a
toia ana mai ki uta, kua takoto atu nga neke i te hokowhitu ra,
i te one o Maketu, toia ake ki uta takoto ai i te po.
Ka noho a Rua\ i raro i te papa o te waka whakatangi ai i
tana koauau, ana te marangatanga ake o te wahine ra, rere, ko
Rua', e noho ana, a moe tonu iho raua.
Ka mea atu a Rua\ e whae hoki atu ki tau tane, e ngari. ka
whakatangi au i taku koauau, i taku pu torino, kia rongo mai
korua ko Tama', a mau e mea atu ki a Tama\ aue, he moemoea
naku, ko Rua' e whakatangi ana i ana pu i tenei po, a mana e
patu i a koe.
Hoki ana taua wahine, ka moe ano raua, ka pena ano me nga
kupu i mea atu ra a Rua' ki a ia, a rite tonu ; ka patu a Tama*
i a ia i te ata, e rotua ana e Rua' te waka ra kia moe tonu, a ao
noa te ra morunga noa mai, te rotu, he karakia ano. I te ata
ka pa te rakau a Rua' ki te waka ra, oho rawa ake, kua awatea
noa ake, tahuri rawa iho ki raro i te waka, e noho ana te hoko-
whitu o Rua' i raro, ano, kei te au o Karewa e noho ana, ka puta
nga tangata o te waka ki runga, e tu ana a Rua' i waenga o te
hokowhitu ra.
Ka mea atu a Rua\ whakatika mai ki runga taua ka whawhai,
tou kotahi, toku kotahi, ma tou kaha e pai ana, ma toku kaha,
kia ponei rawa ake koe, i te whenua e takoto ana.
Kei runga taua maia a Tama\ me te maipi, he maipi kura
taua, ta Rua\ waiho tahi tonu ta Tama' ki a Rua\ tukua atu e
Rua\ tera te haere ra, mahue ake te maipi kura a Rua\ tango-
hanga atu ki nga ringaringa o Tama-te-kapua, ko nga ringa ko
te maipi ana takoto ana i raro, maranga ake, maranga ake, ka
tua-rua, tua-toru, ka tohe tonu mai a Tama\ ka tua-wha, tahi ano
te naomanga iho a Rua' ki te rapoi kutu nei, ana mau tonu iho
ki te taringa o Tama\ ana mau tonu, te taea, te wewete e
Tama'.
Ka mea atu a Rua\ ka mate koe i au, waiho mau ta taua wa-
hine, hvi utu mou, ka mate na koe. kihai taua maia i rongo
NO NGA WAIATA NEI. XU1
kupu atu, e tu porangi noa ana ki te rakuraku i te mangeo, a
haere ana a Rua', me te hokowhitu ra ki te rapu kainga ke atu
mo ratou, mei tahuri taua iwi ki te whawhai ki a Tama' ma, kua
inate noa iho.
He tangata roroa enei tangata, ko Tatna', e iwa te roa, ko
Ilua\ tekau matahi te roa, kaore nei ano he tangata o muri nei
hei rite i enei maia, kotahi tonu to naianei, ko Tu-hou-rangi, e
iwti te roa, kei te keke rua te kumi, i kite ake ano nga uri nei i
nga iwi, e whakaturia ana e nga tohunga ki nga tuaahu, hei
whangairanga mo nga patunga tapu maori, mo nga rau taewa,
kumara, ika patunga tangata, aha aha noa iho, e kitea te
tangata, me nga kakahu me nga mea pai, e kitea ki te wha-
kinga o aua wheua i nga ra e kitea ai. A no te horonga
ano o Mokoia nei ka riro pea i a Nga-Puhi. A muri iho i
te whawhaitanga a Rua' ma ra, ka noho nei a Tama' ratou ko
ana hoa i Maketu, me nga tamariki, roa kau, ka marara haere,
ko Ngatoro-i-rangi, i haere ki nga raorao ki te takahi waipuna
i reira, a haere ana ki nga maunga ki te whakanoho atua Patu-
parehe ki reira, hoki mai ana ki Maketu, noho ai, a whawhai
rawa ake nei a Tama' raua ko Kahu-mata-momoe, haere tonu mai
a Tarna' raua ko Ngatoro', ki Tauranga ka kite i a Taikehu e
noho ana i reira, e mahi kai ana ma ratou, koia te ranga a
Taikehu, i tua atu o Motu-hoa, mahue iho, ka haere, ka noho ki
Kati-kati, ka kai ratou i reira, pau ana a nga hoa, katikati tonu
a Tarna', waiho tonu iho hei ingoa mo tera wahi a Kati-kati-o-
Tama-te kapua, noho rawa mai i Whakahau, te whakahaunga atu
ano i te kai, haere tonu ratou ko Ngatoro' ma, waiho iho hei
ingoa, a tae atu, mea, mea, Whitianga ko Whiti-a-ngaira o ratou
i taua awa, mea, mea, Tangiaro, ko te kowhatu whakairi a Nga-
toro-i-rangi kei reira, a noho rawa mai i Moe-hau, i Hau-raki.
Ka tuturu te noho i reira, a mate noa iho ki reira, kei reira
ano e tanu ana ; ka mate ia, ka ki ake ki ana tamariki, kia hoki
atu ki Maketu, ki te whakatau i ana whanaunga, ae ana raua,
hoki ana.
E ngari, mei noho tonu iho i konei, kua riro ano a Hau-raki i
nga uri o Tama\ ka whakaatu ake i a Kaukau-matua, nana
XXV HE KORERO APITI ANO
i huna ki raro i te pihanga o te whare, a hoki ana ana tama, mo
Ngatoro', ki Maketu noho ai, i te taenga atu, ka kawea ki te
wai ki te whakaruku i a ia, e haere tapu tonu ana mai, i te tanu-
manga i a Tama-te-kapua, ka tahi ka huhua, ka noa.
A moe tonu iho i te tamahine a Ihenga, ka rapua a Kaukau-
matua, a ka kitea, muri iho, ka hapu te wahine a Kahu-mata-
momoe, ka mau a Ihenga ki nga kuri hei whakangau kiwi, a
haere ana, ka rana Hakomiti atu te ara, a Paritangi.
Ka whaia nei te kiwi a te kuri ra, mau rawa atu, i roto i te
wai, kai tonu i te mataitai o tuua roto, rukuruku tonu i te wai,
a hoki mai ana ano ki ona rangatira, me te hari mai ano i tana
kiwi, ka tae ki te aroaro o tana matua, ka whakaruakina te
kiwi, me nga mataitai i kainga matatia e ia ra.
A, te kitenga o Ihenga i te maku, me nga ika, ka mahara ia,
he moana, a ka nui ake tona hari, hoki hari ana ia ki Maketu,
i reira ka kawea kia whakawaituhitia te wahine ra, ka mutu, ka
tahi ka haere ki te rapu i te kainga i haere ra raua ko tana
kuri.
Aue, ka kitea he moana, ko te Roto-iti, taunahatia iho, haere
atu ko Eoto-rua, ka kitea e tere ana, taunahatia iho, ka haere atu
ki tetehi taha, ana rokohanga atu, he tangata e noho ana i tetehi
taha o taua roto, ka tahi ka mahara, kia tango maminga ia i
taua kainga, a haere ana ki te rapu i te tuaahu tangata, me te
tuaahu o tana kupenga, ka kitea, ka tango ia i nga kowhatu
papai, rimurimu tawhito, ka haere ki roto ki te wahi ururua,
peka puhou, koromuka, karamu, ka tu nga tokotoko ki roto ki te
otaota, me nga harakeke, ka tahi ka haere kia kite i te kainga
o te tangata whenua.
Ka kitea mai e haere atu ana, ee, he manuhiri ! he manuhiri !
e haere mai nei! ka pa te karanga, tau kau ki raro, kihai i
waiho ma te tangata whenua, kei runga a Ihenga, titikai, titikai
o te tangata, a tango rawa i toku kainga, ka titiro hoki ki te
whata o te aruhe, o te mataitai, ki te pu o te kupenga, na reira
ano, ka whakatumatuma, te tohetohe ki te whakatuma, nawai
hoki koe i ki, a, hei tango i toku kainga, haere atu, haere atu,
KO NGA WAIATA NEI. XV
haere atu, waiho iho te kainga o tenei tangata o tua iho, o tua
iho.
Ka mea atu te tangata nona te kainga, a Maru-punga-nui, te
tama a Tua-Roto-rua, e hara i a koe tenei kainga, noku ano, kei
whea koia tou pa, tau tuaahu, tau kupenga, me tau ngakinga
kai.
Ka mea atu a Ihenga, haere mai kia kite, haere ana ratou, ka
eke i runga i te puke, ka mea atu a Ihenga, ara, taku kupenga
e iri mai ra, kaore he parihoro maunga, te pa e tu mai ra, kaore,
he ururakau, taku tuaahu e tu mai nei, kei tahaki atu i tau,
tena i ana taua ka haere ki te titiro i taku tuaahu, me he mea
ka kite koe i taku pa me taku kupenga, haere ana, ka kite ia
e tu ana i roto i te ururua, a whakaae kau.
A riro ana te kainga i a Ihenga noho tonu iho ia i reira, ka
heke nga uri o Tua-Roto-rua, ko tetehi rahinga i te motu i
Mokoia e noho ana, ko tera i a Kawa-arero, i a Mata-aho.
Ko Ngatoro-i-rangi, i haere ki nga whenua ki te takahi wai
puna, mo nga wahi wai kore, a tae noa atu ki te mania, ka
wekua tona pake e te rakau, ka motu nga hukahuka, a tupu
tonu ake hei rakau nui, me te Kahikatea nei ano te rarahi.
Piki atu he maunga, waiho iho ona tapui i reira, he Patupa-
rehe, kua kite ano enei whakatupuranga i taua atua nei, he atua
kino, aha koa tokomaha ki roto ki te whare, nowhea e rere te
morehu, a noho rawa atu a Ngatoro', i Taupo, ka kite ia i te
huka o runga o Tongariro, ka minamina ia ki te piki atu, a piki
atu ana, ka mea iho ano ia ki nga hoa i noho iho i te kainga,
kaua e kai ake i muri nei, kia hoki iho ra ano au, ka kai tahi
ai au, me koutou, ka piki atu ia, ki f ano i ata eke noa, ka kai
ake te hunga o muri, a ka eke whakauaua ki te keokeonga o te
maunga ka whano mate taua maia.
Ka puta mai he kaha ki a ia, ka karanga ia ki tetehi ahi mona
kia ho mai i Hawaiki, a ho mai ana. ka rawa mai, i Whakaari, i
Mau-tohora, oKakaru, Roto-ehu, teRoto-iti, Roto-rua, Tara-wera,
Pae-roa, Orakeikorako, Taupo, ka eke Ptu ki a ia e noho mai ra
XVI HE KORERO APITI ANO
i Tongariro, heoi, ka ora taua maia, ka hoki iho, ka hoki mai
ki Maketu nei ; hoki mai ai, ka tae mai te rongo o Hawaiki,
Jp Maketu, na o ratou tuahine i kawe mai te korero.
Kaore o raua na waka, he mea eke mai i runga i te Taniwha,
ko te ingoa, ko Maru, ko te ingoa o nga wahine, ko Kui-wai, ko
Haunga-roa, ka tae mai ki tenei motu, te unga mai, kei
Whangara, haere mai Kaingaroa, ko Kaingaroa-o-raua, ka eke
i Piopio, ka noho * * *
Ka haere raua i te taha o te puia i raro o te maunga, ka haere
i te akau o Roto-rua, a tae atu ki Maketu, ka kitea he totara i te
whenua, ka tae atu ki te pa, ka kitea ko raua, ka tangi te tawhiri,
a, kihai i tae atu ki te pa, he tapu, ka mea iho nga tungane, he
aha ta korua i kitea mai ai, a noho ake ana hoki korua, te piki
ake, kia kite matou, kia tangi tahi ai ; nei, ka mea ake raua, kei
whea a Tama' raua ko Ngatoro', ko Hei, ko Tia, ko Maka, ko
Tu-horo-mata-kaka? ara, ko ratou, kua mate a Tama', ko matou
ano tenei, a haere iho ki te whakaruku i a maua, ki te whangai
hoki i to maua hau, kua kanga koutou e te tini o Manahua.
Ka marere nga kakahu o te tini m&ia raka, kei te wai kei te
whakaruku i a ratou, ko te karakia tenei :
Ei,
Tena te pukepuke ka ta,
Ka tu ki tai,
Ka tu ki te wai,
Ka tu ki moana-uriuri,
Ka tu ki moana waiwai,
Ka tu ki te ahunga i uta,
Ka tu ki te aponga i tai,
Ka tu i tenei ahiahi,
Ko te ahiahi o tenei puke,
Ko te ahiahi o enei nga atua,
£ rua puke, ei.
Tena toko,
Toko ka tu,
Ka tu ki tenei puke,
Ka tu ki te ahunga i uta,
Ka tu ki te aponga i tai,
Ka tu ki te ahunga i Hawaiki,
Ko te toko o tenei tarukenga,
NO NGA WAIATA NEI. XVII
Ko te Urukenga o tenei ki,
Ko te tarukenga o enei Uma,
Ko te tarukenga o enei nga Uuira, ei.
Tena te whakaruku,
Ko te whakarnku o enei nga mahi nei,
Ko te whakaruku o enei nga Uma,
Ko te whakaruka o enei nga Uuira, ei.
Tena te wai ka rere,
Ka rere ki mua 'ahn, '
Ka rere ki roto 'ahu,
Ka rere ki nga pu,
Ka rere ki nga take,
Ka rere ki nga kaupapa,
Ka rere ki nga atua kiato, ei.
Ko Uma i whakaputa,
Ko te whakapuU o tenet ki,
Ko te whakapuU o tenei kauga,
Ko te whakapuu o enei tohunga,
Ko te whakapuU o enei kanga,
Ko te whakapuU o enei atna,
Ko te whakapuU o enei tama,
Ko te whakapuU o enei Uuira.
He whakapuUuga,
He tarukenga,
He ngakinga inate,
He rapunga utu niokti,
No enei taina,
No enei tanira.
Hinga noa mai,
Mate noa mai,
Ki runga ki tenei pnke,
Ki raro ki enei toko,
Hei Urnkenga,
Hei ngakinga mate,
Mo tenei ki,
Mo tenei kanga.
Ka rautu, ki te wai, kei uta, kaore i whakina nga tahinga o te
marae, me nga tunga toko o reira ka keria te rua haeroa te
rua o te ngann, koia tenei te karakia :
Ei,
Tena te rua ka keri,
Ka keri ki raro Nuku,
Ka keri ki raro take,
XVIII HB EOBBBO APIT+ ANO
Ki keri ki raro Papa,
Ka keri ki raro Aio oi,
Ko raro Aio o M po,
Te po noi,
Ts po ro,
Te po nutira ran, †% enei ngª tohonga,
Koi te matire ratt,
Koi te mitire na a enei ngª atna,
Koi Ie mªtire r*n †% enei Umi,
Koi te m´tire nn †% unei Uoira.
Ka intitu, ka tango i to kakahi, hei awhe i nga wairua ki
ioto, ka mea :
Ei,
Tana te kakahi ka kopi,
Ka kopi ki runga.
Ki †% Matariki i ranga,
Ki †% Aotahi i rnnga,
Ki a Tawara i rnnga,
Kt te Marama i rnnga,
Ki k> Ba i ranga,
Ki a Rangt-nni,
Ki a Rangi-roa,
Kl a Rangi-ponri,
Ki a Rnngi-poungn,
Ki a Itangi-whetu-ma,
Ki a Rangi-whekere,
Ki a Rntigi-pakakina,
Ki †% Ao-nai,
Ki a Ao-raa,
Ki a Ao-kahiwahiwa,
Ki ng* pti,
Ki nga take,
Ki nga tohtinga,
Kii '.†%...!.. mai ki t>
Ki tenei Unire,
HeUrnke,
He npnnga nttt,
He rapongª mate oi,
Koi te raponga o Tn,
He awhenga,
He pokinga i ena tama,
I ena tohnnga,
NO NOA WAIATA NEI. XIX
´
I ena taoira,
Koi te kopinga nui a enei tohnnga,
Koi te kopinga nni a enei nga atna kiato.
Ka awhea ki roto :
He awhenga,
He pokinga,
He tannmanga
He patunga,
No ena pata,
No ena kaha,
No ena riri,
No ena patu,
No ena toa,
No ena korero,
No ena wananga,
No ena kai taua,
Ka patu ki raro Nuku,
Ka patu ki raro Papa,
Ka patu ki raro take,
He tnkonga iho ki raro,
Kia kai ake nga tini i raro na,
Nga mano i raro na,
Ena nga ataa,
Ena nga pu,
Ena nga take,
Ena nga taoira,
O karakia mana, e noho mai na,
A mea, amea mana,
A mea mana,
E awhe ana e patn ana,
E hnna ana,
E tukituki ana ki roto ki tenei raa,
Ki tenei kakahi,
Ko te kakahi a enei tama,
A enei tanira.
Ea pokipoki nga ringa, a ka taupokipoki te maro rakau, ka
taupokipoki, ka ranga te kete :
Hangaranga ra taku kete,
Hei moenga mo aku tama,
Taku kete mo aku tama,
Ka riro taku kete,
Mo aku tama kna mate taku kete,
Hei moenga mo akn tama kna ngaro taka kete,
Hei moenga mo aku rei taka kete,
M HE KORERO APITI ANO
m
Aku rei ka riro taku kete,
Aka rei kua mate taku kete,
Aku rei ka ngaro taku kete,
Ko te kete na wai,
Ko te kete na nga atua,
Ko te kete na nga tohunga,
Ko te kete na nga pu,
Ko te kete na nga kaupapa,
Ko te kete na nga ruahine, .
Ko te kete na nga tohunga kiato,
Wawao, wawao ra taku kete,
Hei wnonga mo kouton taku kete,
Mo koutou ko nga tohnnga, taku kete,
Mo koutou ko nga atua,
Mo koutou ko nga pu,
Mo koutou ko nga karakia,
Mo koutou ko nga mana taku kete,
Ko te kete na wai,
Ko te kete na nga ruahine,
Na mea, na mea,
Na koutou na ena pu,
Na ena take,
Na ena nga atua kiato.
He maha nga karakia mo te tarukenga, mo tenei hanga mo
te kanga, kihai i ata whakina mai, he tupato no nga tohunga, kei
apitia ki te kai, he aroha hoki ki nga karakia o mua, a nga
matua, a nga tupuna o namata.
I te ata, ka huhua te purenga ra, whakamama rawa, horohoro
rawa, ka noa ; ka tahi ka rapu i tetehi waka hei hokinga ki
tawhiti, ki te rapu utu mo to ratou kanga, ka mea etehi o nga
rangatira, kei hea ra he waka? aua hoki, ka mea atu nga
wahine i tae mai ra i Hawaiki.
Tenei ano te rakau i kitea e maua, kei te ara, me tiki me
kari, ka tikina ka karia a huaina iho tona ingoa, ko Totara-
keria, oti ka oti, ka hoea ki tawahi, ko nga tangata i runga,
ko-tahi ma-whitu, ka u atu ki tawahi, rokohanga atu, e tuwhera
ana nga hangi, e pae ana nga rautao nga wahie, nga kowhatu, a
takoto ana te rau ma-whitu ra i roto i te hangi, tahuri atu tahuri
mai, ki te motomoto i nga ihu, i nga kanohi, takoto ana i roto i
nga hangi, ko nga patu, he patu poto kau, he meremere, he
onewa, he patu paraoa, he patu pounamu, ko nga tohunga i
haere tonu ki roto ki te tuaahu.
NO NGA WAIATA NEI. XXi
Takoto nei, takoto nei a ao noa te ra, ka tae mai nga tohunga
ki te hora rau ki te tuaahu, he pera tonu i nga ata katoa, pono
rawa mai, e putu ana i roto i te hangi, ka pa te karanga, ee tenei
te tini o Ngatoro*, o Tama\ kei roto i te hangi e takoto ana, tenei
ta te atua, tana i hiki mai, ka rongo nga mano i roto i te pa, ka
puta ki waho, ana na taunaha kau ana i nga peki, i nga huha, i
nga upoko o te raji hoko-wiutu ra, takoto tonu, kua pakua tc
toto, no te ahiahi ke ra hoki te motomotonga i nga ihu, ko nga
tohunga, i haere tonu ki roto i nga harakeke noho ai, a tae rawa
atu nga tohunga o te tangata whenua, e ngaro ana ratou.
Ka hamama nga waha ki te karakia, ka koa hoki ki a ratou nei
mea, ka mana, kiano i ata mutu noa te karakia a nga tohunga;
te huakanga mai a nga tohunga, te ope, ko nga tohunga ano
te mataika, te ohonga ake o te rau mawhitu ra, ana na kihai
tetehi i rere, tomo atu hoki nga pa e rua, ka mutu te patu, kei
te hurihuri i nga ika tapu, whakapono ma te atua, kei te pioi,
ka mutu, kei te tao tangata, kai kau, ka pau, ka puta nga pa i
ora ki te taua toto, te whakatikanga ake o te rau ma-whitu, ana
na me te mea e tomo ana ki te whare, nga whakatauki, hinga
iho, tomo atu te pa.
Huaina iho te ingoa o te parekura o te ata, ko Ihumotokia, to te
awatea ko Tara-i-whenua-kura, hoki ana mai ki Maketu, a noho atu,
ko Ngatoro*, i waho i te motu i Motiti, tau kau iho hoki, ka tae
mai hoki nga mano oManahua, ki te whai mai ano, ki te rawa ake
Ngatoro-i-rangi', e tau mai ana i waho atu o tona tauranga waka,
ka whakau mai ki uta, i taua po ano, ka mea atu a Ngatoro', hei
waho na tau mai ai, ekore hoki e pai te whawhai i te po, e ngari
mo te ata, ka whakau mai ai, kia whawhai ai i te ra tumaro-hoe-
hoe, ae ana te ope, tuku ana i nga punga, moe ana.
Po rawa iho, ka marere o te maia ra o Ngatoro', kei te wha-
kaea, kei te karangaranga i te hau, me te ua, me te whatitiri, me
te kanapu kia puta mai hei whakamate i nga mano o Manahua,
ana, te rongonga o Tawhiri-matea, ka tukua mai nga hau, nga
pungawere, ana na ko te ua, ko te hau, ko te whatitiri, ko te
kanapu kihai tetehi i rere, kihai aha, hinga iho ko Maiku.
kutea taua matenga nui o te mano o Manahua, ka ea taua
XXII HE KORERO APITI ANO
kanga, i a Mutahanga, i aManahua. E ngari, mei ora ano a te
Arawa, mei kore te tahuna ki te ahi e Raumati, penei, e raa nga
waka hei hoenga ki Hawaiki, kua ngaro noa atu taua iwi.
E ngari mei noho ano a Ngatoro' ma i Maketu, mei kaua te
haere ki Moe-hau, kihai i wera a te Arawa, Otira, ko te whawhai
mata mua tera, mo te tahunga o te Arawa ki te ahi e Raumati,
me korero hoki tera aianei.
I te haerenga o Tama' ma ki Moe-hau, o Ihenga ma ki Roto-
rua, ka haere hoki a Ha-nui, a Ha-roa, a Hatupatu, ki te
Whakamaru, ki Maroa, ki Tuata, ki Tutuka, ki Tuaropaki, ki
Hauhungaroa, ki Hurakia, ki Horohoro, ki te tahere huahua
ma ratou, mahi nei, mahi nei, a ka maha nga ra, nga marama,
i mahi ai, me te whakaaro to raua taina a Hatupatu, ki a ia,
kaore e homai nga mea momona kia kai tahi ratou, ko nga
mea tokoroa anake mana, i a kainga, i a kainga, me tona haere
ki te taha o te ahi noho ai, me te tangi, me te kai, me te tangi,
me te kai, i a rangi, i a rangi, ka tupu tona whakaaro nanakia,
ka hemo ona tuakana ki te mahi, he tiaki tonu hoki tana i te
kainga i a ra, i a ra, ka tapoko taua maia ki roto ki te rua i nga
taha huahua, ana kei te tahae, tana tukunga atu ki te kai, ana
na ka mahi rapea te pepeha nei, 'te kaki ururua au mahi, kua
paoitia hoki he aruhe hei kinaki.
Pau ake nga taha, tango atu ki nga papa-patua, ka ora, ka
puta ki waho, kei te takahi i te ara, a tawhiti noa atu, ripa ke
atu, ripa ke mai, kia hewa ai nga hoa, na te taua i kai, hoki
mai, kei te werowero i a ia, kei te patu ki tona upoko, takoto
ana i te kainga, tae rawa mai nga tuakana kua mate, tae rawa
atu ki te rua, kua pou nga manu, ka ui atu, ka mea mai, na te
taua? ka rapu i nga ara, ka kitea, a aeana ratou, kei te tahutahu
ka ora, kei te kai ano ratou, me taua tikanga ano o aua rangi o
mua ra, me te kai, me te tangi, ka haere ano ki nga wahi auahi
noho ai kia mea ai nga hoa, he auahi, kaore he roimata.
I te ata ka noho ano ia, ka haere nga hoa, me te tahae ano i
nga huahua, pera tonu i a ra, i a ra, a tupato ana nga tuakana
whanga ana i tetehi rangi, tapoko ki roto ki te rua kai ai, ana
NO NOA WAIATA NEI. XXIII
na ka mau tana whanako* patua iho, tanumia iho, ki roto ki nga
hutinga huruhuru manu, hoki mai ana ratou ki Roto-run, ka ui
atu nga matua, kei hea to koutou teina? aua, kaore matou i kite,
e kua patua, kao, ka tohe, ka tohe, heoi ka mea nga matua, kua
patua ina hoki i haere tahi ano koutou, ka ngaro nei i to kou-
tou hokinga mai nei.
Ea tupu to raua whakaaro, kia tonoa to ratou tupuna ki te kimi,
a tonoa ana haere ana taua ngaro nei, ko te ingoa, ko Tamumu-
ki-te-rangi, haere ana, a rokohanga atu e tanu ana, ka kitea ka
mahia e ia, ka ora, ka haere mai, tutaki ana i taua wahine nei e
wero manu ana mana, ko tana here, ko nga ngutu tonu, ko ta
Hatupatu, he here ano, wero atu ai te wahine ra i ona ngutu, e
hara, kua tu i te tao a Hatupatu, haere rawa ake ka oma taua
tangata, ka mau i te wahine ra, ekore hoki e hohoro i taua wa-
hine, ko ona waewae, hei kawe, ko ona pakau ano kei ona ringa
ano, i pena me o te manu, a haere mai ana ki te kainga o te
wahine ra, moe ana raua.
Ko te kai a tera wahine, he ota tonu, ho mai noa nga manu
ma Hatupatu, ko te ata kau e kawe huna iho, i te ata ka wha-
tika te wahine ki te wero manu, ka noho a Hatupatu i te
kainga, ka hemo atu, kei te tunu kai mana, me te titiro ki nga
taonga o te ana kowhatu o te wahine ra, ki te maipi, ki te
kakahu kurawhero, puahi, kaitaka, me te whakamatautau, me te
titiro ki nga mokai ngarara, koriroriro, aha, aha noa iho pena
tonu i a ra, i a ra, tae noa ki tetehi ra, ka mea atu, ha, haere koe
ki tawhiti, ki te pae tua-tahi, tua-rua, tua-ngahuru, tua-rau, tua-
mano, hei reira koe mahi manu ai ma taua, ae ana mai haere
ana, noho ana ia, tunu manu ana mana me te whakaaro, a ka
tawhiti atu, ka rite ki tana i mea atu ai, ka tango i te kahu
whero i nga kahu kura, me nga puahi, kaitaka, me te maipi,
ano taua maia, ka oria e te hau, te makanga atu o te maipi ki
nga ngarara, ki nga mokai katoa, kua mate, te panga nga atu ki
te pae miromiro, mate ana te nuinga, ora ana ko-tahi, haere
ana ki te tiki i te wahine ra, ko te ingoa, ko Kurangaituku.
Ko nga kupu enei a taua manu i karanga haere atu ai, Kura-
ngaituku e, ka kino te whenua, ka kore a taua taonga, i a w%v?
XXIV HE KORERO APITI ANO
i a Hatupatu, riroriro rawa, a tae noa atu, ka rongo a Kura-
ngaituku, ka hoki mai, ko ta Kura f tenei, ko tana karanga i
tona hokinga mai, kumea, wharona, kumea, wharona, ina ano
koe e Ha' na, ina ano koe e Ha' na, kumea, wharona, kumea,
wharona, ina ano koe e Ha' na, e toru ano wharonatanga, kua
tae ki te ana, tae rawa atu, tirotiro kau ana, ka ara takina ano
e taua miromiro, kumea, wharona, kumea, wharona, ina ano koe
e Ha' na, ina ano koe e Ha' na, ka mau taua maia, ka mea a Ha\
ka mate ia.
Ka whakahua ia i tana kupu, te kowhatu nei e, matiti, matata,
kua matata, kua ngaro ia, kimi kau te wahine ra, a puta noa
atu i tawhiti e karanga noa ana, ina ano koe e Ha' na, ina ano
koe e Ha' na, me te poko, aua noa atu, ka puta ake a Ha\ ka
haere, pena tonu, pena tonu, i te roa o te te ara, a tae noa ki
Eoto-rua, te taenga atu ki te ngawhariki, mate noa iho, hua noa
he wai matao, ana kua wera.
Noho ana i te akau o te moana, ka ahiaiii, ka tohi ka ruku
atu i te wai, whiti atu ko te motu i Mokoia, ka noho i te wai
mahana, ka hiahia ona matua ki tetehi wai mo raua, ka tonoa
to raua pononga ki te tiki wai, ka haere, rokohanga iho e takoto
ana i te wai ariki, ka hopukia e Hatupatu, ka mau ka uia atu,
mo wai to wai ? i haere iho ai koe i te po, ka mea atu, mo mea
ma, a kei hea te whare o aku tuakana? ara ko taua mokai, he
whare ano to ratou, pehea ko wai to ingoa? ka mea atu ia, ko au
ko Hautupatu, a e ora ana ano koe ? ka mea atu ia, ae, ka mea
1 atu te mokai ra.
Inana he whare ke to matou ko o matua, na raua ahau
i ngare iho ki te kawe wai iho mo raua, ka mea atu ia, ho atu
taua, haere ana, ka tae atu ki ona matua, ka parare ki te tangi,
ka mea atu ia, kia ata tangi tatou kei rongo mai aku hoa i patu
i au nei, kaua hoki au e moe tahi me korua i konei, e rangi
me haere au ki roto ki te rua noho ai kia rongo i a ratou, i nga
ra katoa, me kai au i reira, ae, haere, ko toku matua tane, me
moe maua i reira i nga po, i nga ra, hei te whare ia, ae, pena
tonu i nga ra, i nga po katoa, ka mohio nga tuakana ki nga kai,
he kai ke i te ngaronga atu o to raua taina, he kai ke i tenei raª
NO NGA WAIATA NEI. XXV
ka patu ki to raua whaea, ki ta ratou mokai pena tonu, pena
tonu.
Ei, karanga ana, ee, ko Hatupatu, ka tahi ka mea mai tetehi,
Hatupatu hoki kua mate ra, ka tino kitea, ka tango tetehi ki te
maipi, me tetehi, na ka tango hoki a Hatupatu ki te maipi, kua
herua ake taua tangata ra i te po, kua tiatiaina ki te raukura, e
rua kopu toroa ki nga taringa, ka tono iho te tini tangata ra kia
puta ake i tona rua kia whawhai ratou, ka tango i tona whitiki,
me tona maro whero, ka whakahua i tana karakia mo tona tatu-
atanga, i tona maro :
Ho mai takn tatua,
Kia whawhea,
Ho mai taku tu,
Kia hurua,
Ho mai taku maro kia rawea,
He maro riri te maro,
He maro nguha te maro,
He maro kai taua,
Ko te maro o Tu,
Ko takn maro,
Ta, Ta-Nukn,
Tu-Rangi, Ta-Papa, Tn-Kerekere,
Ko taku maro, Tuka-riri,
Tn-ka-nguha,
Tu-ka-ngulia,
Tu-mata-uenga,
Tu-ta-weke, Tu-whakamoana-ariki,
Ko taku maro, ko te maro o Tu,
Tu-kai-taua,
Tu-kai-tangata,
Ho mai taku maro kia hurua,
Kia marohia,
Ko-te maro o Tu,
Tu-ka-korikori,
Tu-ka-korikori,
Tu-ka-mahuta,
Tu-ka-haere,
Tu-ka maranga.
Heoi, enei kupu, ka puaki to upoko i roto i tona rua: *
Ka maraoga i te ata,
I te ata ka whanake,
1 te ata o tenei riri, '
XXVI HE KORERO APITI ANO
I te ata o tenei pata,
1 te ata o nga pu',
I te ata o nga tohunga,
I te ata o tenei tama,
Okn, o tenei tauira.
Ko te karakia, mo tana maipi :
Ei, tena te rakau ka hoa,
Ko te rakau na wai ?
Ko te rakau na Hapai,
Ko te rakau na wai ?
Ko te rakau na Toa,
Ko te rakau na Tu,
Tuka-riri,
Tu-ka-nguha,
He rakau nau,
Na koutou na nga pu,
Na nga atua,
Na nga tohunga,
Na nga kaupapa,
Na nga atua kiato,
I ho mai ki a au,
Ki tenei tama,
Ki tenei tauira.
E koro ma, e !
Tukua mai ki tenei rokau,
Kia ripiripia,
Kia haehaea,
He ika ka ripiripia,
He ika ka haehaea,
He ika ka hinga noa raai,
Ki te mata o tenei rakau.
Tuku tonu,
Heke tonu,
Te ika ki te po,
Tuku tonu,
Heke tonu,
Te ika ki te reinga.
Na runga atu au,
Na raro mai koe,
Ko nga huruhuru o taku tinana,
Me tupu ki runga,
Ki to pane,
Ko to pane te ho mai,
Ki a au,
NO NGA WAIATA NEI. XXVU
Ki a au,
Ki tenei tania,
Mo tenei tohunga,
Mo tenei tauira.
Ka puta a Hhtupatu kei runga o tona rua, ka kito mai ona
tuakana ki a Hatupatu, ano ki taua koroke i te putanga ake, ano
he karu to te tangata, he karu to te maipi, ano ko Kopu ka
puta ake i te pae, nga karu o te maipi, o te tangata, ka kite hoki
nga mano tini o to raua iwi e noho ra, hinga noa ake ano, hore
he iwi, hore he aha, i kite tamariki hoki i mua i taua maia, kite
rawa ake, ahua ke ana te titiro ki nga tuakana, ahua ke ki a ia.
Toko-toru, e toru tonu nga taiaha ki te matenga oHatupatu, i
raro ano te rau o te taiaha, tera te haere ra, te whiunga atu o
tana, toko-rua ki runga, ko-tahi ki raro o te maipi, maranga atu,
tohe mai ano, toko-rua ki runga, ko-tahi ki raro heoi, ka mutu ;
ka mea mai to ratou papa, aku potiki, kia pena to koutou kaha
ki to koutou tupuna e ka mai ra i te ahi a Raumati, mo te
Arawa, e ngaki noa ana i te mate, nohea e mana, nohea e aha,
pehea i kaha koutou ki taku potiki ko-tahi na.
Ka rongo ana tama i tera kupu, ka pouri te ngakau o te tini
tangata ra, o Ha-nui, o Ha-roa, o Karika, kei te patu i te pare-
he o te aruhe, kei te roroi i te "kumara, kei te tapora i te mataitai
hei o ki te taua i Maketu, kei te mahi nga tuakana, kei te
ako puku to ratou papa i a Hatupatu, kia mohio ki te ahua o
Eaumati, a rewa rawa ake nga waka, kihai i eke i runga, i noho
ia, ka taka waenganui moana, ka whakatika a Hatupatu me ona.
kahu whero e toru-tekau, ka haere ki te taua, he mea ruku i te
wai, tona ara tonu, a ka tae ki te kopuatanga o te wai, ka kai
tonu i roto i te wai i te kakahi, a puea rawa ake, i Ngaukawa-
kawa, kite rawa atu nga tuakana, e horahora mai ana i nga ka-
kahu, ka u atu te waka, ka ui atu, kei whea tou waka i hohoro
mai ai koe? ka mea atu ia, he waka ano toku. A whakarerea ana
tona pare i reira, tupu tonu ake he pohutukawa, ka puta i te
Roto-iti te waka, ka ruku atu hoki ia, puea rawa atu, i Kuha-rua, ka
mahue te pare totara i reira, tupu tonu ake, e tupu tonu mai nei
ano, tae rawa atu, e noho mai ana, ka miharo ratou ki tana mahi,
XXVIII HE KORERO APITI ANO
ka u ki Otaramarae, moe rawa atu, i te Kaharoa-a-Taubu, ao
ake, kei Maketu, po kau ana, ka takoto te matua a tetehi tua-
kana, a tetehi, a teteiii, ko-tahi rau mawhitu, i tenei, i tenei, i
tenei, kaore i a ia.
Ka tahi ia ka tupato kia ana tuakana, kei ta ratou whawhai
ano te take, ina kaore i wehea mai etehi ki a ia, ka mea
atu ia, e aku tuakana kihai au i whakatuturi ki ta koutou ngare
mai i a au, i haere tonu mai au, me toku haerenga i patua
ai au e koutou, a ka he nei hoki au, e mea ana a au, kia ho
mai etehi tangata ki a au, kia rima-tekau, ka mea atu ki a ia,
hoki atu koe, he aha mau, he kai, ko te mea e mate i a koe, he kai,
heoti, hoki tonu mai taua tangata, i taua po ano, ka rapu ia i te
wahi ururua hei nohoanga mona, a kite ana ia i te pai o taua
wahi, ka tahuri ia ki te paihere i aua pu tarutaru, i nga rakau,
whakakakahu atu ki ona kakahu, ano te matua a taua tangata,
me he matua tangata, ao kau te ra, ka kitea e te tangata whenua,
ka tukua nga purahorua, ki hea, ki hea, kia haere mai ki te
whawhai.
Kei runga nga matua a nga tuakana, e korero ana i te korero
o te toa, whakatika mai, whakatika atu, ka mutu, te tino whaka-
tikanga o Hatupatu, i raro ano e haere ake ana, ano ka oria e
te hau, e wha nga tikitiki o te tama, ano te raukura, kei te au
o Karewa e noho ana, ka mutu to korero i tetehi taha, wetekia
ake, ko-tahi te tikitiki i te rae, he kahu-kura te kakahu, kei te
korero i te toa, ka noho, puta ke ki muri, kaore he puhi, he
kaitaka te kahu, korerotanga, ka mutu kei waenga e korero ana,
he kiri kau, puta ke ki mua, kei te kohamo te puhi, he tokotoko
te rakau, noho iho, puta ke, ki tetehi wahi korero ai, e rua puhi
kei te rae, kei te kohamo, he puahi te kahu, he tewhatewha te
rakau, ka mutu, puta ke he wahi ke, e rima puhi, he topuni te
kahu, he paraoa te rakau, ka mutu, me te titiro iho te tangata
whenua ki te maha o nga rakau, o nga kakahu o nga rangatira o
taua matua, ki te korero, ana ka wehi noa ake te matua a Hatu-
patu.
Tena, ko nga matua a nga tuakana he maha ano nga tangata
ko nga rangatira i rite tonu, e toru matua, toko-toru hoki nga
NO NGA WAIATA NEI. XXIX
rangatira, tena ko ta Hatupatu matua ko-tahi, he maha nga
rangatira, me nga kakahu, na reira ano i tunu ake, e ki ana, he
matua tangata, kaore he mea puhi, ki te otaota.
Ka tahi ka whakaputa te tangata whenua ki waho, piri ka
piri. Te ringihanga mai o te tao, o te manuka ki te matua a
Ha-nui, ehara kua whati, whati mai, whati mai, kei ta Ha-roa,
ka whakahokia, ko te ua kau i maranga, ka te apiti ano, ka whati
mai ano, ka eke kei runga kei ta Karika, ka whakahokia, ko te
ua kau i maranga, ka te apiti ano, heoti, ka whati katoa nga
matua a nga tuakana, ahakoa, ko-tahi mano, ko-tahi tekau.
Pango tonu te kohamo i te whatinga.
Me te noho tonu atu te matua a Hatupatu, na te mea ano ka
eke tonu atu ki runga ki te matua e noho mai ra, te whakati-
kanga o Hatupatn ki runga, ki te whakahoki, tahuri atu, tahuri
atu, nawai i ngaro, i ngaro, a ka kitea te tangata ra : He pu-
tanga to Hatupatu, he putanga to Karika, waiho tonu te toko-
toko ki aHatupatu, tukua atu, tahi ano te maipi, ana, me te kai
koropeke, maunu te paraoa, kua motu te upoko, ki te ringa
mau ai, heoi, ka whati tera, whati ra, whati ra, ka tahi ka
hoki mai ona tuakana ka patu, he tini nga mano i hinga kei
te patu nga tuakana, kei te whakataki tonu ia i a Raumati, ana
ka kitea, ka mau i a Hatupatu, kotia iho te upoko, huna iho,
ka mutu te patu, ka hoki ki te puni, kei te tao i te tangata, kei
te kai, kei te whakakapowai i te upoko, ka maoa, kei te korero
whakatu, kei au a Raumati, ka mea atu tetehi, tetehi, kei au,
pena tonu, huna tonu a Hatupatu.
Ka hoki ki Rotorua, ka tahi ka eke i runga i te waka, ka tata
ki te motu, i Mokoia, kei te pioi haere atu i runga i te waka nga
tuakana, ka mutu, ka ui mai to ratou matua, kei a wai a Rau-
mati? ka mea tenei, kei au, tenei, kei au, ka mea to ratou
matua, e, kua ora a Raumati.
Ka tahi ka whakatika a Hatupatu, ka pioi i ana kirikiri
upoko, ko taua upoko i tona ringa, ko Karika, ka whakahua i
tana pioi, koia tenei.
HE KORERO APITI ANO
' Ka mate te patunga na Hatupatu, ko Karika.*
&c, &c, &c
Ka tahi ka mau te ringa ki te upoko o Raumati, e huna tonu
ra i roto i a ia, arara kei au a Raumati, ka koa, ka tahi ka
marere nga kakahu o to ratou papa ka rere mai ki roto ki te
wai, karakia mai ai, koia tenei tana karakia.
' Hara mai, hea, teretere nui no Tu.'*
&c, &c, &e.
Heoi ka mutu, ka whakanuia ake tana tamaiti muringa, ka
whakaitia iho ana muanga, ka tahi ka ea te weranga o te Arawa,
ka heke mai nga mokopuna a Tama-te-kapua, noho rawa mai i
Pakotore, ka whanau a Rangitihi i reira, me ana tamariki, ka
haere tetehi ki te Rangiwhakakapua noho ai, ara ki Roto-rua,
muri iho, ka haere tetehi ki te Whakatohea, he wahine, muri
iho ka haere katoa a Rangitihi ratou ko ana tama ki Ahuriri,
ki te rapu utu mo te mate o te tane a Rongomaipapa, a ka riro
mai taua wahine, ka tupu nei a Uenukukopako, ka timata te
haere ki ona pahi i te Whakamaru, i Maroa, i Tutukau, i Tuata
ka haere atu, hoki mai ano ki Pakotore, hoki atu, koki mai,
ehara ka mahue te kuri a Uenukukopako, a Potakatawhiti, ki
Mokoia, a patua iho e Mataaho raua ko Kawaarero.
Hoki rawa mai i te Whakamaru, kua mate, heoi ka timata te
whawhai nui ki Rotorua, a mate ake tetehi tetehi, Ka tupu a
Rangi-te-aorere, te tama a Rangiwhakaekeau, ka tahi ka horo a
Mokoia, ka riro i nga tama a Rangitihi a Roto-rua, mau* nei,
mau nei, a whakatupuria noatia nga mano tangata nei i reira, a
marara noa atu ki nga whenua katoa, me o Ngatoro-i-rangi uri, i
whakatupuria ano i reira, a e noho nei ano i Roto-rua etehi ko
tana mokopuna, ko Tumakoha, nana a Tarawhai, ta Tarawhai
tama ko te Rangitakaroro, to muri ko Tarewa, to muri iho i a
Tarewa, ko Taporahitaua.
He oi ano ka mutu, kaore i ata korerotia mai e nga tohunga.
* Printed at page 144.
NO NGA WAIATA NEI. i
HE KORERO APITI
ANO
NO NGA WAIATA NEI.
No. 2.
KO TAMA-A-RANGI.
E hoa ma, whakarongo mai, ko-tahi ano te tupuna o te tangata
maori, ko Rangi-nui e tu nei, ko Papa-tu-a-nuku, e takoto nei,
ki enei korero.
Ki nga tangata maori, na Rangi raua ko Papa nga take o
mua, ina hoki, i pouri tonu te Rangi, me te Whenua i mua.
A whakaaro ana nga tama a Rangi raua ko Papa, kua maha
nga tangata, kua tini, a kaore ano i marama noa, e pouri tonu
ana.
A whakaaro ana aua tamariki i ta ratou whakaaro nui, kia
patua o ratou matua, a mea atu ana tetehi o aua tamariki, kaua
e pa£ua, e ngari, me wehewehe, ko tetehi ki runga, ko tetehi ki
raro, a, ae katoa ana ratou tahi. A, whakatika ana, a Rongo-
matane, ka wehewehe i a raua, kore ake i mawehe, ka whaka-
tika ko Tangaroa, ka wehewehe a kore ake i mawehe, ka
whakatika ko Haumia, pena tonu, ka whakatika ko Tu-ma-
tauenga, pena tonu, ka tahi ano ka whakatika, ko Tane-mahuta,
ka whawhai, kihai rawa i taea e ona ringaringa, na ka tahi ka
panga tona upoko ki raro, ko ona waewae ki runga, na ka tahi
ka mawehe a Rangi raua, ko Papa, aue noa ana, hei aha i
kohurutia ai, mo te aha tenei hara i patua ai maua, i wehea ai,
hei aha ma Tane-mahuta. Aua tonu iho tetehi, aua tonu
ake tetehi.
II HE KORERO APITI ANO
Mawehe kau ano koa, e hara ka tahi ano ka kitea te tini
tangata, e huna nei ki roto i te arearenga o nga poho o Rangi
raua, ko Papa, mawehe kau ano.
Ka tupu te whakaaro i a Tawhiri-matea, kia tahuri mai ia
ki te whawhai ki ona tuakana, mo te wehewehenga i o ratou
matua, ta te mea, kaore ia i whakaae kia wehea raua i te wahine,
te tane i nga tamariki, ko nga tuakana anake i whakaae kia
wehea, a kia ko-tahi e waiho hei matua kia ratou, ko Papa-tu-a-
nuku anake.
Te whakatikanga ake o Tawhiri-matea, ana piri ana mai i te
ateatenga o tona matua tane o Rangi-nui, ka tae atu ki reira,
ka tahi ka whakaarohia nuitia, e raua tahi, ko tona matua
tane, ka tahi ka whakatupuria nga uri o Tawhiri-matea, a ka
nui haere, ka tonoa tetehi ki te hau-a-uru, tetehi ki te tonga,
tetehi ki te marangai, tetehi ki te tua-raki, otira ko o ratou
ingoa tonu era ko ana tamariki.
Ea tahi ka tonoa, ko te Apu-hau, ko te Apu-matangi, ko Ao-
nui, ko Ao-roa, ko Ao-pouri, koAo-potango, koAo-whetuma, koAo-
whekere, ko Ao-kahiwahiwa, ko Ao-kanapanapa, ko Ao-pakakina,
ko Ao-pakarea, ko Ao-takawe, ko Tawhiri-matea, te tino putanga,
koia ano, anana, tutu ana tc heihei, te hoaturanga ki a Tane-
mahuta e tu tonu ana, ana whatiia porotia i waenga nui, anana,
whati poro, tana hinganga ki raro, anana, he huhu, he popo,
he hanehane.
Ka taia ki a Tangaroa, ka whati haere tera ki te wai, otira, i
matua whakawawa ano nga uri o Tangaroa, na Tangaroa tonu
hoki, ko Punga, na Punga, tokorua o ana, ko Ikatere, ko Tu-te-
wehiwehi, ko tetehi ingoa ona, ko Tu-te-wanawana, e rua ona
ingoa.
+ ki atu a Ika ki a Tu-te-wanawana, taua ki te wai, mea mai
ana a Tu', anana taua ki uta, ka mea mai ano a Ika, haere hoki
ra koe ki uta, whakaahua koe ki te ahi rarauhe, ka mea atu
hoki a Tu-te-wehiwehi ki a Ika, haere koe ki te wai, whakairihia
ki runga ki te rourou kai maoa, a haere au i uta, ko Tu-te-wehi-
NO NOA WAIATA NEI. III
wehi, ko Tu-te-wanawana, ka tahi te rua ona ingoa ka huaina.
He oi, wehea ake era tokorua, marara ana ki to wai, ki uta, wha-
katikanga ki a Rongo-matane, raua ko Haumia, e hara, hopu-
kanga ake a Papa, e hara kua ngaro era tokorua i tana hunanga,
ana rapu kau ana a Tawhiri matea, kua huna e Papa ana tama-
riki, ka tahi ka taia e Tawhiri' ki a Tu-matauenga, ho atu rawa
ana riri, ho atu rawa, hei ahatanga ma Tu\ ana, koia anake te
tamaiti o taua hunga i whakawawa nei kia patua o ratou matua,
koia anake i toa ki te whawhai, ko ana tuakana, i papa noa i te
ngaunga a Tawhiri' ratou ko ana tama.
Whatiwhati rawa a Tane poro pu, ko Tangaroa, i oma ki te
wai, ko Rongo\ ko Haumia-tiketike, i oma ki te whenua, ko Tu-
matauenga, i tu tonu i te ateatenga o tona whea o Papa-tu-a-
Nuku. Na, ka mariri nei te ngakau o Rangi raua ko Tawhiri',
ka tahi ka rapu a Tu' i tetehi whakaaro mana, kia tahuri ia ki
te patu i ona tuakana, no te kahakoretanga ki rapunga te utu a
Tawhiri' mo ana matua. a koia anake i toa ki te whawhai, taria
nei he mate e pa mai ki a Tu', no te tupunga o nga tamariki a
Taranga raua ko Makea-tutara, o Maui-taha, o Maui-roto, o
Maui-pae, o Maui-waho, o Maui-tikitiki-o-Taranga.
Ko te tangata tera nana i tinihanga a Hine-nui-te-po, na reira
i mate ai te tangata, mei kaua te tinihangatia, e Maui-tikitiki, e
kore e mate, penei ka ora tonu te tangata, ake, ake, ake.
Na Maui-potiki i tinihanga ki a Hine-nui-te-po, i pa mai ai
he mate ki nga tangata o te ao, paku ki runga, paku ki raro.
A whakaaro ana Tu-matauenga i ngoikore ona tuakana, ko
ia anake i maia, ka tahi ia ka rapu i tetehi patu mo nga uri o
Tane-mahuta, ka mahi ia i te whanake, kei te whakakopeti mai,
ka oti, kei te tahere, kei te whakairi, e hara papa noa, kihai i
rere, kihai i aha.
Kei te rapu hoki ia i nga uri o Tangaroa, a ka kitea atu ki te
whakamarara, ara ki te tere, kei te tapahi i te harakeke, kei te
ta kupenga, kei te hao, ana pae ana ki uta, Muri mai ano, kei
te rapu i a Rongo' raua ko Haumia, e hara ka kitea ki nga
makawe, ka taraia he kaheru, ka ranga hc kete, ka koia ki tc
iv HE KORERO AP ITI ANO
whenua, pae ake ki runga a Rongo' raua ko Haumia', maroke
ake i te ra.
Na reira i kainga katoatia ai e Tu-matauenga ona tuakana, a
pau ake te kai e ia, hei utu mo ta ratou tukungu i a ia ki te
whawhai ki a Tawhiri' raua ko Rangi, a mate katoa, koia anake
te tangata i toa ki te whawhai.
Na reira i whakanoatia ai ona tuakana, a ka wehewehea i
reira ana karakia, he karakia ano mo Tane-mahuta, mo Tanga-
roa ano tona, mo Rongo-matane ano tona, mo Haumia' ano
tona, mo Tu-matauenga ano tona, ko te wahi i rapu ai ia i nga
karakia nei, kia whakahokia iho ona tuakana, hei kai mana, a
hei karakia ano mo Tawhiri-matea, he tua mo te Rangi, he
karakia ano mo Papa-tu-a-Nuku, kia noa katoa ai i a ia ratou i
rapua ai e ia, he tikanga karakia mona, otira, na tc Atua ano
ia i whakaako i mohio ai
No reira ano i ngaro ai tetehi wahi o te whenua, no te pu-
tanga mai o te riri a Tawhiri-matea, i whawhai mai ra ki ona
tuakana, a ngaro ana te nuinga o Papa-tu-a-Nuku i te wai.
Ko nga ingoa o aua tangata tupuna nei, nana i whakangaro
te whenua, koia tenei, ko Ua-nui, ko Ua-roa, ko Ua-whatu, ko
Ua-nganga, a raua nei tama, ko Hau-maringi, ko Hau-maroto-
roto, ko Tomairangi, a ngaro katoa te nuinga o te whenua i te
wai, wahi iti hoki te wahi i maroke, a ka tupu nei nga uri o Tu-
matauenga, a nui haere, nui haere, ka tae ki te whakatupuranga
i a Maui-taha ratou ko ana teina, ko Maui-roto, ko Maui-pae, ko
Maui-waho, ko Maui-tikitiki-o-Taranga.
Maui.
Na, whakaaro ana taua maia i muri iho i to ratou whanan-
tanga, kaore ano i roa kau ake te uranga ake o te Ra, kua po r
kua torengi ki te pae, i a ra, i a ra pena tonu, ka tahi ia ka ka-
ranga atu ki ona tuakana, tena, tatou ka here i te Ra nei kia
ata haere ai, kia roa ai te mahinga a te tangata i tetehi oranga
mona, ka mea mai ona hoa, e kore ra e tata atu te tangata, i te
nui o tona wera, i te kaha hoki o tona mahana, ka mea atu taua
NO NGA WAIATA NEI. V
maia kia ana whanaunga, kua kite ra koutou i te tini o aku
mahi, a kua oti katoa i a au te whakarite te ahua o nga manu
katoa o te ngahere, a i whakatangata tonu koutou, i whaka-
tangata tonu hoki ahau, a muri iho, ka mahue i a au te ahua
tangata, ka whakaa-huatia hoki ahau ki to tc manu ahuatanga,
a i rite a hau ki ia manu, ki ia manu, manu iti, manu rahi,
a hoki noa mai au ki to te tangata ahuatanga. I muri
tonu mai tenei o tona whanautanga, muri iho, ko te here-
nga o te ra, waihoki ko tenei e aku tuakana, ka taea hoki e
au tenei, ka taea hoki e au tera atu aianei, ae ana mai ona
whanaunga ki tona tohe kia patua te Ra. Ka tahi ratou ka
whiri taura, ka kitea i reira te whiri tuamaka, te tarikarakia,
te whiri paraharaha, te rino, ka oti nga taura te whiri. Ka
tahi ia ka tango i tana patu, ka tango ia i ana whanaunga, me a
ratou mea ki roto ki o ratou ringa. Ka haere ratou i te po,
awatea rawa ake, noho ana i te.tahora, po iho, ka haere ano, ao
noa ka noho ano, nawai i tawhiti, i tawhiti, ka tae ki te taha
tonu o tana putanga ake.
Ana, kei te hanga i te taiepa oneone, me nga whare rakau,
ka oti, kei te hanga i nga koro o te rore, ko nga tuakana, ki
tetehi taha, ko ia, ki tetehi taha o te putanga ake o te Ra, me o
ratou papa arikiwi ano.
Kua riro mai koa i mua atu te kauae o tona tupuna o Muri-
ranga-whenua, koia raka tana patu.
Ka mea atu taua maia raka ki ona hoa, kaua e whakaohokia-
noatia, e ngari, kia ngaro rawa te upoko ki roto ki te koro-
mahanga nei, me ona peke, na hei konei ka karanga atu ai au
kia kumea atu, kia kumea mai, ka whakatika au ki te patu i a
ia, otira kia mau te herehere kia roa rawa, ka tahi ka tukua e
tatou kia haere, e ngari e te whanau, kei aroha tatou ki tona
auetanga.
Te putanga ake o taua tawhiti nei, ano he ahi e toro ana ki te
whenua, haere ake ana, haere ake ana, a ka ngaro te upoko,
tango atu ko nga peke ka ngaro, ka tahi ka kumea nga taura, me
VI HE KORERO APITI ANO
te hupanatanga o taua tawhiti, o taua rore, e hara mau kita taua
maia i nga taura a taua hunga.
Ka peke taua tawhiti nei a Maui-tikitiki-o-Taranga, me tana
patu, e hara, aue rawa ake ka aue, e patu ana, a roa rawa, ka
tahi ka tukua, a haere tautau ana. Ka tahi ka rangona te tua-
rua ona ingoa, no tana auetanga, ka karanga he aha a hau i
patua ai e koe e tenei tangata, ka hei ra tau, patu rawa koe i a
Tama-nui-te-Ka, he ! ka tahi ka rangona te rua o ona ingoa. Ea
tahi ka tukua ia kia haere, anana, ka tahi ka ata haere taua
maia nei, a Tama-nui-te-Ra. Ea tahi ka hoki mai a Maui-taha
ratou ko ana teina, ka noho, noho nei, noho nei, a roa rawa, kei
te huti ika ona tuakana, kei te noho noa iho ia i te kainga, me
te whakarongo ki te amuamu ana wahine, ana tamariki, ki tona
mangere ki te huti ika, ka tahi ia ka whakatauki atu, nana kou-
tou e whae ma, koutou ko o tamariki.
Eua taea e ahau nga mea katoa, a hei tena mea hei te mahi
o te kai, ka ngaro ai.
Hua atu akuanei tena mea te kai, ko uta nei whitikia ai e te
ra.
Ea tahi a Maui ka takaa i tana matau, i te kauae o Muri-
ranga-whenua, ka oti, whiri rawa te taura ka oti.
Ea tahi ka mea atu ki ona tuakana, tena tatou ka aukaha, i
to tatou waka, ae tatou ka hoe ki te hi, ka mea mai ona tuakana,
kei whea he matau mau, ka mea atu ia, e kore au e waiho, hei
tata i te wai o to tatou waka, ae ana mai ratou, ka tahi ka hoe
ratou, ka tae ki nga tauranga i tau ai nga waka i mua, ka mea
atu nga tuakana, tukua atu te punga i konei, ka mea atu ia, kau-
aka, e ngari, me hoe rawa ki waho noa atu, ka hoe, a rite ana ki
te tauranga whakamutunga o waho, ka mea atu ano ratou, tukua
to tatou punga i konei, ka mea atu ano ia, he ika pononga to
konei, hua atu, me hoe rawa ki te au o te moana, ka tuku ai te
punga. A ki te tae atu ki taku wahi e pai ai, hei tukunga mo
te punga, ina, e kore e tukua iho tc matau ki raro, e whaia ake
nna c te ika.
NO NGA WAIATA N£I. VII
A, me te turehutanga kanohi nei ano te roanga, ka hoki mai
to tatou waka ki uta. Hoe nei, hoe nei, a tawhiti noa atu
ka mea nga hoa, hei konei, ka mea atu ia, kia ngaro te tu-a-pae
whenua, a ngaro rawa, ka tahi ka tukua te punga, kia tawhiti
noa atu, ki te au o te raoana, ka huti nga tuakana, anana, kihai
i tukua iho ki te wai, i whaia tonutia ake e te ika ki runga ki te
waka. E rua ano hekenga o te aho, e hara kua tomo te waka i
te mahi a te ika, ka tahi ka mea mai nga hoa ki a ia, e hoa,
tatou ka hoki, ka mea atu ia, taihoa ra, kia whiu hoki taku
matau ki te wai, ka mea atu nga hoa, no whea hoki te huanga
o tau matau? ka mea atu ia, ha he matau ano ra taku ! ka mea
atu ano nga hoa, tena koa whiua, e hara i roto ano i a ia, e uira
ana te paua me te whakairo, puhipuhi rawa ki te waero, anana,
ka turua 'tahi ra ka whiua ki te moana, ana, rere tonu, rere tonu,
a ka tae ki te tekoteko, mahue ake, ka mahue nga mahihi, ka
ngaro ki te roro, e hara ka mau ki te paepae o te whatitoka, te
matau a Maui-tikitiki-o-Taranga.
Ka tahi ka tapikitia e ia tana aho, e hara ka mau ake te whare
o taua kaumatua nei o Tonganui i tana matau, haere ake, haere
ake, a ka mo runga ake taua whare, te tino marangatanga ake, e
hara ka mau iho taua matau i te toimaha. Ka puta ake hoki te
koropkpu o te whenua ki runga, ka hamama nga waha o nga
tuakana ki te tangi.
Ka tahi ia ka whakahua i tana karakia, ta te mea ka rongo ia
ki nga kupu amuamu a ona tuakana, e tangi ana, e aue ana, e
mea ana i ho mai ano tatou ki te au o te moana nei kia tahuri
ki te wai ma te ika, ka tahi ia ka hapai ake i tana hiki ake, mo
tana ika kia maiangi ake, ka mea :
He aha tan e Tonganui,
E ngau whakatatnri ake i raro,
Ka pnta te hau o Hanga-whenna,
Ka rukuruku,
Ka heihei,
Ka rukuruku,
Ka eaea,
Ooi,
Mokopu-Tangaroa-meha.
VIII HE KORERO APITI ANO
E hara tarewa ana i runga te ika a Maui, he ika whenua, ko
Papa-tu-a-Nuku, anana, takoto maroke ana to ratou waka.
Mahuetia iho ona hoa ki to ratou waka, hoki ana ia ki to ratou
kainga, i mea iho ia ki ona tuakana, i muri i a au nei, kia ma-
nawa nui, kei kainga ake a muri iaau, kaua hoki e kotikotia
tatou ika, e ngari waiho kia tae au ki te kawe atu i te hau o
tenei tanga ika, a kia tae atu au, ki te tohunga, kia whangaia
ki te atua, ka hurihia te hurihanga taka pau, ruahine rawa,
kakahi rawa, ka noa, ka tahi au ka hoki mai, hei reira, ka koti-
koti ai te ika nei, a ka riro pai ta tera, ta tenei na, ta tera ra, a
taku hokinga mai, ka whiwhi koe ki tau, me te hoki hari ano, a
e takoto pai te wahi i takoto, e riro pai te wahi, a mauria atu e
tatou, a taku hokinga mai.
Hemo kau atu ano taua maia raka, e hara kua takahia nga
kupu i rongo ra ratou, kei te kai, kei te haehae i taua ika, e hara
te tae ki te atua, kia mauru tona ngakau, i te ika a tona tauira.
A kia kai nga atua tama-tane, me nga atua tama-wahine, e hara
kua motumotu i taua hunga whakaaro kore nei, anana, tana
tahuritanga mai ki te riri mai ki taua ika e haehaea atu ra,
anana te tino okenga i oke ai te pane, me te hiku, me nga
urutira, me nga pakihawa, anana, ta Tangaroa pai hoki, ano kei
te wai e tawheta ana.
Ana, koia e takoto kino nei te whenua. Tu ana he maunga,
takoto ana he raorao, heke ana he awa-awa, ara he pari hoki,
mei kaua te tinihangatia e ona hoa, kua takoto pai taua ika, a
kua waiho hei tohu mo te whenua. i muri nei, ara ko te rua
tenei o nga kinonga i muri iho o te wehenga o Kangi raua, ko
Papa.
Ka mutu tenei mahinga, a Maui ratou ko ana tuakana, ki te
wahi i noho ai to ratou matua tane, wahine ; kia whakaaturia atu
ki a ia, a kia haere atu ia ki te rapu i taua wahi e noho nei raua,
ka mea atu ki a ia, aua hoki, nowhea matou e kite, kei runga
ranei, kei raro ranei, kei tawhiti atu ranei i a tatou.
NO NGA WAIATA N E I. IX
Ka mea atu ia ; maku e rapu, ka kitea, ka mea atu nga hoa,
he aha koe to matou whakapakanga i kite ai, he aha matou o
matamua i kore ai e mohio i tona wahi e ngaro nei, kua kite ra
hoki koe, muri iho i tau whakakitenga mai ki a matou, ko to
tatou whaea, a i te po i moe tahi ai tatou, ao rawa ake te ata,
ko tatou anake e moe ana i te whare, a e pena tonu ana ia po,
ia po, a nohea i matauria, ka mea atu ia, a hei konei whaka-
rongo ake ai.
Ta te mea, kua kitea ake e ia i muri iho o tona kitenga e
tona whaea, e ona whanaunga, me ona tuakana, i a ratou e
haka ana, ka haka nei, ka noho kei nga tuara a Maui-potiki, ka
tatau mai to ratou whaea i ana tama, ka mea, ko Maui-taha, ko
Maui-roto, ko Maui-pae, ko Maui-waho. Ha ! nowhea to koutou
To-toko-rima, ka mea atu a Maui-potiki, nau ano au, ka tatau
ano te ruahine ra, ana, toko-wha ano koutou, ka tahi hoki au ka
kite i a koe, he oi, he roa nga kupu totohe a raua i roto i te
kapa o ta ratou haka.
Ka puta mai te kupu a taua wahine, haere atu koe i roto i
tenei whare, e hara koe i te potiki naku, na te tangata ke koe.
Ka tahi ka mea atu te Maui raka, ae, me haere ke atu au, e
ngari he tamaiti au na te tangata ke, e ki ana ra pea au nei,
nau ano au, ina hoki i whanau ano au i te taha o te akau, a i
whiua atu au e koe, ki te hukahuka o to tai, a he mea takai a
hau e koe ki roto ki tou tikitiki, a he mea apoapo a hau e te
rimu, takai atu, takai mai. A, na te apu-hau, na te apu-ma-
tangi au i whakahoki mai, ki uta nei, a takaia ana au e nga ta
whaowhao o te akau roa, a tau mai ana te tini o te ngaro, ki te
karamuimui i a au, me nga manu hoki, ka puta mai hoki toku
tupuna, a Tama-nui-ki-te-Rangi, ka kitea ki te ngaro, me nga
manu, e karamui' ana i runga i nga tawhaowhao, ka rere mai
taua tupuna nei, ka heua ake, ara ! he tangata, ka tahi au ka
tangohia ake.
Ka kawea atu au e ia ki roto ki te whare, he mea whakairi ki
runga noi ai, kia ngaua ake e te auahi e te mahana, a ora noa
ake au i te mahi atawhai, a taua tupuna nei, a rongo ana au i
xl HE KORERO APITI ANO
te rongo haka o tenei whare, haere mai nei, otira i roto ano au
i tou puku, ka rongo au i nga ingoa o aua matamua, e tauria
ana e koe, ki o ratou ingoa, a tae noa ki tenei po, ka rongo
tonu au ki a koe e whakahua ana i o ratou ingoa, koia a hau ka
mea atu nei ki o koutou ingoa, ko Maui-taha, ko Maui-roto, ko
Maui-pae, ko Maui-waho, ana ko a hau, ko Maui potiki a hau e
noho atu nei.
Ea tahi tona whaea ka karanga atu ki a Maui-potiki, ko koe
ano taku whakamutunga, me te ruahinetanga o taku tinana, a
ka mea atu nei a hau ki a koe, ko Maui-tikitiki-o-Taranga, taua
maia.
A, i muri iho i taua tautohetanga, ka mea mai a Taranga ki
tana muringa, haere mai koe kia moemoetahi i roto i to wha-
wharua, a kia hongi atu au, kia hongi mai koe, ka peke atu ia,
kei te moetahi. Ara hoki ko matamua, kei te korerorero ki a
ratou ano. Ha ! ko tatou ko te mea i ata tirohia iho e ia te ata
whanautanga, me te ata takotoranga ki runga ki te takapau-
hora-nui, he aha ra te moetahi ai ki a ia, i te itinga, i awhitia
e ia, pakeke rawa ake, te moetahi, te aha.
Tena ko tenei whakatahe, ko wai tatou ka ata kite atu, na te
rimu tana i awhina, na wai ranei, na te tangata ano ranei tana
tamaiti, ka anga ia ka moetahi, na wai koa hoki te whakatahe
i ki, a ka whiua atu ki te wai, e hoki mai hoki hei tangata ora
ki te ao marama, tena ko tenei koroke, kua mea nei ia, hei
tangata ki a tatou.
Ka mea atu nga toko-rua ki era atu toko-rua atu, he aha koa
ua ana te waiho ai hei hoa aroha mo tatou, i nga ra o te pai,
hei pai, i nga ra o te kino, hei kino, ana e ngari e te whanau,
he awhina tangata anake te rangatiratanga o tenei mea o te
tangata, he mahi kai, ho tangohanga, he aha, he aha, kia tipu
ai te pai. Kei pena tatou me nga tama a Rangi-nui raua, ko
Papa-tu-a-Nuku, tahuri ake ano, kei te whakaaro patu i o tatou
tupuna, ae katoa ana ratou toko-wha, he wahi iti te kupu a
Tawhiri-matea i aroha ki o ratou matua, ko te nuinga, i wha-
kaae tahi ratou ki te patu, a muri iho, ka kite ia, kua tawhiti
NO NOA WAIATA NEI. xli
ki te tane, i te wahine, anana, ka tango mahara ia, ka whawhai
mai ki ona whanaunga. Na reira hoki a Tu-matauenga, ka
tahuri atu ki te whawhai ki ona tuakana, me ona matua, a e
mau nei ano tona whawhai ki ona whanaunga.
Waihoki ko tatou, kaua e whakatupu wehewehe i roto i a
tatou, kei tahuri ake aua whakaaro kino e patu ana i a tatoa, a
pena iho me nga tama, a Rangi-nui raua, ko Papa\ ka
mea atu etehi, ae, e o maua matamua, ka tika, a me mutu
i konei.
Po iho ano, ao ake ano te ra, kua whakatika a Taranga, kua
ngaro whakarere i te whare i ana tamariki, oho rawa ake nga tama,
tirotiro kau ana, ka mohio nga matamaa, ka pouri tonu taua
tamaiti muringa, e hua ana e ngaro nei, kei te mahi kai pea,
kaore, kei te tahuti noa atu. Po iho ano, ka puta mai ano to
ratou whaea, kei te haka ano nga tama, mutu kau ano, kua
mea mai ano ki tana muringa, haere mai ano taua ki konei moe
ai, a moe ana, a ao rawa ake, kua ngaro ano, ka tahi ia ka
tupato ki te mahi maminga tonu a taua wahine, i a po, i a po, a
tae noa ki tetehi atu po, ka moe tahi ano raua ko tona whaea,
me te tokomaha ano hoki e moe ana, me tona whaea, tango-
hanga e te tama, e hara kua riro te tu, me te maro-whaiapu, e
hara kua ngaro, tangohanga atu, kei te purupuru i te matapihiª
i te whatitoko, kei puta mai hoki te haeata o te awatea ki roto i
te whare, kei hohoro te whakatika o taua wahine i te pouri-
tanga o te po, no reira i tupato ai tona ngakau. Nawai i po, i
po, a ka marama, ka kitea te turi o te tangata, ka rere to ra, ka
morunga noa atu, ka tahi te wahine ra ka mahara. Ha! he po
ke hoki tenei, ina hoki te roa, ka mutu, kei te moe ano, oho ake,
kei te rapu ano tona whakaaro, te kitea koki te maramatanga
mai o waho, i te mea kua oti rawa te purupuru te whare.
Ka tahi ia ka maranga ake, anana kua noho tahanga ia, ka
rapurapu noa ia i tetehi maro, me tetehi tu mona, nowhea hoki
i kitea, ka tahi ia ka rere atu ki te kukume mai i nga puru o te
pihanga, o te whatitoka, kukume rawa mai, anana kua tikoke-
koke noa ake te ra o waho. Ka tahi ka rawhia reretia te karu-
e
xlii HE KORERO APITI ANO
karu puru o tana whare hei paki putanga mona, e hara kua
puta kei waiio e aue haere ana, mo te kohurutanga e ana
tamariki.
Ka pahure atu ki waho to ratou whaea, ka maranga ake taua
nauhea ra, ka titiro atu i te haeatatanga o te whatitoka, titiro
rawa atu, ka tango ki te pu wiwi nei, ka rere iho taua wahine
nei ki roto ki te koruarua, akina iho hoki taua pu wiwi nei, ana
me te poko.
Ka tahi ka puta atu taua maia nei a Maui-potiki, ake ! e puare
katoa ana a roto, puta noa ki raro.
Ka tahi ia ka hoki mai ki te whare, ka mea ki ona tuakana e
moo ana, e hoa ma, e oho, kati te moe, maranga ka waiho tonu
tatou hei tinihangatanga ma to tatou whaea. Ka tahi ano ka
maranga ake ona hoa, anana kua paratu noa atu te ra, ka
ui atu ano taua nauhea nei ki ona tuakana, kei whea te
wahi i to tatou matua tane, matua wahine? ka mea mai
ratou, aua hoki, kaore ano matou i kite noa, ahakoa, ko
Maui-taha, ko Maui-roto, ko Maui-pae, ko Maui-waho, kaore
noa iho i te kite, a hei a koe ranei ka kitea ai tana wahi e
rapua na e koe, hei aha mau tena, e kore koe e noho marire
tatou. Hei matua tane aha, hei matua wahine aha. Nana koia
t&tou i whangai ki te kai, a kaumatua noa nei. Hua atu, ko te
Eangi to tatou matua, nana hoki i ho mai i ana uri, i a Hau-
whenua, i a Hau-maringiringi, i a Hau-marotoroto, i a Toua-
rangi, i a Tomairangi, nana i ho mai i ena tangata hei atawhai
i a matou nei kai, na Papa-tu-a-Nuku i whakatupu ake ana pura-
pura, hei oranga mo ana uri i tenei ao-tu-roa.
A ka mea atu ano a Maui-potiki, e tika ana ano ena kupu,
e ngari ki a au, me he mea ko a hau hoki koutou, ko ta te huka-
huka o te tai, ko tana i whakatupu, i whangai mai, te pena na
te whakaaro, e ngari ki a au, ma koutou e tino rapu te wahi i
kai ai koutou i tona u, a no te mahuetanga o te wai u, ka tahi
ena kai ka kainga e koutou.
Tena ko tenei e te whanau, kaore au i kai i te wai u, i te kai
hoki, a e aroha ana au ki a ia, he oi ano te mea e an>ha nei au,
NO NGA WAIATA NEI. xliii
ko taku nohoanga i roto i tona kupu. Koia au ka mea nei, kia
kite au i te wahi e noho nei raua. A ka mihara ona tuakana ki
to ratou teina, ta te mea, kua kitea ake tona kaha ki te hopu i
a Taraa-nui-te-Ra, a no reira i ata haere ai te ra. Tetehi wahi,
no tana hianga i te Whenua ki runga, i te whakangaromanga
e Hangi raua ko Tawhiri-matea, a kua hia e ia te whenua ki
te kauae o tona tupuna o Muri-ranga-whenua, a te whaka-
maoritanga o taua matau nei, kei Heretaunga, ko te matau
a Maui\
Ka mutu te miharo a ona hoa ki a ia, ka tonoa atu ia ki a
haere atu ki a rapu i a ratou. Ka tahi ia ka haere atu, kua oti
noa ake ra hoki i a ia tana mahi matamua te whakarite e ia, i
muri iho i tana whakakitenga ki ona whanaunga, i te whare
haka, i te mea kaore ano te Ra i herea e ia, me te whenua i
hia, kua oti ake ia te whaka-a-hua- ki te a-hua o nga manu, o ia
manu, o ia manu o te ao, a kaore tetehi a-hua ona i paingia e
ona tuakana, i tana whakakitenga kia ratou, he muringa, ko
tona whakaahuatanga ki te a-hua o te kukupa, i te a-hua o te
kukupa, ka tahi ona tuakana ka mea atu, e tama e ; ka tahi koe
ka tino pai, pai rawa, pai rawa atu koe i o te tuatahi ritenga kua
mahue atu ra.
Ko te wahi koa i pai ai ia, no te maro-whaiapu, me te tu
o tona whaea i wetekia ra e ia, a ko taua maro ano te mea e
matonu i tona uma na, a he maro-waero hoki. A ko tona tu
ano te wahi e pangotonu na i tona kaki, i mua tenei mahi ana,
A i tona rapunga nei ano ki a kite i ona matua, ka haere hoki
ia ki te whakarite i a ia ki te a-hua o te kukupa, a rite ana ki
to mua a-hua, ka kite hoki ona hoa, ka mea atu, e tama e ! ka
pai koe, kei tona nohoanga hoki i runga i te manga o te rakau,
anana, te ngaoko, te aha, ko te tumu kau ano ki a ia, koia hoki
nga whakatauki nei. (He kukupa pae tahi.)
A ao kau ano te ra, ka tahi ia ka mea iho ki ona tuakana, hei
konei noho ake ai, whakarongo ake ai ki toku ngaromanga nei,
he nui no te aroha koia ka rapua nei. A whakarongo ake, i
tika pea aku mahi i mua, ina hoki he tangata maia rawa te Ba,
Xliv HE KORERO APITI ANO
a kua mau ia te here e a-hau ; waihoki ko te moana, he kaha
rawa ona tuatea, me ona ngaru, a kua tangohia ake e a-hau
i roto i tetehi ika whenua.
Waihoki ko te a-hua o te manu, e kore e taea e te tangata
kahakore, tena ko a-hau ko to koutou mutunga, kua taea ka-
toatia, a ka tahi nei pea a-hau ka rehea, kei tenei haerenga ki
tera wahi, ka mea atu ona tuakana, he haere whawhai koia tau,
hua atu, he rapu tau kia kitea te mea e aroha nei tatou, a ka
kitea, noho ana, ka ngarongaro te aroha, hoki ana mai, hoki
atu, hoki mai.
Ea mea atu ia, koia kau ano te take i haere ai au, a hei toku
taenga atu pea ki reira, ka kite atu pea au i o reira pai, a ka pai,
i o reira kino, ka kino atu. Ka mea mai ratou, ae, e tika ana
ua au, haere ano i runga i ou mohiotanga, ka tahi te tangata ra
ka haere ano ki te ngahere, ana tona putanga mai, ana me te
tino kukupa, Hinga noa ake ano ona tuakana, hore he ngoi,
hore he aha. Te tino whakatikanga, ka tae kei te rua i rere iho
ra tona whaea, tangohia ake te pu wiwi, e hara kua ngaro kei
roto, akina iho hoki kua ngaro ano. Te tino rerenga, e rua ano
titahatanga, e hara kua tatu kei raro e rere ana, titahatia atu,
titahatia mai, e hara kua ronaki te rere.
Ka tahi ka kitea atu te rangapu tangata nei e taka ana mai i
raro i nga rakau, ko te ingoa, o aua rakau, he manapau, ka tahi
ka rere atu, noho ana i runga i te tihi o taua rakau, e nohoia ake
ra e taua rangapu, e hara kua kite tonu iho i tona matua
wahine, e takoto tahi ana raua ko tana tane, ka mahara ia, e ! ko
aku matua tonu enei, e noho ake nei, a ka tino rongo ia i o raua
ingoa e whakahuatia ake ana e nga hoa noho tahi, ka tahi ia ka
neke tata iho ki raro iho, ka tango ia ki tetehi hua o taua rakau,
ka panga iho, e hara pa tonu ki te rae o tona matua tane, ka mea
etehi, he manu pea, ka mea taua tangata ra, e hara he mea
makere noa iho. Ka tango ano taua kukupa ra i te hua-rakau,
ana pa tonu ki tetehi, ki tetehi, mamae rawa, ka tahi ka tino
aue raua, ka whakatika katoa ki te titiro, a ra, e noho iho ana,
otira, i rangona ki te tumu i tino kitea ai. Ka tango katoa te
NO NGA WAIATA NEI. xlv
iti, te rahi ki te kohatu, hei kuru i a ia, a roa noa atu ratou, e
epaepa ana i a ia, kihai hoki i pa, ka tahi tona papa ka whaka~
tau epa ake, e hara kua pa, otira, nana ano i mea kia pa ia, i
te kohatu a tona papa, mei waiho tonu, nohea e pa, atawhaia
ki tona peke maui, e hara taka ana ki raro takoto ai. Te whaka-
tikanga atu o nga tangata ki te tango mai, anana, kua whaka-
tangata taua manu.
Ana ka wehi taua iwi ki ona kanohi, ano i taia ki te takou te
whero. Ka mea ratou, koia ano i roa ai te nohoanga iho, me
he manu, kua rere noa atu, kaore he tangata ano, ka mea etehi, .
he atua koa, ina te ahua kaore ano i kitea tenei ahua, i muri
iho i te wehenga o Rangi raua, ko Papa-tu-a-Nuku. Ea tahi ka
mea atu a Taranga, ko-tahi rawa te mea i kitea e au, i a po, i a
po, i au e haere nei kia kite i aku tamariki, ka kite hoki au i te
penei, otira, tera atu i tenei, ina hoki, whakarongo mai, i taku
haerenga i te taha o te akau i whanau au i tetehi tamaiti aku, a
takaia ana ki roto ki toku tikitiki, a whiua ana e a hau ki roto
ki te hukahuka o te tai. A i muri iho, ka kitea e tona tipuna,
e Tama-nui-ki-te-Rangi, a pena tonu me nga kupu a Maui-potiki
i korero na kia ratou, i a ratou i roto i te whare ona tuakana,
me to ratou whaea, ka mutu te korero a Taranga ki a ratou ko
tana tane.
Ea tahi ka mea atu ki a Maui e noho ra, nohea koia koe? No
te uru? no te raki? kao ! no te marangai? kao ! ati no te hau
tonga? kao, ati no te hau koe e pu mai nei ki taku kiri? Ea
tahi ka hamumu atu te waha, ae, e ! Eo taku potiki te tangata
nei. Ea mea mai ano te te kuia ra, ko Maui-taha koe ? Kao,
ati ko Maui tikitiki koe a Taranga? ae, e! ko taku potiki
tenei tangata. Na te apu-hau, na te apu matangi; naTupari
mae-waewa, nana i ahu mai, ka kia, he tangata, haere mai o
tama e ! kakea ake te taupu o te whare o to tupuna o Hine-nui-
te-po.
Ea tahi te tangata ra ka kawea ki te wai, e tona papa, ka
tohia, Jta mutu, ka whangaia te hau o ana patunga i te Ra, me
tana hianga i te whenua, ka mutu. Pawera tonu tana papa a
Xlvi HE KORERO APITI ANO
Makea-tutara, ki te napenga o tanakarakia tohi, karakia whangai
hau, o ana patunga, mau tonu tona pahuna, po iho ano, ka tomo
ki te whare.
Ka wea atu tona matua, e tama, kua rongo a hau ki to
whaea, he tangata toa koe ki te aha, ki te aha, i taea katoatia e
koe nga mea ririki, nga mea nunui o tou kainga, a kei tou
taenga mai pea ki tou matua ake, ka tahi pea koe ka rahua, ka
mea atu ia, ki ehea mea ra ?
Ka mea atu tona matua, ki to tupuna, ki a Hine-nui-te-po, e
kowhakiwhaki noa mai ra i te taha o te rangi, kamea atu ia, a
waiho ra, me rapu ake e taua, te matenga, te oranga, ka mea atu
te matua, he aitua to taua, i hiki ano taku karakia, a mea ana au,
hei matenga mou. Ka tahi ia ka mea atu, he pewhea tona
a-hua-tanga? ka mea ia, te mea e korapu mai ra, ko ona mata.
Ko ona niho, kei te koi mata, ko te tinana, he tangata ano, e
ngari nga karu, he pounamu, ko nga makawe, i rite ki te rimu
rehia, ko te waha, i rite ki te manga. Ka mea atu te tamaiti, i
pera ranei tona kaha me to Tama-nui-te-Ra, e pau katoa nei te
te tangata, me te whenua, me te wai i tona werawera, e hara i
ora ai tenei ao na te hohorotanga o tana haere, mei penei me ia
e haere iho nei, nowhea e rere te morehu, nowhea e aha.
Tena, purutia ia e a-hau, ata haere ana, patu-patua iho nei ia,
iti ana tona kaha, a roa ana te haerenga, iti ana tona mahanatanga
iho, na te panga o aku patu, titore ke, titore ke, koia ka maha
haere ai ona hihi, puta noa ki i a wahi, ki i a wahi. Waihoki
ko te moana, i nui atu i te whenua, a na te kaha o te whakamu-
tunga, nana i tango ake, ana ka whai whenua. Ka mea atu
tona matua ki a ia, e tika ra koe e taku muringa, me te kahanga
o toku koro-heketanga, nau mai, haere ake kia kite koe i to
tupuna e uira mai ra i te taha o te Rangi, ao kau ake i te ata, kei
te tiki ahi nga pononga, o muri, i nga ra katoa, nawai i rongo, i
rongo nga tumau, a taringa noa iho ki te ngare a te hunga
o rahaki, he ungaungatonu kia haere ki te tiki ahi, ka tahi ia
ka mea atu.
NO NGA WAIATA NEI. xlvii
Ka haere au ki te tiki ahi ne, kei whea koia te huarahi? Ka
mea atu te hunga whenua, haere tonu atu i te ara nui naka, a tae
tonu ki to tupuna e noho mai na, a ki te ui mai ia ki a koe, mau
e whakahua atu i to ingoa, a ka mohio mai ia ki a koe, e ngari,
kia tupato koe, kei tini au maminga ki a ia, ta te mea, kua rongo
hoki matou, he tangata nui ata, i nga tangata au mahi, akuanei
koe, te tini ai au maminga ki a ia, ka mea atu taua maia nei.
Kaore, ko te ahi anake taku e e tiki atu ai, a ka hoki mai ai
au akuanei, te haerenga, a ka tae atu ia, ka kite ia i ona kuha
e tirara tonu ana, me nga mea i whakaatuaturia ra e tona
matua, i a raoa e noho ana i to raua whare, ka miharo ia, a roa
rawa atu ka tahi ia ka mea atu, e kui e ! maranga ki runga, kei
whea to ahi, he tiki ahi mai taku. Ka tahi ka maranga ake
taua tupuna ra, aue, ko wai ra tenei tangata ? ka mea ia, ko a
hau, nowhea koe ? no konei ano, e hara koe i konei, ina hoki
tou a-hua i nga tangata o tenei whenua, e mea ana au, no te
' Eaki koe, ka mea ia kao, no te marangai koe, ka mea ia kao,
no te tonga koe, ka mea ia kao, no te uru koe, ka mea ia kao,
ati no te hau koe e pu mai nei ki taku kiri, ka mea ia, ae. E,
ko taku moko -puna, he aha tau ? he tiki ahi mai i a koe, a
haere mai, haere mai, tenei to ahi.
Ka tae te kuia ra, kowhakina mai ana te ahi i te toi iti o
nga matikara, i tona kitenga atu ano, e kowhakina ana tona
maikuku hei ahi, ana tino miharo rawa atu ia ; ka tahi ia ka
haere tata atu, ki tua atu, tineia iho te ahi mate rawa, ka hoki
atu ano, c kua weto te ahi nei, ho mai hoki, ana kua tae ano,
kei te kowhaki i ana maikuku, ka haere atu, tua atu, kua tineia
ano, mate iho, ka hoki atu ano, e kui, ho mai hoki he ahi maku,
kua pirau hoki tenei. A pena tonu, pena tonu, a poto noa etehi
matikara, tango atu ki o tetehi ringa, a tae noa ki te whakamu-
tunga ona matikara. Ka tahi ka mohio taua ruahine nei, ana
he tinihanga ta tenei tangata.
Tino whiua atu ana ki te whenua, ana tino kanga, ana, to
hoa, ehara ka oma a Maui, haere rawa ake, ehara kei muri tonu
i tona tuara e whai atu ana, nawai, nawai, a ka tata kei te tuara,
Xlviii HE KORERO APITI ANO
ka tahi ka peke a Maui ki roto i te wai, haere rawa atu ki te
wai, kua wera tonu hoki, kua ngiha ke hoki te ngahere, te
whenua, te moana, ka whano rawa ka mate te maia ra.
Ea tahi ia ka karanga ki ona tupuna, ki a Tawhiri-matea
raua, ko Wiiatitiri-matakataka, kia ho mai he wai ki a ia, ka
mea ia. Ho mai tetehi wai ki a au, kia teneia tenei ahi, e whai
haere nei i au.
Na, ka tahi ka puta te apu-hau, te apu-matangi, a Tawhiri-
matea, a Ua-nui, a Ua-roa, ehara kua weto taua ahi, ana tae rawa
atu hoki a Hine-nui-te-po ki te whare, kua mate noa iho i te ua,
a kua rite tahi ano tona auetanga, ki to Maui auetanga, i te
wera o te ahi, a ka mutu tenei mahi ana. Ka tahi ia ka hoki
atu ki te kainga, ka mea mai te whae raua, ko te papa, kua
rongo koe ki te ako atu, a haere ana koe ki te tinihanga i to
tipuna, ana ka kite koe i te huhi, a ka mea atu ano tana maia
nei, he aha tena ki a au, tena koia e mutu taku tohe, hua atu,
ko taku tohe ano tenei, ake, ake, ake. Ka mea atu te matua ki
a ia, ae, e pai ana nau te whakaaro ki te ora, ki te mate, penei
ka rongo mai koe ki taku ako atu, ka ora koe, mutu kau ano
ana korero, kei te rapu hoa te maia ra mona, i etehi tangata.
Na, ka tae mai nga miromiro, nga pitoitoi, nga tataeko, nga
koriroriro, i a manu, i a manu, me nga tirairaka, ka rupeke mai,
ka tahi ratou ka haere ano, i te ahi-ahi, ka tae ano ki te whare
o Hine-nui-te-po, rokohanga atu e moe ana.
Ka mea atu a Maui ki ana hoa, e hoa ma, ki te mea ka haere
a hau ki roto i te puku o te ruahine ra, kauaka a hau e kataina
e koutou, e ngari kia ngaro rawa a hau ki roto i te puku, a puta
rawa i te waha, hei reira, ka kata ai a hau e koutou, ka mea
afu nga hoa, e tama, ka mate koe, ka mea atu ia ki a ratou, ki
te kata koutou i a au, i te mea ka tahi ano ka tomo atu ki roto,
ka mate rawa au, mate rawa atu, e ngari ki te ngaro rawa au ki
roto, puta noa i te waha, ka ora ahau, ka mate a Hine-nui-te-po.
Ka mea atu nga hoa, haere ra kei a koe anÙ te whakaaro mou,
ka tahi te tama ka whakatika, whakawiria iho te tau o te patu ki
te ringa, ka tomo atu ki te whare, ka marere nga kakahu, ano te
NO NGA WAIATA NEI. xlix
kiri, me te anuhe-tawatawa nga mahi a te kauri, nga uhi ma-
tarau a Uetonga, ka tahi ka tomo.
Ko tona upoko ki mua, ka ngaro te pane, e memene noa ana
nga paparinga o te tini manu ra, ka ngaro nga peke, tango atu ko
te uma, ka tahi ano ka tino kata nga tiwakawaka ra. Ano te
ohoreretanga o tena ruahine, ana tuwhera nna nga kanohi, kopi
ana nga ngutu, rokohanga iho, ka whano ka o te uma ki roto,
motu-rere mai ana te hope ki waho.
He oi ka mate tenei Maui, otira mate rawa ake ia, kua tupu
ona uri, kua whanau ana tama, kei Hawaiki ano etehi ona uri,
kei Aotea nei etehi, ko te tini ona uri, i noho atu ano i Hawaiki,
ko etehi i haere mai ano ki Aotea nei, ko te take tenei o te mate,
ki to te maori tikanga korero, no te katanga a Tiwaiwaka i a
Maui-tikitiki-a-Taranga i kutia ai e Hine-nui-te-po, a mate ana,
koia ta matou pepeha nei, (He mahi atu ta te tangata, ma Hine-
nui-te-po e kukuti mai.)
Ka mutu nga mahi a nga tama a Makeatutara raua, ko Ta-
ranga, me te mahi hoki a nga tama a Rangi' raua, ko Papa',
ko tenei korero, no te whakatupuranga o nga tupuna, o te
tangata maori. A na reira matou nga tangata maori i mau tonu
ai ki enei korero o mua, hei korero ake ma nga uri ki muri
ake nei, i nga karakia maori, i nga whakatakoto tupuna, i nga
aha, i nga aha noa iho a te maori.
KO NOA TUrUNA.
Ko Te Po,
Ko Te Po,
Ko Te Po-tua-tahi,
Ko Te Po-tua-rua,
Ko Te Po-tua-toru,
Ko Te Po-tua-wha,
Tua-rima,
Tua-ono,
Tua-whitu,
Tua-waru,
Tua iwa,
Tua-ngahuru,
Tua-rau,
Tua-mano,
Tua-tmi,
/
1 HE KORERO APITI ANO
Ko Te Kore,
Ko Te Kore,
Ko Te Kore-tua-tahi,
Tua-rua,
Tua-toru,
Tua-wha,
Tua-rima,
Tua-ono,
Tua-whiti,
Tua-waiu,
Tua-iwa,
Tua-ngahuru,
Tua-rau,
Tua-mano,
Tua-tini.
Ko Te Rapanga-tua tahi.
Tua-rua,
Tua-toru,
Tua-wha,
Tua-rima,
Tua-ono,
Tua-whitu,
Tua-wharu,
Tua-iwa,
Tua-ngahuiu.
Tua-rau,
Tua-mano,
Tua-tini,
Ko Rangi-nui,
Ko Rangi-roa,
Ko Rangi-poto,
Ko Rangi-pouri,
Ko Rangi-potango,
Ko Rangi-whetuma,
Ko Rangi-whekere,
Ko Rangi pakakina,
Ko Rangi-pakarea,
Ko Rangi-kahiwahiwa,
Ko Rangi-kanapanapa.
Ko Papa-tu-a-Nuku,
Ko Papa,
Ko Papataa-tahi,
Ko Papa tua-ma,
Ko Papa-tua-toru,
NO NGA WAIATA NEI. li
Ko Papa-tua-wha,
Tua-rima,
Tua-ono,
Tua whitu,
Tua-waru,
Tuaiwa,
Tua-ngahuro,
Tua-rau,
Tua-mano,
Tua-tini.
Ko Ao-nui,
Ko Ao-rooª
Ko Ao-poto,
Ko Ao-pouri,
Ko Ao-takawe,
Ko Ao-potango,
Ko Ao-whetuma,
Ko Ao-whekere,
Ko Ao pakakina.
Ko Ao-pakarea,
Ko Ao-kahiwahiwa,
Ko Ao-kanapanapa.
A ko te putanga ki te whai-ao, ki te ao marama :
Ko Maiea,
Ko Maiea-nga po,
Ko Maiea-nga-Rangi,
Ko Maiea-nga-kimihanga,
Ko Maiea-nga-hahaunga,
Ko Maiea-nga-rapanga,
Ko Maiea-nga-kore,
Ko Maiea-nga-Papa,
Ko Maiea-nga-ao-marama,
Ko Maiea.
Na, Ko Bu,
Ko Ru-Nuka,
Ko Bu-Rangi,
Ko Ru-Papa,
Ko Ru-take,
Ko Ru-kerekere,
Ko Ru-ngatoru.
Ko Koukou,
Ko Mataero,
Ko Koirunga,
Ko Koi-a-Ru-waio,
Ko Ru-ngatoro,
11 HE KOKEKO APITI AHO
Ko Manatu,
Ko Wai-k-Nukn,
Ko Waio-Eangi,
Ko Wai-Pupu,
Ko Wai-take,
Ko Manatn-ei.
Ko Ngai,
Ko Ngai oui,
Ko Ngai-roa,
Ko Ngai-tar&iuioatia,
Ko Ngai-knhaiatiootin,
Ko Ngai-Papa,
Ko Ngai-peha,
Ko Ngai-pehaianoatii,
Ko Mann-waerorna.
Ko Whutake,
Ko Whanake-i-te-pouritangi,
Ko Whanake-i te-itinga,
Ko Whonake-i-Ie-nninga,
Ko Whutoke-i-te-koro,
Ko Whanake-i-te-roa,
Ke Whauake. i-te-poto.
Ann ko Tu-matauenga ratou ko ana teina, tuakana >
KoTo,
Ko Whonake,
Ko Whiro,
Ko Whiro-te-ttipna,
No Whiro ta tawhita.
Ko Tiki,
Ko Tiki i-ahnª,
Ko Tiki i-apoª,
Ko Tiki-whaku-ingaringª,
Ko Tiki-whakawaewae,
Ko Tiki-iawhito-ariki.
Ko nga tangata tokotoru :
Ko Uro,
KO Nguogaan,
Ko Wai-o-Nnkn,
Ko Wai-o-Rangi,
Ko Wai-o-i-ie-aiahna,
Ko Toi.
NO NGA WAIATA NEI. Iiii
Ka wehea i konei ana tama, kei Hawaiki etehi, kei Aotea nei
etehi ona uri :
Ko Toi-te-huatahi,
Ko Raoru,
Ko Whatonga,
Ko Rutanga,
Ko nga tangata kai katoa :
Ko Amaru,
Ko Toha-titi,
Ko Rua-tapu,
Ko Rua-Nuku,
Ko Aparamu,
Ko Ruarangi,
Ko Rakeiora,
Ko Tama-ki-tua,
Ko Tama-ki-waho,
Ko Tama-ki-te-whaiao,
Ko Tama-ki-te-aomarama,
Ko Ha-nui,
Ko Ha-roa,
Ko Raro-tonga,
Ko Tu-te-Papa,
Ko Tu-whakamoana ariki,
Ko Hape ki-tuarangi,
Ko Tua-matua.
Ka wehea hoki i konei ki Hawaiki etehi, i haere mai nei
etehi i runga i nga waka, i hoe mai nei ki Aotea nei, ko Tua-
matua, ko Uenuku, ka wehea hoki etehi i konei, ko Uenuku,
ko Houmai-tawhiti.
Ana, i a Houmai-tawhiti, he whawhaitanga, no reira ka nui
te whawhai ki Hawaiki, otira, kua timata mai ano i mua atu i a
Whakatauihu, i a Tawhaki, i a Tuhoruhuru, i te tikinga o Kae,
i utaina oratia mai ai, hei utu mo Tutunui, a tae noa mai ki te
pokai-tara a Manaia. A muri mai, ko nga pirau o te tapoa o
Uenuku i kainga e te kuri a Houmai-tawhiti, ratou ko ana
tamariki, a ka kite a Toi' raua ko Uenuku, ka patua taua
kuri nei a Potaka-tawhiti, ka kimi noa nei nga tama a Hou', a
te kitea, i tenei pa, i tenei pa, a tae atu ana ki te pa o Toi-te-
huatahi, c moimoi haere atu ana i ta raua kuri.
liv HE KORERO APITI ANO
Ea tahi ka tau ake taua kuri i roto i te puku o Toi', au ! ka
moimoi a Tama' raua, ko Whakaturia, ka au mai ano te kuri
ra, au! kokopirawa iho aToi' i tana mangai, e tau tonu ake ana i
roto. No kona hoki te whakataukitanga iho a Toi\ ' Ai taukiri
e, (i huna iho hoki koe ki roto ki te hopara nui a Toi',) e tau
ake ana ano koe e taurekareka.
Ehara, ka tae atu aTama' raua, ko tona teina, ka mea atu, he
aha koe te patu ai, a ka whakahoki mai ano, kia ora atu ai toku
ngakau, kia pai noa iho ai tatou, tena ko tenei e taku whana-
unga, kia mohio ake i muri nei, hoki tonu atu raua, timata
tonu iho te hanga i nga waewae rakau mo Tama-te-kapua, a ka
oti, ka tahi raua ka haere i te po, a ka tae. Ea kite i te poporo
whakamarumaru o Uenuku, ka kainga e raua, a roa kau ake, ka
hoki ano ki to raua whare.
A pena tonu, i a po, i a po, ka kitea ki te kore poporo, ka
tahi ka maharatia, kei whea nga hua o te poporo nei e, tirohia
ana, ka kitea ki nga tapuae o nga wae rakau o Tama'. Po iho
ano, ka whanga mai, me te haere atu, me te whanga mai, taro
kau iho, ehara ka puta atu. Warea ki te kai, whakatikanga mai
o nga kai whanga, ehara ka mau taua hunga.
I mau iho ano a Whakaturia ki te take o te poporo, na ka
whaia ko Tama-te-kapua, mau rawa atu, i te akau o te moana,
no te maunga, ka pa atu te karanga a nga kai hopu, tapahia ki
te toki kia hinga ki te wai, ae ana ano nga kai hopu katoa. Ka
tahi a Tama' ka karanga iho, ki to tuaina a-hau ki te wai, ka
ora au, e ngari ki uta, ka mate au.
Ea rongo te kai aru ae ana, ka tahi ka tuaina ki uta, te
hinganga ano i hinga ai, ehara te whakatikanga o te tama,
anana me te manu motu i te mahanga, ehara ka pahure.
He oi, ka tahi ka whakaemia kia kite i te patunga o Whaka-
turia, ka rupeke, ka mea etehi, patua, ka mea etehi, kauaka, e
ngari me whakairi ki runga ki te whare, ma te pawa e ngau
ake, ka mate, ae ana te katoa. Ka tahi ka whakairia ki runga
i te whare, ka tahuna te ahi, ka takitakina te haka, ka mutu,
NO NGA WAIATA NEI. lv
kei te waiata, nohea i pai, kino iho, pena tonu i a po, i a po,
a tae noa te rongo ki tona tuakana, ki tona papa.
Ka rongo mai ia, kei rnnga kei te whare e iri ana tou taina,
e ngaua ana e te pawaahi, ka tahi ia ka mahara, kia haere atu
ia kia whakatau i a ia, pehea, kei te ora ano ia i te pawaahi*
Haere atu ana ia i te po, a ka tae atu, piki tonu atu ki runga ki
te tuanni o te whare, ka pakarua iho te wahi i rite ake ai tona
iringa ake, ka tahi ia ka patai iho, kua mate koe ? ka mea ake
ia, kaore kei te ora ano au. Ka mea iho te tuakana, e pai ana
ranei ta tena iwi tana haka e haka ake na? ka mea ake ia,
kao, e kino ana, e whawhai tonu ana te hunga nei ki a ratou,
mo te kino o te haka.
Ka mea iho ia, e kore ranei e pai ake ki a koe e ka mea iho,
'e ! ina te kino o te haka a tenei iwi na, a ki te mea ake ratou,
a mau te haka tena e pai, a mau e ki iho, ae, a ki te tangohia
iho koe, a ki te karanga mai, tena koa, a mau e mea atu, e paru
ana a hau i te pawa, e ngari ho mai he hinu kia herua au, he
raukurahoki hei tiatia moku, a ki te rite mai era, kei reira peate
mea mai ai, kati e haka. Ka mea atu ano, e kino ana ano a-hau,
e ngari, ho mai te paki whero o Uenuku na hei paki ake moku,
me te maipi hoki hei rakau ake maku, a ka tahi ano au ka tino
pai rawa atu, a ki te ho mai ena mea, hei reira koe ka haka ai.
A ko a-hau ko to tuakana, hei te roro o te whare noho mai ai,
a hei to putanga mai ki waho, maku e karatiti mai te whare, mo
te putanga ake o nga kai hopu o roto o te whare, e titi ana te
pihanga, me te whatitoka, a e haere pai noa atu taua, ka mutu
tana korero iho ki a ia.
Ka mea iho a Whakaturia ki a Uenuku, ratou ko taua hunga
i roto i to ratou whare, e koutou e haka ake nei, whakarongo ake
koutou katoa, ara hoki kotauahunga, a! kati te turituri, whaka-
rongo ki te kupu a te tangata e iri iho nei, e ki ana tatou, kua
mate i te ngaunga a te pawa o te ahi, kaore, tenei ano te ora
iho nei, ae katoa ana ratou.
Ka mea ake ratou o te whare, e koe e iri iho nei, korero iho
ra, ka mea iho taua maia ra, ina koa ko tau tu haka te kino e
lvi HE KORERO APITI ANO
rongo iho nei au. Ka mea ake taua iwi nei, oti ranei, he iwi
pai korua na ki te haka ? ka mea iho ia, nui atu te pai, a e
mohio ana koe ki te haka? ka mea iho ia, ae, nui atu te pai.
Ka mea a Uenuku, tukua iho, a tukua iho ana. Ka mea atu
taua hunga, e haka, a pera atu ana me nga kupu a Tama-te-
kapua i ako iho ra, a rite tonu etehi i a ia, ka tahi ka mea atu
taua maia nei, kia pai te tahu o te ahi kei pawa, a pai ana. Te
whakatikanga ake o taua tawhiti raka, i raro ano e haere ake
ana, ana na, me he mea ko Kopu ka rere i te pae. He karu
to te maipi, he karu to te tangata, tukunga atu ki tetehi taha, a
puta noa ki te whatitoka, ka taiii ka tahuri ki tetehi taha, puta
noa ki te whatitoka, ka tahi ka tahuri ki tetehi taha, puta noa
ki te tuaronga, ka tu mai i reira.
Ka tahi ka hamumu mai te waha, e mate ana au i te wera-
wera, toia ake te tatau kia tuwhera, kia puta mai ai te hauhau
ki a au. A toia ana, ka tuwhera te tatau. Ka mea atu hoki
taua hunga, kati pea, ka hauhau koe i te anu o waho, e tu hoki
e haka. Ka whakatika hoki te tama ki runga, e whakatika ana
ia ki runga, ka tae atu hoki a Tama-te-kapua ki te roro noho ai,
me nga rakau ki te ringa mau ai, hei titi i nga tatau.
Ka tahi ka tahuri ki tetehi taiia a Whakaturia, te pehanga
atu o nga karu ki tetehi taha, ana te hokinga mai ki tetehi taha,
ana, he karu to te tangata, he karu to te taiaha, he karu to te paki
whero, turua kautia ki te taha ki te whatitoka, turua kautia ki
roto, te pekenga mai i roto, ana, tu rawa mai, i waho i te roro.
Te pekenga ake o Tama-te-kapua, ehara kua kati te whatitoka, te
hokinga mai ano o Whakaturia, kua kati te pihanga. Ana,
whakarongo rawa atu ki roto e kanga mai ana, ana na, me te
rua kakariki, a haere ana a Tama' raua ko tona taina. A he
tangata ke nana i tiki mai i unu nga titi, a ka puta ki waho nga
mano e noho mai i roto ra.
Ao kau ano te ata, ka tahi ka tino pouri a Toi' raua, ko
Uenuku, mo te whakaoranga o te utu o te poporo whakamaru-
maru ra, mei patua, e kore e ora atu, apopo atu, ka tahuri mai
ki te ngaki mate mo tona whakairinga ki runga ki te whare.
NO NGA WAIATA NEI. Mi
Eihai koa i taro, ehara ka puta atu ki te taua a Uenuku raua
ko Toi-te-huatahi, mate ana tetehi, mate ana tetehi. Muri iho,
ka tahi ka tomokia te pa o Hou-mai-tawhiti, ratou ko ana tama,
e te taua a nga tangata o Uenuku ma, ka horo tetehi ngerengere,
ka pa te karanga a nga tangata o Hou-mai-tawhiti.
£ Hou' e ! ka ngaro kei roto te taua. Ka pa mai te karanga a
Hou\ tnkua mai, tukna mai, kia eke ki te paepae poto a Hou', e
toru peratanga mai, e toru ano hoki a Hou' karangatanga atu, ka
tahi ano ka whakatika a Hou' ratou ko ana tama, ehara ka hinga
te parekura, tukua atu ana te taua kia horo ki waho. Ka mahue
iho etehi ki roto i te pa, haehaea iho, taona iho, kainga ake.
Ana, ka tahi ano ka tino he a Hou' ratou ko te whanau, me
ona tangata, no te kainga ta te mea hoki, ko te tuakana ano tena,
ko nga uri o Tamatea-kai-ariki. No reira ka mau nei hei tawiri,
na wai i toa, i toa, a ngaro noa iho ki te kore a Hou' ratou ko
tona iwi, a ka mate a Hou' raua, ko Whakaturia, ora ake, ko
Tama' ratou ko ana taraa, ko ana tuakana, teina hoki. Ka tahi
ka mahara ia, kia houhia te rongo, kia kawhakina tetehi rerenga,
hei morehu, ana ka mau te rongo.
Ko TE KOREHO, MO NOA WaKA.
Ka tahi ka tuaina a te Arawa, he rakau totara, no Rarotonga,
ara, no tua atu, ka hinga ki raro, ka haua, a ka oti, ko nga kai
hahau enei, ko Rata, ko Wahie-roa, ko Ngahue, ko Parata, ko
wai tohunga, ko wai tohunga nana i tarai a te Arawa i oti ai.
Ka rongo a Hotu-roa ka oti a te Arawa, ka tae mai ki a Tama-
te-kapua kia tukua atu ana tohunga, hei tarai i tona waka, a
oti ake i a tohunga, i a tohunga a Tainui ma te tarai, oti
rawa.
He oi ano nga tohunga nana i hanga nga waka, i whiti mai
ai ki Aotea nei. Nga ingoa o nga waka nei na, ko te Arawa, ko
Tainui, ko Matatua, ko Taki-tumu, ko Kura-hou-po, ko Toko-
maru, ko Matawhaorua. He oi ano nga waka i eke mai ai o
matou tupuna ki tenei motu, i mahue atu ai a Hawaiki. Ko
9
lviil HE KORERO APITI ANO
nga toki i taraia ai enei waka, he toki pounamu, ko nga ingoa,
ko Hauhaii-te-Rangi, ko Tutauru, na Tutauru i tapahi te
upoko o Uenuku. Ko enei toki pounamu no te ika a Ngahue,
i haere niai ano i Hawaiki na, i pana mai e Hine-tu-a-hoaoga,
raua, ko tana ika ko Mata, no reira i haere mai ai a Ngaiiue
ki tenei motu, i kitea ai, i hoe mai ai aua waka nei ki konei, no
te mea, kua kitea ake e ia i mua.
A whawhai rawa ake nei, na reira ano i tika ai te hekenga
mai.
Ko PoUTINI, ME WhAIAPU.
Tera iana whakarongo mai ki te take o te whawhai a Pou,
tini raua, ko Whaiapu, i heke mai ai raua. Noho nei raua
noho nei, a, ka mate a Hine-tu-a-hoanga i te puku riri ki a
Ngahue, raua ko tana ika ko Poutini, ka tahi ka peia atu ia
ki a haere atu, a whakatika ake a Ngahue, ka heke atu he
whenua ke, ka kite tonu hoki a Hine-tu a-hoanga, ka maunu
taua hunga, ka whai haere ano i a raua, a noho rawa mai, i
Tuhua a Ngahue raua ko tana ika, tau mai ai ki reira, ehara,
tau ngatatahi mai ana, ka anga ano ka pei atu i a ia, he oi, ka
haere ano ka rapu kainga hei terenga mo tana ika, ka kite atu
ia i waho i te moana i tenei motu i Aotea-roa, ka mea ia, kia
whakauria ki uta.
Ka mahara ako ano ia, kei tata ano tona hoa riri, ka ririri
ano raua, e ngari pea, me haere rawa ano maua ki a mamao
rawa atu. A, haere ana, noho rawa atu, i Arahura, ka tuturu
te noho i reira, ka tahi ka kowhakina mai e ia tetehi wahi o taua
ika, ka mauria atu e ia ka hoki atu ki Hawaiki, a orohia iho hei
toki, e rua aua toki, ko Tu-tauru, ko Hauhau-te-rangi, i to hei
tiki etehi, i te kurupounamu etehi, ko te ingoa o taua kuru, ko
Kaukau-matua. A, e takoto nei ano kei a Te Heuheu, ko Tuta-
uru, i ngaro tata ake nei ano inaianei, i nga uri o Tama-ihu-
toroa i a Purahokura raua, ko Reretai. Hoki atu nei a Ngahue,
ka tae atu ki Hawaiki, whawhai rawa ake nei, kua rongo ki tana
korero ki tc pai o tenei kainga o Aotea, a na roira i tika ai ta
ratou heke mai.
NO NGA WAIATA NEI. lix
Ko TE Hekenga Mai.
Na, ka oti ra nga waka ra te waihanga, ka toia ki waho
manu ai, ka utaina nga utanga o ia waka, o ia waka, a ka ru-
peke ki runga, me nga tangata katoa. Ka mahara a Tama-te-
kapua, kaore he tangata matau mo runga i tona waka, e ngari
pea, maku.e tinihanga ki a Ngatoro-i-rangi, to rangatira o runga
i a Tainui. A, rewakau ano tona waka ki waho, ka mea atu ki
a Ngatoro,' e Ngatoro,' haere mai ki runga ki toku waka, ki te
whai ake i te kawa o te waka nei, a peke ana mai taua tohunga
nei ki runga, ka mea atu hoki a Tama\ karangatia atu hoki tau
wahine a Kearoa, kia eke mai ki te whakamama i te kohukohu
ruahine o te waka nei, kia noa rawa ai, mo nga waka mahi a nga
tohunga, a karangatia ana tana wahine, ka eke hoki raua tahiª
eke kau mai ano ki runga, ka mea atu a Tama' ki nga
kai mahi o runga o tona waka, hutia te punga, takiritia
hoki nga ra, kawhakina a Ngatoro' raua, ko tana wahine, hei
mohio mo te waka nei, ehara, maranga to te ihu f to waenga, me
to te kei, ana na, titipi kau ana taua waka.
Ka puta ake a Ngatoro' ki runga, ka mea, whakahingaia etehi
o nga ra kia ata haere ai, kei mahue i au taku waka. Ka mea
atu a Tama', kaore waiho me whai mai e to waka akuanei, na
wai i tata, a, ka tawhiti noa atu, ka tawhiti noa mai, a roko-
hanga e te ponga, rere noa atu ana, rere noa atu ana, he waka
i tona rerenga.
Ka rua tahi nga mea i tahaetia mai e Tama-te-kapua, ko te
wahine a Ruaeo, ko Ngatoro* raua, ko tana wahine, i riro mai i
a te Arawa, Ta Rua' wahine i riro ai, i mamingatia ia, i mea tena
e Rua' haere ki te kainga ki te tiki atu i taku toki i a Tutauru, i
kuhua e au ki raro i te pihanga o taku whare, a pohehe noa a
Rua' ki te hoki ki te whare, kawhakina mai te waka, hoki rawa
mai, ehara, kua whakanamunamu kau mai nga ra o te waka.
A tangi kau mai ki ana taonga, ki tana wahine ki a Whaka-
oti-rangi kua riro mai hei wahine ma Tama-te-kapu, ka rua
tahi nga take a Tama' i tona hekenga mai, no reira te pepeha
nei. Nga uri o Tama' whanakoroa, ki tc aha, ki te aha.
IX HE KORERO APITI ANO
No reira, ka makere a Rua' i te ahiahi ki te wai, ki te taka i
a ia mo tana wahine. Ka wehea nga whetu o te ahiahi, mo te
ata, o te ata, mo te ahiahi, a ka rite, ka rere mai nei a te Arawa,
a waho i te moana, ka whakaaro a Ngatoro', e ! Ea roa tenei
wahi e reia nei e tenei waka, tena kia piki atu au ki runga i te
tuanui o te whare nei e ! kia kite koa au i te tu-a-pae o utu, i te
tatanga, i te hoitanga, a piki atu ana.
Otira, i matua tupato tona ngakau ki tana wahine, kei poro-
ruatia e Tama-te-kapua, kua kitea hoki tana mahi tinihanga.
A tango ana ia i te taura, ka herea ki te upoko o tana wahine,
ki tona ringa tetehi pito mau ai, ka piki atu ia, me te kumekume
ano te ringa. Hemo kau atu ano ia ki runga, ka mau atu a
Tama\ &c, &c., tango tonu ki te taura e mau ra i nga uru o te
upoko, ka wetekia, ka herea ki te kiato o te waka mau ai. Hua
noa a Ngatoro', kei tana tohu ano e mau ana, na, ka rongo nei a
Tama' i te haruru o nga tapuae o Ngatoro* e haere iho ana, te
pono te whitiki atu ki nga uru mau ai, turapa tonu atu ki tona
moenga i tua tata atu ano hoki, ehara, kite pu a Ngatoro' i te
taura e here ana i te kiato.
Ka mahara ia, ha ! kua taea pea e Tama', ka tahi a Ngatoro'
ka ui atu, e whae, kua tae mai he tangata ki a koe ne? ara hoki
ko te wahine, mau tonu ra e titiro ki te taura c mau ke na i te
kiato, ka tahi ia ka mea iho, ko wai koia ? ka mea ake, ko wai
hoki, ko Tama-te-kapua ano ra, ka tahi te tangata ra ka mea iho,
ae, taku rangatira, ka ora au, ka whaki ake koe ki a au, e ki ana
au kia Tama' i kawhaki mai ai hoki i a taua, e pai tanaatawhai,
tena ko tenei, a, ka hei tana, tenei ano taku utu ki a ia, a ianei.
Ka tahi ka puta ki runga o te tuanui o te whare tu ai, kei te
karangaranga te tangata ra i te rangi, kei te pera hoki me
Rua', i wehewehe ra i nga whetu o te ahiahi, o te ata. A kei te
whakatu hoki i te hau kia haere mai i te ihu o te waka, kia hoki
whakamuri, a pohehe noa iho nga tangata o runga, ngaro ana te
mohiotanga. A tika tonu atu ki te korokoro o te Parata, ki te
tangata maori tetehi o nga ingoa o taua wahi, ko te taepaepa-
tanga o te rangi, ara, ko te korokoro o te Parata, a tika tonu atu
ki reira, a ngaro tonu atu ki taua waro a te Arawa.
NO NGA WAIATA NEI. lxi
Heke nei, heke nei te waka ra, a ka ngaro te ihu, ka taea te
taingawai o te ihu, tango atu ki te taingawai o waenga, ka haere
tupou te waka ra, ka tahi ka rangona e Ihenga i te ihu, ka pa
roai te karanga ; e Ngatoro e ka taka te urunga o Kea' ; wha-
karongo tonu atu a Ngatoro i te kei, ka pa mai ano te karanga,
ka rua, kei runga hoki ko Tama', e Ngatoro e ki waho, ka taka
te urunga o Kea' ! whakarongo tonu te tangata ra. Te mea ano
ka haruru nga utanga o runga, ka ngahoro ki te wai, ko nga
tangata, kei te pnpuru nga ringa ki te waka, makere atu etehi
tangata ki te wai.
Ka oho ake te aroha o Ngatoro ki te waha o te tangata, o te
wahine, o te tamariki e aue ana, e tangi ana ! kaputa ake taua
maia ki runga, whakaangaanga ai i te rangi, whakamarie ai, ka
mutu era, ka whakahua i te unu mo tana waka, ara, i te hiki
ake, koia tenei :
Takina te kawa,
He kawa tua-tahi,
Takina te kawa,
He kawa tua-rua,
He kawa tua-toru,
He kawa tua wha,
He kawa tua-rima,
He kawa tua-ono,
He kawa tua whitu,
He kawa tua-waru,
He kawa taa-iwa,
He kawa tua-ngahuru.
Takina te kawa,
He kawa ma-Tangaroa,
Ka pipi,
Ka wawai,
Ka hoaia,
Ka whanake i raro i ona taranga,
Totnki te rangi,
Eke,
Eke,
Eke Tangaroa,
Eke panuka,
Hui, e !
Taiki, e!
bdi HE KORERO APITI ANO
Unuhia te pou,
Ko te pou mua,
Ko te pou roto,
Ko te pou te wharaua,
He Aturangi-maraao,
Hekeheke iho i runga i o ara,
Takikiwhara,
Te ara o Ngatoro',
He ara whano ki te po,
Te po-nui,
Te po-roa,
Te po-matire rau,
Te po-whaiariki,
A ko taku waka ko te Arawa,
Ngahue i te Parata,
Eke,
Eke,
Eke Tangaroa,
Eke panuku,
Hui, e!
Taiki, e!
Tena to tutau e Kongo ka whawai,
Te kawa tuai-Nuku,
Tua-i-Rangi,
Tua-i-Papa,
Tua-i-Tane,
Rua Nuku,
A tuai,
A tuai.
Ehara, tere ana te waka ra i runga, manu ana, otira, manu
rawa ake ki runga, kua poto atu nga utanga ki te wai, ouou nei
i toe iho ki tc w T aka, ka boe mai nei, a, ka u ki Whanga-Paraoa,
ara ki Aotea nei. Ka tata mai ki uta, kite rawa mai ki te po-
hutukawa o te tahatika e ura atu ana, ehara tau ana te tututupo
ki te wai.
Ka tahi tetehi o nga raogatira o te waka ra ka karanga ake,
e ! Kua nui ake te kura o tenei kainga i te kura o Hawaiki,
ka panga hoki a hau i aku kura ki te wai. Ehara, panga atu ana
aua kura ki te wai, ko te ingoa o te tangata ko Tauninihi, nana i
NO NGA WAIATA NEI. lxiii
panga atu, a Taiwhakaea. U rawa mai ra ki uta, ehara, kua pa
atu nga ringa kia aua pohutukawa, ana ngahoro noa iho, ka tahi
ratou ka mahara, he puawai rakau enei mea. Ka raruraru nga
rangatira o runga i a te Arawa, mo te maumaunga o a ratou
kura, i panga atu ra ki te wai. Muri tata iho, ka kitea aua kura
e Mahina, a e takoto mai nei ano, kei a te Whanau-Apanui,
u kau atu ano ki Whanga-Paraoa. Ka panga atu he kumara
kia tupu i reira, a e tupu tonu mai nei ano i te pari o taua
whenua; ka tahi ka tukua mai etehi tangata o runga i a te
Arawa ki uta haere mai ai, ko te waka ki waho hoe ai, ko taua
hunga i haere i uta, kotahi-rau, e whitu-tekau topu, ko te
rangatira ko Taikehu, ki te kotikoti haere mai i uta, i Tauranga.
Kei reira ano te Ranga a Taikehu, a tau rawa mai a te Arawa
i Motiti, no Hawaiki tenei ingoa. Ka taunahatia mai e Tia a
Hangiuru, ko te Takapu-o-tapu-ika-nui-a-Tia, ka whakatika a
Hei, ko te Takapu-o-wai-tahanui-a-Hei a Otawa, ka whakatika a
Tama-te-kapua, ka taunahatia a Maketu. Ko te kuraetanga o
taku ihu te kumore o Maketu, ka tapa he ingoa, ko Motiti-nui-
a-Kahu, u rawa atu, kua tae noa mai a Rua' ki Maketu noho
ai, te tangata i tangohia mai ra te wahine e Tama-te-kapua, i
te utanga mai o te Arawa i Hawaiki, a he mea tango tahae mai
tana wahine e Tama\
A muri iho, ka rapua e Rua' etehi hoa raona, a hoe mai ana
i runga i tana waka i a Pukatea-wai-nui. Otira e kore au e ata
korero atu i nga mahi a enei tupuna, i te taenga mai ki
tenei motu, kua korerotiaketia atu i te pukapuka tua-tahi, i
tuhituhia na e Te Kawana, kei reira e takoto ana te tini o nga
tikanga a te tangata maori, i tae mai ai ki tenei motu. He oi
taku e tuhituhi atu ki roto ki tenei pukapuka, ko nga mahi a
nga tama a Makea-tutara, raua, ko Taranga, a ko nga tupuna
anake hoki taku e whakaatu, ki nga tangata o Hawaiki.
Ko nga tupuna enei i haere mai i Hawaiki i runga i a te
Arawa. Ko Tama-te-kapua, ratou ko ana tama, na Hou-mai-
tawhiti tera tamaiti a Tama', nga hoa o Tama' i hoe mai ai, ko
Tia, ko Maka, ko Hei, ko Ihenga, ko Tauninihi, ko Rongokako,
ko wai hoki, ko wai hoki, he maha ke, ko te tokomaha noa ih<K
lxiv HE KORERO APITI ANO
o nga tangata i haere mai i runga, i tenei waka, haunga ano a
Ngatoro-i-rangi, no runga ke ia i a Tainui, a he mea tinihanga
ia i riro mai ai ki runga i tenei waka, a whakatupu uri tonu
iho enei tupuna ki runga o Roto-rua, a tupu ana i reira, muri
iho, ka toro haere ki nga whenua, puta noa ki runga, puta noa
ki raro. Ko te take o nga tupuna i tupu ai ki nga iwi katoa,
no runga i a te Arawa, ina hoki ra, ko Ngapuhi, no te Arawa,
ko Ngapuhi o te kei, o te ihu, ko Ngati-Whatua, no reira ano,
ko Ngati-Maru, ko Ngati-Paoa, no te Arawa ano, ko Waikato,
no te Arawa ano, ko Taranaki, no te Arawa, ko Ngati-Raukawa,
no te Arawa, ko Ngati-Kahungunu, no te Arawa, 'Ngati-Porou,
no te Arawa, Ngati-Tuwharetoa, no te Arawa, ko Ngai-Tahu ki
te moana-pounamu, no te Arawa ano.
No reira a hau i mea ai, ko te take o nga tupuna i tupu atn
ai, koRoto-rua, ka toro nga kiwei ki nga whenua katoa, ina hoki
nga ingoa o nga tupuna i haere ki hea, ki hea, ko Ngapuhi, he
puhi no te Arawa, no te hekenga ki te waro, ki te korokoro o te
Parata, a hei whakahe mai hoki pea tenei, ma nga iwi nei. Ko
Ngati-Kahungunu, ko Ngati-Porou, nga uri o Rongokako, nana,
ko Tamatea. Ko Kahungunu, ko Waikato, ko Ngati-Mara,
ko Ngati-Raukawa, ko Ngati-Whatua, ko nga uri o Tama-te-
kapua.
Na Tama-te-kapua hoki, ko Kahu-mata-momoe, tana, ko Atua,
ta Atua, ko Tawake, na Tawake, ko Uenuku, tana ko Eangitihi,
ta Rangitihi, ko Kawatapuarangi, tana, ko Pikiao, ta Pikiao,
ka rere ko Rangitihi ano, ta Rangitihi, ko Kawatapuarangi, ta
Kawa', ko Pikiao, tana, ko Tamakari, ta Tamakari, ko Pikiao,
tana, ko Te Takinga, ta Te Takinga, ko Te Ahu, tana, ko
Te Taero, ta Te Taero, ko Hinga-kiraro, ta Hinga-kiraro, ko
Emera.
Ko Te Takinga, tana, ko Te Ahu, ta Te Ahu, ko Te Pou,
tana, ko Rongowhiua, ta Rongowhiua, ko Taranui, tana, ko Te
Ikawhakapono, tana tama, ko Te Mumuhu.
Ko Pikiao, tana, ko Hinekura, ta Hinekura, ko Te Matangi,
tana, ko Rongomaruawhatu, ta Rongo', ko Te Mokai, tana, ko
NO NGA WAIATA NEI. btV
Manu-ariki, ta Manu', ko Rongo-ki-taha-rangi, ta Rongo', ko
Hau-a-uru, tana, ko Te Onematua.
Ko Pikiao ano, tana, koHinekura, taHinekura, ko Pikiaowera,
tana, ko te Ariha, ta Te Ariha, ko Toroa-apu-kai, tana, ko Pu-
whakaoho, ta Puwhakaoho, ko Tamaiharoa, tana, ko Mere
Pinepine Maihi, ta Mere, ko Hataraka Wiremu.
Ko Pikiao ano, tana, ko Te Rangi-unuora, ta Te Rangi-unuora,
ko Te Kuru-o-te-rangi, tana, ko Kumu, ta Kumu, ko Totohu,
tana, ko Puhitaiki, ta Puhitaiki, ko Kotore, tana, ko Wiremu
Matene.
Ko Pikiao ano, tana ko Te Rangi-unuora, ta Te Rangi', ko
Korohuna, tana, ko Te Arawa, ta Te Arawa, ko Te Rangi-unu-
ora, tana, ko Te Paua, ta Te Paua, ko Te Tauhu, tana, ko
Eruera, ta Eruera, ko Harete.
Ko Rangitihi, tana, ko Rangi-whakaekeua, ta Rangi', ko
Rangi-te-ao-rere, ta Rangi-te-ao-rere, koKai-ure, tana, koTihake,
ta Tihake, ko Korokaihau, tana, ko Hika-kai-wai, ta Hika', ko
Rautao, tana, ko Te Whatanui, ta Te Whatanui, ko Wiremu
Matenga.
Ko Kai-ure, tana, ko Ngaturanga, ta Ngaturanga, ko Maha-
nga, tana, ko Te Makerekere, ta Te Makerekere, ko Te Waka-
kai-hau, ta Te Waka-kai-hau, ko Aperahama.
Ko Kai-ure, tana, ko Ngaturanga, ta Ngaturanga, ko Te Ara-
kau, tana, ko Whakamarurangi, ta Whaka', ko Te Awekotuku,
tana, ko Takurua.
Ko Rangitihi, tana, ko Tuhourangi, ta Tu', ko Uenuku-kopako,
tana, ko Whakaue-kai-papa, ta Whakaoe', ko Tawakeheimoa,
tana, ko Rangiwewehi, ta Rangi', ko Ngata, ta Ngata, ko Te
Ao-o-te-rangi, tana, ko Totara, ko Te Rangi-te-whata, ta Te
Rangi', ko Wiremu Kingi.
Ko Rangiwewehi, tana, ko Kereru, ta Kereru, ko Pupuru,
tana, ko Pake, ta Pake, ko Riko, tana, ko Ngori, ta Ngori, ko
h
lxvi HE KORERO APITI ANO
Te Ahonga, tana, ko Wiremu Paratene, ta Wiremu, ko Ma-
tenga.
Ko Rangiwewehi, tana, ko Pupuru, tana, ko Pake, ta Pake,
ko Manu-waero-rua, ta Manu', ko Kahutia, tana, ko Te Rangi-
kaheke, ta Te Rangi-kaheke, ko Wiremu Maihi, ta Wiremu
Maihi, ko Hataraka Wiremu.
Ko Rangiwewehi, tana, ko Kererii, ta Kereru, ko Wehiwehi,
tana, ko Te Whatu, ta Te Whato, ko Te Ngaro, ta Te Ngaro, ko
Nuku, ta Nuku, ko Kahawai, tana, ko Eruera Wiremu.
Ko Te Whatu, tana, ko Te Ngaro, ta Te Ngaro, ko Whekiki,
tana, ko Hikairo, ta Hikairo, ko Te Mete Hikairo.
Ko Rangitihi, tana, ko Tuhourangi, ta Tu\ ko Uenuku-ko-
pako, ta Uenuku-kopako, ko Whakaue-kai-papa, tana, ko Tawa-
keheimoa, ta Tawake', ko Rangi-wewehi, tana, ka moe i te
wahine o Waikato, ka whanau ki waho, ko Huatahi, ko Tawha-
ki, tana, ko Te Mapihi, ta Te Mapihi, ko Ruarangi. tana,
ko Hine-ki-te-wakatere, ta Hine', ko Te Tinana, ta Te
Tinana ko Te Ueue, tana, ko Uruamo.
Ko Rangiwewehi, tana, ko Huatahi, ta Huatahi, ko Te Mahihi,
ta Te Mahihi, ko Te Mutunga, tana, ka noho i a Te Ahitamau,
ko Haua, tana, ko Tangitu, ta Tangi,* ko Pikiahu, ta Pikiahu,
ko Te Onematua, tana, ko Te Wharehura.
Ko Pikiahu, ta Pikiahu, ko Te Rangi-tamiro, tana, ko Tira-
ki-te-tonga, ta Tira,' ko Te Hura.
Ko Haua, tana, ko Ranginui, ta Ranginui, ko Te Hura-tua
ngahuru, tana, ko Te Hiakai.
Ko Haua, tana, ko te Kahurangi, ta Te Kahurangi, ko Te
Waharoa, tana, ko Tarapipi.
Ko Haua, tana, ko Pareapunga, ta Pareapunga, ko Wheto-
wheto, ta Whetowheto, ko Te Kanawa.
Ko Haua, ta Haua, ko Ranginui, tana, ko Rangi-here-runga,
ka noho i a Kukutai, ko Te Ngatete,
NO NGA WAIATA NEI. lxvii
Ko Ranginui, tana, ko More, ka noho i a Riwi, ko Te Hiraª
tana, ko Hone.
Eo Rangitihi, ta Rangi,' ko Tuhourangi, tana, ko Uenuku-
kopako, ta Uenuku,' ko Tu-mahaurangi, tana, ko Kaitoa, ta Kai-
toa, ko Hinetu, tana, ko Te Purangi, taTe Purangi, ko Tarakura,
tana, ko Rua-moana, ta Rua\ ko Te Utana, tana, ko te Waru, ta
Te Waru, ko Tupaea, tana ko Ngatuputupu.
Ko Rangitihi, ta Rangi', ko Tuhourangi, tana, ko Uenuku-ko-
pako, ta Uenuku-kopako, ko Kiritai, tana, ko Hine-au-pounamu,
ta Hine-au', ko Te Ruwai, ko Toreheikura, tana ko Te Kura-
a-Taiwhakaea, ta Te Kura', ko Tuata, ta Tuata, ko Te Rau-anga-
anga-o-Muriwhenua, tana ko Te Wherowhero, ta Te Wherowhero,
ko Te Tapuke.
Ko Te Kura-a-Taiwhakaea, tana, ko Te Tuhi, ta Te Tuhi, ko
Kahurerewai, ta Kahurerewai, ko Te Tuatara, ta Te Tuatara, ko
Ngarahu.
Ko Rangitihi, tana, ko Tuhourangi, ta Tuhourangi, ko
Uenuku-kopako, tana, ko Kiritai, ta Kiritai, ko Hine-au-pounamu,
ta Hine-au,' ko Pareuruora, taPare,' koTeAu-tuiroro, taTeAu,*
ko Huia-turae, tana, ko Korouaputa, ta Korouaputa, ko Pareko-
whatu, tana, ko Waitohi, ta Waitohi, ko Te Rangihaeata.
Ko Parekowhatu, tana, ko te Rauparaha, ta Te Rauparaha, ko
Wiremu Tamehana.
Ko Hine-au-pounamu, tana, ko Rautao-kura, ta Rautao/ ko
Manuhiri, tana, ko Kihi, ta Kihi, ko Rangi-aho, ta Rangi-aho,
ko Te Heuheu, tana, ko Te Rohu.
Ko Rangitihi, tana, ko Tuhourangi, tana, ko Uenuku-kopako,
ta Uenuku,' ko Kiritai, tana, ko Ueroa, ta Ueroa, ko Tamahika,
tana, ko Te Tukutuku, ta Te Tukutuku, ko Ririwai, ta Ririwai,
ko Te Kahuroro, tana, ko Rangi-heua, ta Rangi,' ko Matiu.
Ko Rangitihi, tana, ko Ra-to-rua, ta Ra-to-rua, ko Whakairi-
kawa, tana, ko Tu-te-ata, ta Tu\ ko Tu-whakairikawa, tana, ko
lxviii HE RORERO APITI AJfO
Hine-rehua, ta Hine\ ko Te Kahureremoa, ta Te Kahu', ko
Waitapu, tana, ko Parekawa, ta Pare\ ko Te Ketekiri, tana, ko
Parewahaika, ta Pare, ko Te Kahurunga, ta Te Kahurunga, ko
Tokoahu, iana, ko Hihitaua, ta Hihi', ko Taraia, ta Taraia, ko
Auraki.
Ko Rangitihi, tana, ko Rangi-whakaekeua, ka rere i muri i
a Rangi-whakaekeua, ko Rangiaohia, ki a Ngati-Paoa tenei, ki
Roto-rua hoki.
Ko Pounui, tana, ko Rongokako, ta Rongo', ko Tamatea, tana,
ko Kahungunu, ka noho i a Rongomaiwahine, ka puta ki waho,
ko Rongomaipapa ratou ko ana tungane, ko Kahukuranui ma,
ko tetehi tenei o nga tino tupuna, nana i whaktupu atu he
tangata ki whea, ki whea whenua, a ko Hei ano hoki tetehi
tino tupuna nana i whakatupu atu nga tangata, ki nga tai
whenua nei.
Na, no muri iho hoki i a Hei, ko Tuparahaki, nana a Kuma-
ramaoa, ka puta atu, ko Tauhuwhakatiki, kei roto i enei nga
iwi o Taranaki, puta noa ki runga, ki raro, haunga ano a
Roto-rua, i tuturu ano ki reira, a i roto ano i tenei tupuna i a
Hei, ko Kaimatai, raua ko Tamangarangi, i tupu ona uri ki
Waikato, ki Taupo, ki Hauraki, ki Ngati-Maru, ki Ngati-Paoa.
Otira, i roto ano i a Rangitihi tetehi wahi o Ngati-Maru, o
Ngati-Paoa, o Ngati-Tuwharetoa, o Te Urewera, o Ngai-te-Rangi,
o Ngati-Awa, puta atu ki runga o Te Whakatohea, me Ngai-Tai,
puta atu ki a Te Kani-a-takirau, ki a Rongowhakaata, ki te
Wairoa, ki a Te Apatu-o-te-rangi, ki a te Whatu-i-apiti.
Otira, ko nga tangata anake o runga i a tc Arawa, nga
kakano i ruia ai ki te whenua, a toro ana nga kiwei, me nga
peka o taua kawai ki runga, ki raro, puta noa ki te wai-pouna-
mu, ki Ngapuhi hoki,
Ko nga tangata anake i eke mai i runga i a te Arawa, nona
enei uri i tuhituhia nei ki nga pukapuka nei. Tena atu te
tino pukapuka i poto ai te tuhi, ko te pukapuka i tuhia i mua
atu, kei a Kawana ano e takoto ana.
NO NOA WAIATA NEI. lxix
Kia whakaaturia nga tikanga o nga mahi a nga tupuna i
eke mai i runga i a te Arawa. Ki ta matou nei whakaaro, ki ta
nga tangata o runga i a te Arawa. Kaore i tapoko mai nga uri
o runga i era waka atu, hei whakatupu uri tahi ki runga o
Roto-rua, o Maketu, kia penei tahi me o runga i a te Arawa,
i whai uri tahi ano ki nga whenua katoa, e rangi a Matatua, ko
Uenuku-Rauiri, he uri ona kei Roto-rua, otira he taha rua tahi
a Manu, a Tawhanaki, no Waitaha, no Ngati-Awa tetahi wahi.
Aha koa ianei, kihai i mahara he uri katoa ratou no nga
tangata o te Arawa, kia pai mai hei hoa tahi, kahore ra hoki.
Ina hei hoa whawhai tonu mai ki te take o te tupuna, i tupu
atu ai te tangata, ki 'hea, ki Tiea whenua, otira, ko nga ingoa o
nga kainga i haere mai ai i Hawaiki enei tupuna, ko Hawaiki
te tino ingoa nui o aua motu, nga kainga i roto, koia tenei, ko
Waerota, ko Rarotonga, ko Waeroti, ko Parima, ko Manono.
Otira, ko te maha o nga kainga, e kore e taea te tatau, kei
nga tino mohio ano to tikanaga o nga ingoa, ko te tino wahi
tapu o aua kainga, ko Rarotonga, kei reira te .putunga o nga
makawe i te mutunga o te purenga, kei reira hoki te nohoanga
atua, i tangohia mai i reira a Maru, a Te Iho-o-te-rangi, a
Rongomai, a Itupawa, a Hangaroa, he atua enei, i tahaetia
mai e Haungaroa, e Kuiwai, i muri i te rerenga mai o te
Arawa ma ki tenei motu, whenakotia mai ana, a ko aua atua
ra ano o raua waka i eke mai ai, kaore, i hoe atua kore noa
mai aua waka, he atua kumara anake i riro mai, ika hoki.
Ko te atua tangata i mahue atu, e ngari, ko nga karakia
anake i riro mai i a ratou, ki roto i o ratou puku takoto ai, he
mea mohio a ngakau tangata. Ko te take i whanakotia mai ai
aua atua nei e aua koia nei, koia tenei, he kanganga, riro mai
ra no taua heke ra, ka puta te whakaaro o te tini o Manahua, kia
whakaritea he tikanga karakia ma ratou, kia tonoa mai o
ratou atua ki te whakahoki atu i taua hoke. Ka oti te whaka-
pai te tua-ahu, oti rawa, kei te maiii i te wahie, ka pae, i te ka-
maka, ka pae, i te rautao, ka pae, rite rawa era te whakarite, hei
tao mo Ngatoro' ratou ko ana taina, hua noa, tera nga atua, te
takoto toitu ra, kaore, kua riro i aua raahiue te tahae, no te ron-
1XX HE KORERO APITI ANO
gonga kautanga hoki ki nga tikanga a te uri o a raua tane e
korero tikanga ana, na reira, ka mamae ake o raua ngakau,
ki te kanga mo raua tungane, be tuahine koa no Ngatoro' no
Tama-te-kapua aua kuia ra, i moe i te tane o te hunga i mahue
atu i Hawaiki ra.
A rongo ana ki te mea e kanga ana o raua tungane, tahuti
ana mai raua, a riro mai ana aua atua te tahae mai e raua, a
tae kau mai ki Aotea nei, ka rewa atu te taua a Ngatoro-i-rangi,
ratou ko Tama-te-kapua ma, otira, tae rawa mai aua kuia, kua
tahuna a te Arawa ki te ahi, heoi, he mea kari ki te whenua a
Totarakaria, ko te waka tera nana i tiki atu ki Hawaiki, ka
hinga i reira ko Ihu-motomotokia, awatea rawa ake, ko te
parekura ko Tara-i-whenua-kura, tomo atu hoki te pa, ko
te whakaara, e rua parekura, e rua pahoro, ka hoki mai
taua taua. Hoki rawa mai ki Aotea nei, ka aru mai ano
i muri, tau kau mai, ehara ka u mai ano te tini o Mana-
hua, te whakatikanga ake o Ngatoro,* kei te karangaranga i
nga hau o Pungawere, tana putanga mai ehara, ko te tini o
Manahua, ko Mutahanga, ko wai, ko wai rangatira i mate i
konei. Ka huaina tenei parekura, ko Maikukutea, ria reira, ka
whakaaro nei o matou nei tupuna, a tupu ake ko matou nei ma-
tua. Ko te Arawa anake te waka i whai koha ki te hoki atu ki
Hawaiki whawhai ai. Ki te rapu utu mo te pananga mai a nga
uri o Uenuku, raua ko Toi-te-huatahi, ko Tamatea-kai-ariki, ko
Maui-potiki.
Tena ko te mano waka nei, nohea i whai kaha ki te hoki atu,
ki tc rapu utu atu i Hawaiki, mo te pananga mai, tae tonu mai
ano ki tenei motu marara noa atu, ki te rapu kainga mo ratou,
he wehi noa iho ranei ki Hawaiki, tena ko nga tangata o runga
i a te Arawa, i tao tuataiii mai ano ki Whanga-Paraoa, waiho
atu nga tohu i reira mo tera wahi, haere mai ki raro mar
a tae mai ki te Awa-a-te-atua, me era tohu ano, tae mai ki
Maketu, ka tahi ka u a te Arawa i reira, toia ake, a wera ake i
te ahi.
Ka haere nga tupuna ki runga o Itoto-rua, ki te kotikoti
whenua i reira, a puta noa atu i Horohoro, i tc Whakamaru, i
NO NGA WAIATA NEI. lxXl
Arowhena, puta noa i Titiraupenga, a Hauhungaroa, puta noa i
Tongariro, a Whanganui atu ana. Ka haere atu ano i Maketu,
ka eke i Tuata, i Maroa-nui-a-Tia, i Tutukau, i Tuaropaki, puta
noa i Taupo, Tongariro, Whanganui, ka haere atu ano i Maketu,
Roto-rua, Tumunui, Paeroa, Tauwhara, Taupo, Whanganui, i
Maketu ano, Otawa, Otane-wai-nuku, Opoutahi, puta noa i Pate-
tere, a Waikato awa, ka haere i te akau o te moana, i Tauranga-
o-te-Arawa, a Katikati-o-Tama-te-kapua, Kowhatu-whakairi-a.
Ngatoro-i-rangi, a Moe-hau, a mate iho a Tama-te-kapua ki
reira, ko te rohe atu tera o te wahi whenua, i nohoia e nga tan-
gata o runga i a te Aruwa. Kei Whanga-Paraoa te mutunga
ki runga, e ruatahi ki reira, ko nga kumara, ko te kura a
Tauninihi, i whiua ki reira, a e rua hoki tohu ki Moe-hau, ko
te Kowhatu-whakairi, ko Tama-te-kapua, kei reira ano e tanu
ana, nga wahi koa i haoa ai e aua maia nei i nga rangi i
mana ai.
Muri rawa iho, ka riro katoa i nga uri o Tainui, o Matatua,
o Mata-whaorua aua kainga katoa nei, a ko Maketa anake i mau,
otira, i riro katoa ano a Maketu, e ngaii a Roto-rua i toe ano, a
no tenei ahunga-tangata, ka tahi a Maketu ka tino mau i nga uri
o te Arawa, o Tuamatua, no te tupunga o Hikairo, o Korokai,
o Kahawai, o Huka, o Ngaparete, o Te Amohau, o Pango, o
Tohi, o Nawaina, o Mekonui-a-rangi, o Te Kohika, o Tu-te
rangi-whakae, o Taranui, oTe Rupe, o TeWhare-pouri, o Hoko-
hinu, o Te Puehu, o Te Awekotaku, o Taui, o Te Ngaherehere,
o Te Taipu, o Whitiora, o Te Uata, o Tautari, o Patapata.
Otira he maha nga rangatira, a ko nga rangatira i nui ake te
mana, koia tenei o ratou ingoa, e rua tekau ma iwa. Tena, i nga
tupuranga o nga tupuna, ko tahi tekau ma-toru, kihai rawa i
hokia atu a Maketu, i riro tonu atu i nga tupuna o Tupaea, o
Te Mutu-takupu, o Taipari. Atawhaia ki tenei ahunga-tangata,
ehara ka hnkia atu ano.
1XXU HE KOlCERO APITI ANO
No. 3.*
Ko te take i mohiotia ai te porirotanga o Tutanekai e te hapa
o Whakaue', ara e tona iwi ake, no te moenga o Whakaue* i
tana wahine, ka kukune te hapu o tana wahine, ka rite nga ra e
whanau ai, ka pa te mamae ki taua wahine nei, ka mea mai ki
tana tane, ka whanau pea a au, ina hoki e whakatakataka ana
te tamaiti i roto i toku kopu nei, tae noa ki te rua o nga ra, e
hara kua nui haere te mamae ki tona kopu. Ea tahi ka mohio
te tokomahatanga o nga tangata, ka mea atu, koia pea k*
whanau koe, ka mea mai taua wahine nei, ae, e ngari ko
taku tamaiti, e kore pea e puta ora ki waho, ina hoki te ahua
kino o roto i a au, mea ake pea mate ko a hau, ko te tamaiti
ranei. Ka tahi ka mohio te tokomaha, e ! he whakatina pea
to Rangiuru, ina hoki ka maha nga rangi i whakamamae ai,
kaore ano i whanau noa, ka tahi ka whakatika nga tohunga ki
te ruku i te wai, ka tae ki nga rito harakeke, ki nga rito toetoe,
ki nga kowhatu, ki nga kirikiri kowhatu, ka takutakuna, ka
mutu, ka hoki mai, ka whaknirihitia atu ki runga ki te wahine
e whakamamae ra, ka hirihiria atu ano ki te kauhou o Houmai-
tawhiti, ka puta ki a Tama-te-kapua, ka tae mai ki a Rangitihi,
he oi ano, kahore i puta ki waho taua tamaiti nei.
He pera tonu te tikanga o nga wahine whakatina, e kore nei
e hohoro te whanau o te tamaiti ki waho. Tena, i te ra i tae
mai ai a Tuwharetoa ki Rotorua, ka moea pukutia a Rangiuru
e Tuwharetoa, a hapu tonu iho nei taua wahine, he oi, hoki
ana a Tuwharetoa ki Taupo, i muri ano, ka kitea te haputanga
o Rangiuru e Whakaue', e tona iwi hoki, ka mahara tonu te
tokomaha, na Whakaue' ano te hapu o Rangiuru, tena kia tae
ki te ra i whakamamae ai a Rangiuru, e hara kua whakatina
hoki, kaore i hohoro te whanau, ka tahi ka mohio ki etehi
wahine e rukuhia ra ki te wai, ka tahi ka whanau ki waho.
f& See page ftii.
NO NGA WAIATA NEI. lxxiil
Ka tahi ka marere nga kakahu o Whakaue', kei te ruku i te
wai, ka tango ki nga rito harakeke, ki nga rito toetoe, ki nga
kowhatu, ki nga kirikiri, ka hoki mai ki te whakataki i te kaha
o Houmai-tawhiti, tae noa ki ona uri, kaore hoki i whanau,
noho noa iho, he oi, ka nui haere te mamae o taua wahine
nei, ka nui haere hoki te mahi a te karakia maori, nohea hoki
kia whanau. He oi, ka tau te pouri ki te tohunga, ki te
wahine hoki e ngaua ra e te mamae o tana tamaiti, e whakata-
kataka ra i roto i tona kopu, ka mahara te tokomaha, ehara koa
pea i te whakawhanau tau c mamae na koe, ka mea mai te
wahine ra, kahore, he whakamamae ano toku, ka mea atu tana
tane a Whakaue', he aha koia te tohu? ka mea mai a Rangiuru,
ko taku tamaiti i roto i toku kopu e kori nui ana, ana ka haere
iho, ka tu ki toku kona, ka hoki ake ano ki runga nei, ka hoki
ano ki raro, na konei au i mahara ai, he whanau ano tenei ahua-
tanga, ka mea atu tana tane, ati ranei he whakatina ano tou e
mamae na koe? ka mea mai a Rangiuru, ae, ka mea atu
a Whakaue', he aha ra tou hara i nui ake ai tou mamae, ina
hoki he oi ano ka rupeke nga karakia, kaore hoki he karakia i
mahue nei, hei unga mai i to tamaiti ki waho. Ka mene nga tuku,
me nga karakia katoa ki a koe, ka mea mai aRangiuru, ePa, kei
riri mai koia koe ki a au, e ka whaki atu au ki a koe inaianei, ne !
ka mea atu a Whakaue', ekore au e riri atu ki a koe, ta te mea,
e aroha ana a hau ki tou tinana kei mate, ka mea atu a Rang.
iuru. Inana ,whakarongo mai, e hara i a koe taku tamaiti nei
na, e hara i a koe, ina hoki te whatuturi ki a au karakia, me
he mea nau, kua whanau, ka tahi au ka mahara, e hara i a
koe, ka mea atu a Whakaue', ati nawai e whae ? ka mea atu
a Rangiuru, na Tuwharetoa ke taku hapu, ina, he awhi kau
iho tau, tena koia haere hoki ki te ruku i te wai, ka takutaku
ai e koe ki te uri o Tuwharetoa. Ka tahi a Whakaue' ka haere
ki te ruku, ka tango ki nga rito harakeke, ki nga toetoe, ki nga
kowhatu, ki nga kirikiri, ka hoki mai ki a Rangiuru, kihai ano
i iri atu nga otaota a Whakaue' ki runga i a Rangiuru, takutaku
atu ai i te uri o Tuwharetoa, ehara, kua whanau ki waho tana
tamaiti, ka tahi ka mohio a Whakaue', me tona iwi, kua pure-
t
lxxiv HK KORERO APITI ANO
mutia a Rangiuru e Tuwhoretoa, ina hoki he poriro tenei
tamaiti.
Na ko te take tenei i mohiotia ai a Tutanekai, he poriro na
Tuwharetoa, ko te whakinga ake a Rangiuru. no te hirihiritanga
hoJki ki te uri o Tuwharetoa, koia ka mau tonu nei te karanga
a nga uri i muri nei, he poriro a Tutanekai, na Tuwharetoa,
ko te tupuna o Korokai, o Ngaparete, o Te Amohau, o Tohi', o
Huka, o Taiapo, ko nga uri o Tutanekai, kei Rotorua ano e
noho ana, ona rangatira, koia ano enei kua tuhituhia nei.
Ko TE HAENGA NOA TkAKANA O TuTANEKAI.*
E rua tahi nga take i tupu ai te kino a ona tuakana ki a ia; ko
te rironga o Hinemoa i a Tutanekai, no reira ka mea nga tua-
kana, riro rawa i a ia i te mokai nga puhi a Ngati-Tutea, e ki
ana, ma tatou ano a Hinemoa kia riterite ai, tena ko tenei poriro
hoe tere, e hoa ma, me kino tatou ki a ia. Ko tetahi tenei o nga
take i pouri ai ona tuakana ; tetahi mo to ratou purenga i te
awatea, ka purea a Whakaue', ratou ko ana tama, he purenga tapu,
he purenga whakairi, mahukihuki, whakairinga toto, po iho ai
ka whiti mai a Hinemoa ki Mokoia, kaore a Tutanekai i mahara,
e noho tapu ana ratou ko to ratou matua, i to ratou purenga,
ara kotikotinga makawe, haere tonu atu ki te moe raua ko Hine-
moa, no reira ka waiho enei hei take whawhai ma ratou ko ona
tuakana, a waiho tonu iho hei take riri, otira he take hae ano te
tino tikanga, waiho to ratou purenga nei na, hei hunanga mo
to ratou puhaehae ki a Hinemoa. He oi noho ana te koroke
me taua wahine.
* See page ftG.
NO XGA WAIATA NEI. lxXV
Nn. l. ; "
Na. ka rewa te ope a Ngati-Awa, a Ngati-Toa- ki Taranaki, a ka
tae ki te pa o taua rangatira nei o Rangirarunga, ko te ingoa o
tona pa, ko Whakarewa, he pa nui hoki, he inaioro nunui hoki
nga maioro. Nana hoki taua tamahine pai rawa nei a Iiau-
mahora, he wahine rongo nui ia, kua tae hoki tona rongo ki a
Te Rangi-apitirua, ko Puke-ariki tona pa, he rangatira no Ngati-
Awa ko tana tama ko Takarangi, he toa ia, kua rongo hoki ia i
te humariretanga o Rau-mahora, a wawata tonu iho ia ki taua
wahine.
I aua ra o mua, ka tupu he whawhai, na Tc Rangi-apitirua,
na te matua hoki o Rau-maiiora, ka haere te taua a Ngati-Awa
ki Taranaki, ki te tau i te pa o taua tangata, ka whakapaea
taua pa nei o te taua i te po, i te ao, a kihai i taea, ka
tohe tonu te taua ki te whawhai ki nga tangata o roto o
taua pa, a ka mate ratou i te kai kore, i te wai kore, ka tu
te rangatira o te pa ki runga ki te wawa o te pa, ka karanga
ki nga tangata o te taua, Ho mai he wai moku, ka whakaae
ratou, ka kawea e tetehi tangata o te taua, a ka kite tetehi
tangata o te taua, wahia ana te taha ki runga i nga ringa-
ringa o taua tangata, a kihai i puta te wai mo te koroheke
ra, pena tonn nga tangata o te taua. Ea tu te rangatira o
te pa ki runga i te maioro, ka kite ia i te rangatira o te
taua, he toha ano i te mahunga o taua tangata, he heru
iwi, he piki, he kotuku, he tohu no te rangatira, ka puta iho
te kupu a te rangatira o te pa, ko wai koe? Ea ki ake ia,
ko au tenei ko Takarangi, ka mea atu te rangatira o te pa ki
a ia, " e horo ranei i a koe te tau o Orongomai-takupe?" Ea
mea ake ia, e horo, " Taku ringa te ngaua e te kuri," no te
* Scc pnge ;)G4.
lxXVi HE KORERO APITI ANO
mea, ka mahara a Takarangi, ko te matua tera o Rau-mahora,
o te kotiro pai rawa nei, ka aroha au ka mate te kotiro i te wai-
kore ka whakatika ia ki te kawe wai, mo taua tangata raua
ko tana tamahine, ka utuhia te taha, ko te ingoa o te puna
ko Oringi, e koropupu ake ana i te whenua, kihai hoki i aha
atu te nuinga, no te nea, kua mahaki noa iho te tuatea o te
moana i te wehi o tenei tangata, ara te riri, ka tangohia e
Takarangi, ka ho atu mo taua tangata.
Ea puta te kupu a Takarangi ki a ia, na, kua kiia atu ra e
a hau ki a koe, " ko taku ringa ano tenei e kore e ngaua e te
kuri," na, ko te wai tenei mou, mo te kotiro hoki, ka inu raua,
ka titiro atu a Takarangi ki te kotiro, me te kotiro hoki ka
titiro mai ki a Takarangi, ka roa rawa to raua tirohanga, ka
titiro atu nga tangata o te ope a Takarangi, e noho tahi ana
ia i te taha o te wahine ra, ka mea ratou ki a ratou ano, e hoa
ma, nui atu te hiahia o Takarangi ki a Rau-mahora, i te
hiahia ki te riri.
Ka puta te whakaaro o te ngakau o te matua o Rau-mahora,
ka mea atu ki tana kotiro, e hine, e kore ranei koe e pai ki tenei
tangata hei hoa mou, ka mea mai te kotiro, e pai ana, ka whakaae
hoki te matua, kia hoatu tana tamahine kia moea e Takarangi,
ka moe ia i a ia, no reira i whakamutua ai te whawhai, ka whati
hoki te taua, ka hoki ki o ratou nei whenua, a kihai i hoki mai
ki te whawhai, ka whakamutua rawatia.
Ko nga uri o tenei wahine, koia ano enei c noho nei, ko Te
Puni, ratou ko ana whanaunga, me a ratou tamariki hoki.
Ka moe a Rau-mahora i a Takarangi, ka puta ki waho, ko
Rongouaroa, he tamahine, ka moe a Rongouaroa i a Tc Whiti-o-
Rongomai, ka puta ki waho, ko Aniwaniwa, ka moe Aniwaniwa i
a Tawhirikura, na ka puta ki waho, ko Rerewha-i-te-raogi, ka
moe a Rerewha' i a Puku, ka puta ki waho, ko Te Puni.
NO NGA WAIATA NEI. 1XXVH
No. 5.
Ko noa Atua Maori.
Noa ika i te wai tai, i te wai maori. He atua anake mo nga
tangata, nga mea ia i atuatia ai, ko nga hapu o te wahine i mate
roto tonu niai, a whakatahetia ana tana tamaiti, whiua atu ki te
wai, kainga mai e aua ika, a waiho tonu mai hei atua ngau
tangata, wahine, tamariki. Ka hapu ano, ka mate roto, whaka-
tahe tonu, whiua atu ki te whenua, kainga mai e nga mea o te
whenua, e nga manu o te rangi, waiho tonu iho hei atua ngau
tangata, wahine, tamariki, aha, aha noa atu.
Otira, he atua ano nga atua nunui o mua, no roto ano i te
tutakinga o Rangi', raua ko Papa', i wahia i roto i nga tupuna
nga ingoa. Ina hoki era nga ingoa.
Ko Maru, he atua, ko Rongomai, hc atua, ko Itupawa, he
atua, ko Hangaroa, he atua, ko Ihungaru, he atua, ko te
in.rk.+o.rnTieri ViA nflifl
Iho-o-te-rangi, he atua.
Ko nga atua enei i haere mai i tawahi i Hawaiki, na enei i
ahuahu nga hapu whakatahe o nga wahine o tawahi, me nga
wahine o tenei taha. Mei kore he atua nui o namata, e kore-e
whai atua ririki nga maori.
Ko nga ara whakatara, he harakeke, no te tatuatanga e taua
wahine, waiho tonu iho hei ara whakataki, ina mate te tupapaku,
ka whakatakototia te ara, ki runga i taua mahaki, ka karakia atu
ai te tohunga, ina ka rongo te atua ngau, ki te rawa tika ia
i kitea e nga matakite.
Ki to rawa ngaro, e kore e ora, ko te tarutaru ano tetehi, ara
no te marohanga e te wahine he raupo, he toetoe, he kutakuta,
he raurekau, he aha, he- aha nga ara o te atua.
lxxviii HE KORERO APITI ANO
No. 6.
Take o te Tapu Tane.
I tapu ai nga tane, i waiho nga wahine hei mea noa, hei
waha kai, hei mea katoa i nga mea o muri, ara hei mea kai,
he tohi ano mo te tane, he tohi ano mo te wahine, he whakatu-
putupu ano to te tane, he whakatnputupu ano to te wahine, he
karakia purenga ano, to te wahine, he karakia purenga ano, to
te tane.
No reira i nui ake ai te tapu o nga tane, i nga wahine, i ahu
ano to nga tane ki nga mea o te rangi, ki nga mano i reira, ki
nga tini i runga, ki a Tawhiri-matea, ki nga mano i raro, ki nga
tini i raro, ki nga mano i Hawaiki, ki nga tini i Hawaiki, na
reira te take o to te tane tapu.
Ko to te wahino tapu, hc mea wahi nga mea o te rangi, mo
nga wahine, he mea wahi nga mea o raro, mo nga wahine, he
mea wahi nga mea o Hawaiki, mo te wahine, nga mea ki a
Hine-te-iwaiwa, na reira te take o te wahine tapu, o te wahine i
iti iho ai.
Kaore hoki nga tupuna o te rangi i poto ki nga whakatupu-
tupu mo te wahine, kaore hoki nga mea o te whenua i poto hei
whakatupu i nga mea mo nga wahine, kaore hoki nga mea o
Hawaiki i poto hei whakatuputupu mo te wahine, tena mo nga
tane, i poto katoa nga mea iti, nga mea nunui, mo te whakatu-
putupuranga o nga tane, otira kaore i ata poto te korero mai
nga tikanga tapu, nga tikanga noa, he mea kaiponu mai e nga
tohunga maori.
NO NGA WAIATA NEI. lxxix
No. 7.*
Ko NGA AiTUA.
Ko te hinga noa, ko te mate noa, ko te tutuki, ko te paheke, ko
te tapoko, ko te hirawea.
Ko te tu o te tinana i te rakau, o te ringa hoki, o te kanohi.
Ko te motu o nga ringa i te pipi, i te toetoe.
Ko te pura o te kanohi.
Ko te piri noa mai o te mate anini, whewhe, kiri ka, aha, aha
noa iho.
Ko te hoki kau i te haerenga ki te kaitaonga, rapunga ranei. '
Ko te haerenga ki te tuku kupenga, hoki kau mai, ki te hi
ika ranei, ko te haerenga ki te tahere manu, hoki kau mai,
tawhiti kiore ranei, papaki kaka, hoki kau mai.
Ko te haerenga ki te tua waka, ki te hahau ranei, whati ana,
pakaru ana ranei, ko te wareware tangata ranei.
Ko te waka tahuri i te moana, paea ranei i te hau, ko te hoe
whati, makere ranei ki uta, ki te wai ranei.
Ko te tira rokohanga e te hau, e te ua ranei, e te mate, e te
huka ranei ki te ara, ki te moana ranei.
Ko te waerenga puwhenua, kai koro ranei, ko te mara weto,
kai kore ranei, o nga kumara, hue ranei.
Ko te raukura, pohoi makere ranei, i te tunga ki te whai
korero, ko te pueru makere, motu ranei i te tunga ki te taki.
* See page l#i.
l HE KORERO APITI ANO
Eo te maipi whati, pakaru ranei i te whawhaitanga, ko te
whati noa i te hoa riri, ina whawhai, ko te rakau tu kiko, a mate
noa iho.
Eo te toki whati ina tua waerenga, hahau waka, tarai rakau
whare.
Eo te tata waka ina pakaru i te tainga wai, i te tarainga ranei.
Eo te kainga pakaru i te hau, i te tangata ranei.
Eo te whare pakaru i te hau, i te kuri, i te tangata ranei.
Eo nga taonga riro i te whanako.
Eo te taua hoki kau kaore i whai patunga, i whai taonga,
ko te hoki kau, kaore i hopu taurekareka, i whai taonga ranei o
nga parekura, whakaara, pa horo ranei.
Eo te korapa, ko te hauhauaitu, hinapo, korapa, arohea, pa-
wera^whaki o te kai.
Eo te kowhiti, ko te mata tu o te moe i te po.
Eo te punehunehu, pakoko ranei o nga ngutu, o te kanohi, ina
haere ki te taua, ki te aha, ki te aha.
Eo te kohi kiko, kai uaua ranei.
Ko te whakarapa ki nga haere taua, haere kaitaonga, haere
tono taonga, haere whakataka tangata ki te taua, ki tc mahi kai,
ki te mahi whare, waka.
Eo te pakukore ki te whatu pakikau, raranga kete, te tao kai
mata i te hangi, wera i te ahi.
Ko te potiki kore, mate ranei, ko te wahine kore tane, ko te
rawa kore.
NO NGA WAIATA NEI. l i
No. 8.*
Ko nga Wai Marie. t
Ka haere ki te taua ka toa, ka mate te parekura, te pa horo, te
whakaara, ko te whiwhi i te taurekareka, i te tetonga, i te rawa
ranei o te pa horo, o te parekura, patu whakaara.
Ko te ora, kaore e hia i te haereng, i te tii ngarahu ranei ina
haere i te ara, tu ngarahu, haere taua ranei.
Ko te oranga i te pa horo, i te parekura, i te whakaara, i te
waka tahuri, i te whare wera*.
Ko te oranga i te rakau hinga, whenukutanga.
Ko te oranga i te mate turoro, i te whaiwhaia, i te makutu, i
te hangarau, i te taurarna, i te raweoi, i te kanakana. I te ora
i te hinga noa, i te mate noa, i te paheke, i te tutuki, i te tapoko,
i te tu o te wae', o te ringa', o te kiri, o te ngutu, o te kanohi.
Ko te ora, kaore e motu, e ta ranei te ihu, te kanohi, nga
ngutu, nga ringa, nga wae\ te kiri, ko te oranga i nga mate katoa,
i nga aha, i nga aha.
Ko te tupu o nga kai, taro, kumara, hue.
Ko te tini o nga ika, o nga kupenga, matau hoki.
Ko te waka ora i te kai, i te hau ina hoe, kaore e tahuri te
waka, e paea, e pakaru.
Ko te hoe ora kaore e whati, e mahue, e makere, e riro.
* See page 144.
f Ko nga mea papai, nga wai marie, no te ao era.
Ko nga mea kikino, nga aitua, no te po era mea kino.
L\XXii HE KORERO APITI ANO
Eo te tata ora i te pakaru, i te whati, kaore e mahue, e riro.
Ko te kaitaonga, whiwhi i te kaitaonga.
Ko te tira e kore e rokohanga e te hau, e te ua, e te po ki te
ara.
Ko te waka e kore e rokohanga e te hau, e te ua, e te po ki
te moana.
Ko te waka e kore e riro i te hau, i te tangata.
Ko te tira ora i te kai, i te mahana, waka ranei i te kai, i te
mahana.
Ko te waka whiwhi i te utanga, ki te taonga, whenua ranei
ina utua.
Ko te tangata kakama ki te mahi kai, waka, whare, kainga,
aha, aha.
Ko te toki ora i te whati ina tua waka, waerenga, hahau rakau
mo te whare, mo te kainga ranei.
Ko te rakau e kore e whati, e pakaru ranei ina tuaina.
Ko te whenua e kore e riro, e tangohia, e tahaetia, e kohia
ranei.
Ko te kainga e kore e pakaru i te hau, i te tangata ranei.
Ko te whare e kore e tahaetia, e pakarutia ranei e te kuri, e
te tangata.
Ko te tangata toa ki te riri, ki te hopu tupapaku, whakahoki
puta-taua, ki te whai korero, pumahara mo te riri, mo te mahi.
Ko te tangata he, mou i te pa horo, parekura, whakaara ranei.
Ko te tangata whiwhi i te wahine, whanau tama.
Ko te wahine whatu weruweru raranga kete, taka kai raranga
whariki, whamu tamariki, moe tane ranei.
NO NOA WAIATA NEI. l iii
No. 9.*
Ko te Wehe ki te Wai.
Me he mea, ka aroha he tangata ki tetehi wahine, he wahine
ranei ki tetehi tangata, e nui rawa ana tona mate i te aroha.
Ka rapua tetehi tino tohunga mohio, hei wehe i tona aroha,
kia mauru ai. Ka tae mai te tohunga ki taua tangata e mate ra i
te aroha. Ka haere raua ki te taha o te wai, me tetehi kokowai ki
te ringa o te tohunga, ka tango ia ki tetehi wahi hinu, ki tetehi
wahi wai. Ka konatua te kokowai ki te hinu, me te wai, ka mu-
kumukua ki ona ringa, ka miria atu ki te kanohi o te tangata e
aroha ana, ki te uma hoki. + te komukumukunga o te wai, o
te hinu ki te kokowai, he. kupu karakia ano i reira. Me te mu-
runga ki te kanohi, me te uraa, he kupu karakia ano i reira, ka
rautu. Ka tango ia ki tana tira, (tira he toko na te tohunga
he mea whawhati mai i te rakau mata), ka tu nga puke, he mea
ahu ano nga onepu, e nga ringaringa o te tohunga, ki te akau o
te wai, ka tu nga waewae o te tangata ki runga i nga puke, ka
patu te tino tohunga i te wai, me te karakia wehe ano, i tona
aroha kia mauru ai.
No. 10.
He Opeopenoa Toto.
Ka mate te tangata, te kuri ranei, ka haere nga tohunga ki te
ruku i te wai, ka hoki atu ki uta, ka haere nga tohunga ki te
tua-ahu, ki te pure-tumu, ki te wahi ranei i patua ai te tupa-
paku, ka tu nga toko a nga tohunga ki te wahi i karakia ai ratou,
kei te apoapo nga tohunga i nga toto o te tupapaku, aha koa kua
maroke nga toto, e rewa ano nga toto, te hinu ranei, na ka puta
mai te wairua o taua tupapaku ki a ratou, i a ratou e karakia, e
moe ana ranei, ano te ahua o taua tangata te pai, he mea heru
tona mahunga, tikitiki rawa, tia rawa ki te raukura te kohamo,
te rae, ka tahi ka mohio nga tohunga, ka korero ki te ope. He
mate ea, ka hari te tokomaha o te ope.
" Sec page 200.
l iv HE KOHERO APITI ANO
No, 11,
HE KojUSRO PATUNGA TaNIWHA.
Eo te korero tenei o te toanga o etahi tangata o mua, ara o nga
tupuna, o nga rangatira o Rotorua.
Eo nga ingoa o enei tangata, ko Purahokura, ko Reretai, ko
Rongo-Haua, ko Rongo-Hape, ko Pitaka.
Eo te matu$ tane o enei tamariki, ko Tamaihu-Toroa.
Ea tupu enei tangata, ka kaumatuatia, ka rongo ki te toko-
maha o nga tangata kua mate i te haerenga i nga huarahi ma
Tauhunui, ma Tuporo me Tikitapu hoki.
Ko nga tangata e haere ana o Rotorua ki Taupo, ki nga maunga
ranei, ki te whakatau i o ratou nei huanga, a, e hua ana te hunga
kainga ki te whakaroanga o aua tira haere nei, kei te kainga ano
e noho ana; kaore, kua ngaro noa iho kei te koraha e pukei ana.
A ka whakatika mai o Taupo tira, ko te ara e haere mai ai, ma
taua huarahi ano, i pau nei tera tira ra. A hua noa te hunga
kainga, kua tae pea kei Rotorua ina te roa, kaore, kei taua wahi
ano e pukei ana.
Eatahi ka whakatika tetahi tira haere o Rotorua, ka na Tara
wera, a Roto-Mahana, ka tahi ano te tira i ata tae atu ki Taupo.
Te taenga atu, ka tahi ka ui atu, ka ui mai hoki te hunga kainga,
ui atu ana, ui mai ana, heoi ka ngaro noa iho. Ka mea mai te
hunga kainga, " I maTiea mai koia to koutou na ara i haere mai
ai ?" Ka mea atu te hunga i haere atu ra, " I haere mai ma te mania
o Kaingaroa, ma te ara ki Tauhunui. " Katahi koia ka whakaaroaro
taua hunga nei, me te hunga kainga, ka mea, f( Ara, kua tutaki
NO NGA WAIATA NEI. l V
pea i te taua haere, kaore hoki he huanga tangata o te huarahi."
Katahi ka haere ki te tutu ope, ka tae ki nga wahi o Taupo, ka
haere mai ki te whakatau i reira. Ea tae ki te ara, moe noa ;
ka huaki te ata, ka whakawhiti mai i te awa o Waikato. Ka
haere i te mania o Kaingaroa, ka tae ki te tino wahi i noho ai te
tupua nei a Hotupuku, ko te ingoa o taua wahi ko Kapenga.
Hongo kau ano te tupua ra i te haunga ahua tangata, he oi ka
puta kei waho o tona rua. Haere ngaro atu te ope ra, haere
ngaro mai te tupua nei : kite noa ake, ehara ! kua tata ; hoki
rawa ake te taua ra i te kitenga atu e haere mai ana, ano ! me he
puke-puke-whenua.
Ka tahi ka pa te karanga ; " Ko wai kei muri nei e ! He Ta-
niwha ! he Taniwha ! e haere mai nei." He oi ka whati te ope
ra, i te wehi ano ki nga tuaitara e tutu haere ana mai, ano he
urutira Taniwha moana nui ! Whati rawa ake ehara ! kua taki
maumau ; na te tokomaha koia i ora ai etahi, i mate ai etahi ;
he oi ano. Katahi ka kitea, aue ! he Taniwha te mea e huna nei
i te tangata o tenei huarahi.
Ka tahi ka haere tenei rongo ki nga wahi o Rotorua, ka rongo
rapea te tini kaitoa nei ; katahi ka karangatia te rau mawhitu,
ka hapainga, noho rawa atu i te mania o Kapenga, ka noho ki
raro, kei te muru whanake, kei te whiri taura, ka kitea i konei
te whiri maha nei te tari, te tamaka, te whiri paraharaha te
rinorino ; ka rupeke te whiri.
Ka tahi ka whakatika nga rangatira ki runga ki te korero i te
maia, i te ata whakahaere, i te ata ngarahu, i te ata torotoro.
Ka tahi ka whakatika tetahi o nga rangatira ka mea, " Inana,
kia atahaere tatou, kaua e tino tutata atu ki te taha o te Tani-
wha. Engari kia tawhiti mai tatou i a ia, kia tika mai te hau i
runga i a ia, ka tahi ka whakatata atu. Kei tika atu te hau i
runga i a tatou, kei tae atu te piro ki a ia, a kei kore e ata takoto
a tatou nei mahi ; kei wawe ia te puta ki waho." Heoi ka rite
enei korero i a ratou katoa, kawhakaritea nga tangata mo tetahi
taha mo tetahi taha o te mahanga, hei kukume i nga taura.
l Vi HE KORERO APITI ANO
Ka whakaritea nga tangata hei pataritari atu i te ngutu o te
ana, ka rite ; ka whakaritea nga tangata mau kaheru me nga
tangata mau patu, taoroa, patu paraoa, meremere ka rite.
Ka whakaritea nga wahi katoa e ngaro ai te Taniwha ra ki roto
ki nga kororaahanga o nga taura, ka rite tonu. Ka tahi ka haere
atu nga kai patari ki te waha o te ana, kihai ano i taitata atu,
ehara ! kua rongo rawa te Taniwha ra i te piro ahua tangata.
Ka tahi ka whakatika mai i tona rua. Rongo kau atu ana
nga kai patari i te harurutanga o te haerenga mai o te Taniwha
ra i roto i te rua, ano me te wheorotanga whatitiri ! Ka taki-
takina kia pamaro ai te haerenga raai ki waho o te rua ; ka
kite mai ki ana para-manawa, hei oranga, hari ana.
Ko te Taniwha kua hamama haere mai te waha, kua whetero
mai te arero. Kaore, kua tae rawa te hunga ra ki roto ki nga
mahanga e tuwhera mai ra. Kua puta kei waho, ko te takoto
koa a te taura raka, i raro i te raorao.
Tu iho ai ki raro i te raorao te hunga ra, kua eke iho tc pane
ki runga ki te taumata, e piki ana nga tangata, e tuku iho ana
ano te Nauwhea ra. Eke ake ai nga tangata ki tetahi taumata
kua tu iho te pane, kua ngaro ki roto ki te mahanga.
He oi, ka tu tonu iho te hunga ra i te taumata, me te piki atu
te Taniwha ra. Ka eke ake te pane ki te taumata, ka ngaro
katoa hoki nga peke matamua ki roto, ki nga koro.
Ka tahi ka tautapa te whakahauhau a te hunga e tu iho ra i
te tauraata, " E ! kua ngaro kei roto : Kumea !"
Ka rongo te hunga e pupuri tonu ra i nga taura ; ka tahi ka
kumea. Ehara ! kua mau i waenga nui tonu o te puku.
Ka tahi ka kowheta te hiku, ka rongo hoki i te mamae o nga
taura kua nonoti tonu ra i waenga nui o te puku.
Katahi ka peke mai nga kai-hapai patu. Ehara! kua tu nga
ko, me nga taoroa, mc ngapatu, koi te hiku. Ka rongo katoarte
NO NGA WAIATA NEI. l vii
pane i te mamae o nga taura, kua mau kei waenga, o nga patu
hoki kua u kei te hiku ; katahi ka kowheta te pane. Ka wha-
katika mai nga kai-patari e haere ra i te manu-kawhaki ; ka hoki
tata mai. Ehara ! kua u a ratou nei patu kei te pane.
Ara hoki ko te hunga e kukume ra i nga taura, kei te here i a
ratou taura ki nga pou i poua ki o ratou taha tu ai ; ka tahi ka
tango tahi ki a ratou nei patu, ka whakatika mai ki te pane ki te
wahi i roa te okeokenga, ka pa nga patu. Ka peke mai hoki nga
tangata o tetahi taha a rite tonu te wahi i u ai nga patu, ka u
a ratou nei patu katoa. He oi okeoke kau ana te Nauwhea ra, ka
korengarenga noa te hiku, me te pane, waenga nui i te ngaunga
a te patu.
Nawai, i kaha, i kaha, e tau ana rapea te patu a te rau mawhi-
tu ra, tukua rawatia atu te Taniwha ra, maro tonu me te Huhu
kua mate. Heoi, ka po ; ka ao te ra, ka whakatika ki te haehae
i taua ika. Ano ! e ka takoto me he nui tohora ! Ko te ahua
ia, i rite ki te ahua Tuatete; te pane, nga peke, te hiku, nga
unahi, te peha, nga tuatara, i ahua ngarara katoa enei. Ko te
nui ano ia i rite ki te paraoa.
Katahi ka ata matakitakitia te maia e huna nei i te tangata,
i nga ope, i nga tira haere. Eoa kau e miharo ana. Ka tahi
ka mea atu te tini rangatira ra. " Tena mahuetia nga kakahu,
tahuri haehaea te ika nei, kia kitea tona puku e horo nei i nga
uri o Tiki."
Ka tahi ka haehaea ki te matawhaiapu ki te matatuhua, me
te mira tuatini, te kukumoe-toka, te ngaeo, e whata ake ana e te
ngako o taua Ngarara riei. Haehae rawa iho ki roto i te puku
nui, Ehara! e noho a tinana tonu ana te wahine, te tamariki, te
We ; ko etahi ano kua motu i waenga, i te pane, i nga ringa, i
nga wae ranei, no te komenga pea o nga ngutu. No te whaka-
tanukutanga o te korokoro ka awhea mai e te hau o roto o te riu.
+ haere katoa nga mere-pounamu, nga kotiate, nga patu-paraoa,
nga maipi, nga tewhatewha, nga pouwhenua, nga tokotoko, nga
l ViH HE KORERO APITI ANO
paraoaroa, e pukai ana, ano me he mea ko te whare huata a Maui !
Te maha o te heitiki, o te kurupounamu, o te mako o te peka-
peka me te poria. Eo nga kakahu enei o roto o te puku he
kaitaka, he pukupuku-patea, he pukupuku, he kahu-waero, he
kahu toroa, he puahi, he kakahukura, he kahu-kiwi, he kahu-
kekeno, he maiaorere, he kahakaha, he korirangi, he tatata,
mangaeka tatara, he pureke, me era atu.
Ea rukea nga tupapaku ki waho pukai ai, ka tanumia ki te
poka ; ka mutu tera mahi.
Ea tahi ka haehaea te ika ra, ka titiro iho ki te ngako, ka
tahi ka tutua ki te taha ki te patua. Heoi ka kainga e te iwi
ra, pau ake ki roto ki nga puku to ratou uto.
Hoki ana mai ki Rotorua noho ai.
Eo TE PATUNOA O PEKEHAUA.
Muri iho i te matenga o Hotupuku, ka rongo te tokomaha o
nga iwi o Rotorua, ka tonoa mai te karere a Hororita, a wai
ranei, ka tae mai ki te tini kaitoa nei, ka rongo ratou, tera ano
tetahi Taniwha kai tangata kei te Awa Hou e noho ana. Kua
kitea hoki tenei Taniwha, i peratia hoki te kitenga me tera i te
mania i Eaingaroa. Eo nga tira haere mai o Waikato, o Pate-
tere, e ngaro ana ki whea ra ; a, ko o Rotorua tira e haere ana
ki Waikato, e ngaro ana ki whea ranei, ki whea ranei. Ka rongo
ratou i enei korero, heoi, ka whakatika mai te rau-ma-whitu ano
o te tini kaitoa ra, ka tae mai ki te Awa Hou, ka korerotia nga
tikanga, a ka oti. Ea uia atu kei whea e noho ana. Ea mea
atu te hunga whenua, " Eei roto i te wai e noho ana, kei uta
ranei ; kowai hoki e ata kite." Ana, hua atu he pena hoki pea
me tera kua mate ra.
Eatahi ka tikina he kareao i te ngahere, hei hanga taiki ; ka
tae mai, ka ranga ki te taraheke, ka oti ; e rua pea papanga o te
kareao, e toru ranei, ka oti.
NO NOA WAIATA N£l. l ix
Ka tahi ka whiria he taura, hei whitikiranga ki te taiki, ka
oti, mo te Taniwha, ka rite tona. Ka tahi ka peratia ano nga
korero me tera i patua ra i te tuatahi, ka rite ; te ahua o te hau
ka rite. Ka tahi ka haere te hunga ra, me te karakia haere atu
i nga karakia ; nga ingoa o nga karakia, he puni, ho wero Tani-
wha, he tumangai, he aha, he aha.
Nawai i tawhiti, i tawhiti, a ka tata atu ki te taha o te puna i
noho ai, ko te ingoa o taua kopua, ko te Waro-Uri ; a ka eke
tonu ki runga ki te pareparenga o te awa, ka mutu ka karakia,
he oi ka noho a pahi te rau-mawhitu nei i reira.
Ka tahi ka uiuia tetahi tangata tino manawanui o taua ope.
Ka whakatika tetahi o nga rangatira o te ope ra, ko Pitaka te
ingoa. Ka mau ki te taiki he mea puhipuhi a runga, me nga
taha, me raro ki te puhi kereru ; me nga taura hoki, he mea
whitiki ki te taiki, a he mea poria ki te punga hei whakatoimaha,
ka makere ki te wai, ratou tahi ano ko nga hoa, ka rukuhia ki
roto ki te puna e hu ake ra i raro i te whenua. E ruku anate
hunga ra, e mahi ana te hunga i noho i runga i a ratou nei tini
mahi, ara i a ratou nei taputapu, i te karakia. Rupeke rawa nga
karakia puni, nga karakia whakaruhi, nga karakia wero-wero-
Taniwha, nga whakaparu, nga tumangai, nga whangawhangai,
nga whakautuutu me te tini o nga karakia Taniwha.
He oi, ka momohe ra pea ona tuatara e ngana nei ki te kai
tangata mana. Ka tatu iho a Pitaka ratou ko nga hoa ki raro ;
rokohanga iho, e noho ana i tona kainga pai. Tauware atu te
maia ra, herehere kau ana te taura. Ehara ! kua puta ki tua.
Ka tahi ka kumekumea iho. Ka mohio te hunga i runga, ka tahi
ka hutia ake ki runga te hunga ra me te Taniwha hoki, ka haere
tahi ake ratou tahi.
Otira he karakia hiki, he koranga, he whakamaiangi ake ano
tetahi, he nui hoki, e kore e taea i te toimaha iho.
Nawai i raro, i raro, a ka marewa ki runga manu ai. He oi,
ka toia ki uta takoto ai. A, tauware atu te tangata ki te aki i te
XC HE KORERO APITI ANO
patu ki nga kauae o te ika ra. E ao koa hoki ianei te mea i
rite ki te ika ta te mea no te wai ano tenei.
He oi, ka pa te karanga ki nga pa katoa o Rotorua; ka huihui
mai nga iwi ki te matakitaki i to ratou ito. Kua toia ki uta
takoto ai ; ano, he tohora nei ano ! Otira, kihai i tino rite ki te
tohora katua; me te kuao a te tohora nei te katete e ka takoto.
Ea tahi ka haehaea taua ika nei hei kai ma ratou, pawharatia
tonutia ai te riu, takoto ke atu, takoto ke mai. Ano ko te riu o
Tane-Mahuta !
Haere rawa iho ki roto i te puku e puranga ana te mahi a te
tupapaku, ano ! he ana koiwi e ka pukei, kua pau ra te horo he
rangi ke ; haere pakikau tonu ki roto, o nga wahine, nga tama-
riki, o nga tane. Te mahi a te kahuwaero, a te topuni, a te
mawhiti, a te puahi, a te kahu-taniko, me te tini o te kakahu.
Nga rakau ano, nga tao, nga tokotoko, nga meremere, nga onewa,
nga patu paraoa, nga paraoa-roa, nga maipi, nga pou-whenua, nga
paiaka, nga mahi a te amonga o te kai nei a te kaniwha, a te
pere. Ano ko te whare-huata a Maui, e ka pukei.
Ka tahi ka tutua ki te taha hei kai, hei hinu. He oi, pau ake
ki roto i nga puku. Erangi ko nga tupapaku i tanumia ki te
rua.
Ka hoki te tini toa ra ki to ratou nei kainga ake ano. Ko
Mangungu te ingoa o taua pa. Tau mahi, e te kaki, ka waia
ki te kai Taniwha.
Ko te Patunoa o Kataore.
Ka puta atu hoki te rongo ki nga kainga o Tarawera, o Roto-
Kakahi, o Okataina ; ka miharo ki te toanga o enei tangata ki
te patu i tenei mea, i te Tupua horo tangata.
Ka tahi ka whakaaroaro, he Taniwha hoki pea kei te ara ki
Tikitapu, ina hoki ka ngaro noa iho nga tira haere atu o reira
ki Rotorua ; e ki ana o ratou nei whanaunga kua tae atu ki te
NO NGA WAIATA NEI. XC1
wahi i haerea ai, kaore, kua raate. Na reira ka mohara kei te
Taniwha ranei, kei te tangata ano ranei, kei te taua tutaki
ranei.
Otira, kua rnohio noa ake ano a Tangaroa Mihi te rangatira o
Tikitapu, o Okareka, he Ngarara kei Tikitapu. Otiia kahore ia
i mohio e kai ana taua Ngarara nei i te tangata; hua noa e noho
pai ana, e pera ana me te marietanga ina puta atu ratou ko ana
tangata ki te hoatu kai. A he nui te mohiotanga o taua Ngarara
ki ona kai whaka-marie, ki ona kai-whangai,
Erangi, ka hoki mai ratou, ka puta atu he tangata ke, hei
haere i taua ara ; ka puta iho te Tupua ra ki te aruaru i nga
tangata ke hei oranga mona.
I penei te ahua o taua Ngarara nei me te kuri e mau nei i te
potete. A, e nui ana te mohio ki ona rangatira ; kei te taenga
atu o tona rangatira o Tangaroa Mihi, he nui ano tona ata noho,
tona marie. Erangi, ki te puta atu te tangata o te iwi ke ki te
haerere i taua ara, ka tahi ka whakatika ki te tautau mai ; ko te
haruru o te waha, ko te tatangi o te poria, a, tau ana te wehi ;
a, ngaro iho ki reira te kai e ia.
A. no te rongonga nei o te tokomaha ki te toanga o enei
tangata, ka tahi ka nui te miharo a nga iwi katoa ki te kaha o
enei rangatira tokowha.
Ka tahi ka mohiotia hoki e nga rangatira o Roto-Kakahi, o
Tarawera, o Okataina, o Rotorua hoki : " E ! He Taniwha hoki
pea kei te ara ki Tikitapu, ina te ngaro noa iho o nga tira haere
atu o konei ki Rotorua, a o Rotorua ki enei roto erima. Ka
haere hoki ra nga tira na te ara ki Okareka, ka ata tutuki atu
ki Rotorua; ki te mea ka hoki mai ano ma Okareka, ka ata
tutuki mai ano ki konei. A, ki te haere atu nga tira i Tarawera
nei ma Roto-Kakahi, te haerenga ki Rotorua ma Tikitapu, he o\
ekore e tae atu ki Rotorua ngaro noa iho ki taua ara nei.
" ' A, ko nga tira haere o Roto-Kahi e haere ana na te ara ki
Pareuru, ka ata tutuki ki Rotorua; te hokinga mai ma reira ano
XC11 HE KORERO APITI ANO
ka ata tutuki mai ki Roto-Kakahi. Ko te wahi e puta ke ai ta
ngakau kia haere i te ara ki Tikitapu, he oi, ngaro noa iho."
Na reira i hurihuri ai te ngakau o te hunga i ora, kua pau
ano pea i a Tangaroa Mihi nga tira haere me nga ope taua e
haere nei na Tikitapu. Otira, ko Tangaroa Mihi he ahua pai
tona, i te taenga atu o nga kai-ui.
Tenei ra ka rongo ki te tino toanga o enei rangatira totowha
ki te patu Taniwha, ka tahi ka mahara kia tikina atu kia haere
mai ki te titiro i Tikitapu.
Ka tae atu te karere ki te tini maia ra, katahi ka korikori te
rau-ma-whitu ra; ka koa hoki ki tana mahi, ki te patu Taniwha,
kei te pao i te aruhe, kei te kari pohue, kei te hao inanga, kei te
rou kakahi hei o ki te Taiapu tana maunga i Moerangi. Ko
Moerangi hoki te wahi i noho ai taua tupua nei, a Kataore.
Huaki kau te ata, ka hapainga mai, kai rawa mei i te mania,
e atahua ana taua wahi nei. Mutu kau te kai, kei te korero i te
korero o te toa ; kahore hoki i tino mohio, he Taniwha ranei,
ko nga tangata ano ranei o taua kainga, e huna nei i nga ope, i
nga tangata haere taki tahi.
Haere mai ano taua ope nei, ko nga taura ano kua whiria
ketia ra hoki, he rangi ke atu.
Kua mohio ratou he penei katoa te tikanga o nga huarahi
katoa o tenei kainga ; na reira ka noho, mohio tonu ratou ki ta
ratou nei mahi.
Mutu kau te korero me te kai, ka tahi ka hapainga, tomo noa
i te ngahengahe, puta noa ki waho, ka tahi ka whakatika nga
tohunga ki mua ki te ruke atu i a ratou nei taputapu, ara i te
karakia maori. Otira, he mea pera ano te whakaritenga o te
ahua o te hau me nga mea kua paiiure.
Poto noa nga karakia i mahia ra ki a Hotupuka, ki a Pekehaua,
mc te haere atu, me to karakia, ka tau ki raro noho ai. Me te
NO NOA WAIATA NEI. XC111
titiro whakatau iho nga pa o nga tangata o Tangaroa Mihi ki te
ope e noho ake ra, hua noa he ope patu tangata, kaore hc
whano ke.
Tau tini noa e noho ana te ope ra, ka whakatika tetahi o nga
rangatira, ka mea, " Kei te 'hea wahi ra e noho ana te tupua e
huna tangata nei?" Ka mea mai tetahi o nga rangatira, " Aua
hoki, kei roto ranei i te wai, kei te pari kowhatu ranei e tu iho
nei ?" Ka tahi ka ata tirohia te moana aue ! kahore i reira,
e rangi ko te ahua o taua wai nei e ahua whaka-mataku ana ; ara
ko te whakamataku tenei, he kanapanapa no te wai, ano ka hiwa-
hiwa kau ana me te ahua wai-poanamu na ano. kore kau noa
ake i kitea tetahi waro, kia pera me te waro o Pekehaua.
Ka mea tetahi o nga rangatira, " Tena tangotangohia etahi o
a koutou karakia." A ka oti te tangotango hei reira ka karakia
ai ki te karakia whakaongaonga, me te karakia tui kia wawe te
koropupu pehea kei te wai ranei, kei whea ranei.
Ka tahi ka whakatika tetahi o nga tohunga, ana rite tonu ki te
kianga waha o tetahi o nga rangatira o taua ope. Ehara !
kaore kau noa ake i hu ake i roto i te wai o Tikitapu.
Ka tahi ka tahuri ki runga ki te pari kowhatu e tu iho ra ;
kaore ano i ata mutu noa te karakia whakaongaonga e whakahua
ana ano i te hiki. I rangona ake ki te waha e rara iho ana i te
tauwharenga kowhatu o Moerangi, ano he wheke rakau, ka tahi
ka mohiotia aue ! kei te ana kowhatu e noho ana.
Ka tahi ka whakatika te rau ma whitu ra ki runga ; ka hari
hoki ki te mea ka kitea he kai mana, ara ma roto puku, ma roto
piro.
I te whakatikanga ake ano, ka tahi ka whakahua i a ratou nei
karakia, i mene te tumangai, i mene te rotu, i mene te wero
taniwha, i mene te whakapuru, me te whaiigawhangai, me te
whakamoemoe, me te tutaumaha, me ia karakia, me ia karakia.
Ka rupeke i to tini tohunga ra, a ratou nei mahi.
XC1V HE KORERO APITI ANO
Ka tata rapea ki te ngutu o te ana kowhatu i noho ai te nga-
rara kai tangata nei ; ka tae atu ki te ana. Ka whakau pahi marie
te ope ra, roa kau c whakaaro ana, ka whakatika nga tangata
maia, nga tangata here taniwha, ka mau ki nga taura ; ka haere
atu, kite kau atu ano ki taua tupua nei e noho mai ana, ano nga
karu ! He marama e ka rere ake ana i te pae te ahuatanga, ina
tirohia atu e te hunga ra, hikoia e te awatea, e te ahua o te nga-
hengahe, ano ! he pounamu kei nga karu pango e titiwha ana.
He oi te mea i ahua wehi mai, tena ko te hanga i wehingia nei,
ko nga tuatara, kua momohe noa iho i te whakaruhinga, a te
karakia, a te tini kaitoa nei, tohunga nei.
He oi ano tauware atu nga ringaringa ki runga i te pane, hoko-
mirimiri ai, he oi kua puta te taura kei raro o te kaki ; kua
mau. Kua nekehia atu kei raro i nga peke tetahi o nga taura,
kua mau ; e rua nga maunga taura a te hunga ra. Ka tahi ka
hoki iho ki te rau mawhitu e noho ake ra, ka uia ake. " Kua
mau a koutou taura ?" ka mea, " Ae, kua mau, ko tahi kei te
kaki, ko tahi kfd waenga nui." " A, me pehea ra te kumenga
me te whakamatenga aianei!" Ka mea etahi o nga rangatira
" me whakawhirinaki ki etahi rakau e taki tu nei nga taura, kia
kowheta noa ake." Kua mau ke nga taura te whakawhiwhi ki
nga rakau.
" A, me pehea ra te whakamatenga akuanei?" Ka mea etahi,
" Hei aha i patua ai, me patu hoki tenei te mea kua mau nga
taura. A waiho ma tona kaha a ia ano e taruturutu, i te aha
ianei, aua atu, ki te mea kua mau nga taura ki te rakau.
IIei reira ka rere atu ai nga kai patu, ki te kore, waiho mana
ano ia e tarona." Ka tahi ka whakaritea katoatia o te Rau
Mawhitu nei.
Ka rite noa ano nga tangata ki te pupuri i nga taura. Ka tahi
ka karangatia, "kumea!" ka tahi ka kumea. Ehara! ta te pari
pai hoki ! Kihai i oroko kumen, ana, kua puta kei waho o te
ana. Haunga ia nga tohunga karakia e hiki ana, e whakamai-
angi ana. No tc whakahemonga o te hiku i roto i te ana,
NO NGA WAIATA NEI. XCT
ka tahi ka kowheta te pane. Ka tahi ka whakakorokoroa te taura
o wuenga rahi. Ehara ! kua tata te pane, kua whakawhirinaki
ki te taha o te rakau. Ka tahi ka kowheta te hiku ; kowheta
rawa ake te hiku, kua maro nga taura e rua. Ehara! kua piri ki
nga rakau. He oi ano, oraora kau ana, ko te hiku kau.
Ka tahi ka whakatika nga tangata hapai patu. Ehara ! tuki-
tuki kau ana, ano he kiore e mau ana i te tawhiti whakaruatapu.
Kihai ano i taro, kua mate, na te patu tetahi na te taura tetahi,
he oi ka raate.
Ka tahi ka tae te rongo ki nga iwi katoa nana Purahokura
i tiki mai kia haere atu ki Tikitapu ki te titiro. Ka tahi
ka huihui mai, ka titiro rapea ki to ratou ito e takoto ana,
ano he tohora kei te akau e takoto ana, taua Tupua nei. He
oi ka tangi i konei te ho a te iti, a te rahi, ano te mangai o
te tangata me te ia wai e tangi ana te umere. Ao kau ano te
ra, ka tahi ka whakatika te hunga ra ki te haehae i ta ratou nei
ika. Haere rawa iho te kai nei te mira-tuatini me te kuku-moe
toka, me te matatuhua, me te kaeo, me te kiripaka. Ehara !
ano te mahi a te ngako, tau mahi ra e manawa-tuawhiti. Ara
i te mea hoki e kai tonu ana i tana kai nei i te tangata i nga
tau katoa, kaore hoki ana tau ku-i, kaore ana tau kotipu, kaore
he takurua. He ngahuru tonu tana, i te aha hoki, i te hoki
putuputu tonu o te tira o tetahi whaitua, o tetahi whaitua ; na
reira ka makona tonu tona puku i te kai, haunga ano te kai
ho atu a tona rangatira a Tangaroa Mihi, na reira ka nui te
ngako.
Ka haehaea te ika ra, haere rawa iho ki roto ki tona puku e
takoto ana rapea te kai nei te tangata, ka kitea i reira te wahine,
te tamariki, te tane, nga kakahu ano, nga rakau ano. Ko te-
tahi, na te komenga mai pea o nga ngutu, ka tapahia mai etahi o
nga rakau me nga tangata ; kei te mea pea i hamama tonu te
waha, he oi, waiho tonu kia puare ana te mangai, he oi, ma te hau
tonu pea o te korokoro e horo te tangata ki roto ki te puko.
Tenei ana hoki, kei te tira i hoe i te waka i tae atu ki Tikitapu,
XCV1 HE KORERO AR N ITI ANO
ka tae atu ki te taurangn, te kitenga o Kataore. Kua potu iho i
te ana, kua makere ki roto ki te wai, he oi ano, haere waka tonu
ki roto ki te puku. Eo nga tangata ko te waka pau ake. Ka
rupeke te tango i nga taonga ki waho me nga tupapaku te tanu
ki te poka. Ka tahi ka haehaea taua ika nei. Ka tahi ka tutua
ki te taha, ka kainga pau ake te kai ki te puku.
He oi ka haere te rongo ki te rangatira o taua mokai nei, ki a
Tangaro-Mihi, ka rongo u Eaa ! kua mate tau Mokai." "Ia
wai?" I a Ngati-Tama." He oi ano, ka pouri te ngakau o
Tangaroa Mihi mo tana mokai kua mate nei, he oi, ka waiho
tenei hei take pakanga ma Tangaroa Mihi ratou ko taua hunga,
a tupu ana tenei hei take kino ma nga iwi katoa. He oi ano.
KO TE OTINOA TRNEI.
HJt apiti. xcrii
No. 13.
He Tangi.
Taku mokopuna e
Ea whano ka wareware koe i a au e-i,
Kaore ana ra koe awhe mai ana ki te hau ka-inga
Ea riro pea koe,
Ki te kiki me te apiapi
E tomo e tama
Ki Hui-te-rangi-ora nga whare uru ora
Waiho ano au
I roto Mote-mate,
I runga Rangi-totohu
I runga Rangi-kekero
Nga waka o Uru raua ko Ngangana-i,
Taku tamaiti e
Ko Manaia a Kahukakanui
A Manaia,
Ko te tama i tohia ki te tohi Raukena,
Taka mai roto i Ngati-Rongotea,
Tona parekura ko Kirikuiwawa
Ko te Ra-torua,
A rewa ki runga ra ko te rakau a Manaia
Ko Kihia, ko Rakea, he Ururangi, he Tamatamata*rangi,
Tikina whakataka te tini o Tangaroa
Tona pae ko Nuku-tama-roa,
Kauraka taku manu
E whakahouhoua he pani he pirere,
No Wharawharanui
'Hai koe i a waiho,
I roto Kapuni i te tere matoru kei o matua
Hara koe tama,
I te ingoa tangata me te awhi rakau
Na Tutariatoro, Te Ngatata-o-te-rangi,
m
XCVU1 HE APITI.
´
Na Te Rangimahoahoa-i,
A rewa ki runga ra ko te aitanga a Ihi,
'Hai koe i whangaia
Ki te manga tawhiti,
Naku koe i whangai,
Ki te aitanga a Tarionge,
I te kai whakaoto e piri i te toka
I te aitanga a Rangahore,
Tenei o matau
Hei mihinga maku,
Tenei o reke,
Maku e ruru ki te putea takoto uta ka tohu ki te whare,
Taria e tuku iho
KT tauaro mai nga tokorua a Taingarue,
Nana i whakarewa
Te manu i te ngahere, te ika i te moana ;
Nana i ho mai
Te ti, te whai, te tokoraurape, te rapatahuri
I matau ai koe e tama
Ki te tupua-i,
Waiho 'no e koe ka tu *no au ki te tahataha-i,
He marama tukutuku ka kopa ki te whare-i.
He Tangi, na rabo.
Tera Kopu
Kapokapo ana mai
Me he mea korua,
Tenei ka ora mai e,
Me mihi e au ki nga pou tutu i waiho
Ki nga wahine,
Ki nga tamariki e,
Taku whare korero,
Taku whakahau riri,
Tenei ka ngaro noa e,
Ka whati nga tai,
I waho o te Komiti,
HB APITI. XC1X
Koe wai tawhai,
Na ratou ki reira e.
Ki nga kopua whakamannga ki,
Kia kumea maiª Haha-te- whenua,
Ka pae ki te tahua e,
Mei riro i te hoa,
E ora ana ra nga koromatua,
Hei kauwhata i te riri e,
I hiki tamawahine, kihai i tama-tane
Te hiki o to patu,
Te hoaia atu, Whakamaru to kawa,
Hei ara mou e,
Hei kawe i te iwi, ki nga puna kai tangata
I roto o Hauraki e,
Ka mate mai to utu,
He takupu horo hau,
He kawau maro e,
He mowhiti moe paru e,
He honumanawa-rahi,
Ma wai e ranga, to mate i te ao e?
Ma te tioriori, ma te ropu hau e taka i te raro,
Ka ea nga mate whai atu, na-i.
He orioki ka Whanake.
E au waka iti,
E au waka rahi,
Ki a te Rau-o-te-kaho
E takoto mai nei,
Naku koe i mau mai
Hei matua moku,
Hei whakarahi mai
Te tauranga ki waho,
Te atua i a koe
Te pamaito waha,
Kia whitirere ake
BB APITI.
Taku mauri ora ki runga,
Ka riro rakoe
I runga te au heke,
Te taematua o Hawaiki
Te raununui awatea,
Eia piki atu au
Ei runga Whitireia
Te taumate o te ra, o to marama
E whataitai ai,
Te uiratanga atu
Tupe rawa atu au,
Tupe Nuku tupe Rangi
Hihi, haha,
Te uru o Tangaroa ki utaª
Ka tangi te waewae i runga
Me ko Uru, ko Ngangana,
Ka tau ana ko tawhiti,
Hoa atu ai au
I te tapuwae o taku
Tu-hikitiat Ta-hapamga
Tu-kawre i mg*
Marere i uru o rangi,
Marere i ana uru e ngangana
Ki runga Tanranga-te-kutikuti,
Ki runga Tauranga-te-aweawe,
Aweawe nui no Hangi
Ka tahi au ka hoka, '
Ka hoka te manu hauturiki,
Hokahoka te manu nui a Taneª
Kumea mai kia piri,
Kumea mai kia tata,
Ko Reikura,
Reiraaru,
Ka whiwhia,
Ka rawea,
Ka mau.
HE APITI. Cl
Ko TE MATA TENEI A KaWHAHU, I HINGA AI A NgATI-PaOA, A
Noatt-Maku, a Noati-Tama-teha, a Noati-Whanaunga,
I A NOATI-HAUA, I A NOATI-KOEOKI, I A WaIKATO. Na
ko Kawhaeu, he Ranoattra no Ngati-Hauaª no Ngati-
KOROKI.
Taku raihe poaka ka te ki mai ka utu au,
E koia kei taku potiki papa
Me hi koe ki te matika
Ka hurihia ki runga ki te waka ka tiraha to karu
Ka motu koe
Ka meha
Ka motu koe
Ka meha
Ka motu kee
Haka, haka^ kaka
Ka heke to tumt ka motu koe.
He Waiata Tawhito.
Ra te pari horo,
Te tu mai nei
Me he rawhara te turakina ki te moana,
Hei tauranga waka
Te he i au,
Me he ara peka mai,
Tika tonu i te huaaui,
E kore ra e waua,
*U raka ra nge au
E taruruamai
Waiho kia noho ana,
Kia roa ai te hurihanga,
Kia hoki rua au ki te tonga
Turituri noa aku taringa.
Naku te mahi koua titiro^
I taku whanaketanga,
CU HE APITI.
Ki mai na koe,
Kei runga au o te mahi,
Ka tata au ki te mate,
Maata whakaaro,
Mau tonu te wairua
Kitekai rikiriki
Ko taku otinga i a.
He Waiata.
Turuawaipo kia moe huri au,
Ko te moe i au ra i nui o rangi ra,
I tawhiti Haura, tenei to wairau
Whakarika rawa mai ka hewa au kei te ao,
He kahurangi te tau, naku koe i hoe atu,
Ho atu kia reia, nga puke kainga hau,
Totara i runga kia marama te titiro,
Te tonga o te ra, e rere wairua ana,
Tohitutia ra, te kawa o Unahiroa
Nana te whai tohu,
Waiho nei, whanatu na.
He Tanoi.
E tama kuhu noa,
E tama he noa,
He aha koia koe te whakaaro ai,
Kihai to tika i a matou nei ko te puni wahine
Ko te puni tane na-i,
I runga ano koe o nga puke rarahi,
I raro ano ia i te mano wai e,
E tama tapu nui,
Tapu whakahirahira,
He mauri wehewehe na o tupuna,
Ko Whakaraka te whatu
E hara e tama, i te hou tupu e.
HE APITI.
He whiringa mai hoki,
He kapenga mai hoki,
He noa ake nei ki te waka ihumutu,
K hara hoki ia, he turanga hiku,
He kakano whakauru, he koko-tangi-wai,
Whaia e koe ki te iti, kahurangi,
Kia tapapa koe he maunga tiketike.
eiii
He Tangi, mo Hori Kerei, na tona hoa.*
Tirohiamai ra,
Nga huihui o Matariki,
Puanga, Tautoru,
Ka ngaro a Atutahi,
Mana e whakarewa te ika whetoriki,
Ka rewa kei runga,
Pnhia e te hau,
Ki ranga o Mangere
Ka ngaro ia i te rehu tai, 4ª
Tena e te iwi,
Taku kura-tangi-whakaingoingo
Te whakaangi atu na,
Waiho kia haere,
He toroa awe nui e topa ana ia ki te muri,
Unuhia noatia,
Taku hou kotuku no runga rawa, no te pae tauarai
Ki a Ihu Karaiti
Eharai te tangata,
He kuru tonga rerewa, ka tahi ka unuhia
1 roto i te whare o Kawana,
Itirohiaano.kahikoteuirakirungaoTaupiri,
Ki tou tini ra, e moe mai ra nga mania kei Tangirau,
Ko te matamata i torona atu,
Mo koutou ko potiki e moe mai na e pa.
" Thia tangi hat " hmÙ^ been printed In lt´ aneient tona aft pw 33a The aUniione
in the aneient finª ´re. howerer, ezplained by thit modern Teition of it whkh
Te Wherowhero ehenBted when hfci hrother Oeorge Orey died.
CW HE APITI.
KO TE TAU A T HOUETA.
E noho aaa m,
Te awa ki Kaip´ra-i,
Mokai<e2\ipe
Te Keri rawa ai,
Kia tauara <e,
Kia maru ihoai,
Ko to te whai atu,
Ki te tau a te hoa-i,
Kei tomo ki te whare,
Kei hetia mai,
No te aha te tapu,
E whakaihia nei,
Tera Poroa,
Te rere i waho ra-i,
Te u ki uta ra
Kia whakahorahia-i,
v Taku mate i raro ra
E tatari atu ana-i,
Kei te tai whea e,
Huri mai ai e-i,
Ko waho na e te rau,
Te tirohia mai tia-i,
Ka taka ko roto nei
Me he au kume *oa,
Whakamau tahi atu
Te Kapua o te rangi,
Ka niruturu ano
Aku rangi auraki,
Ka hara mai ka kari
Ki taku moenga ia.
Hb tangi ho Te Haupa, ka tona tuahtnh.
Na te atua ranei koe,
Na te whakahi,
Na te aukume i koropatutaa,
I tangihia pea te tangi o Rikiriki,
HB APITI. CV
Na te rau o te iwi mei ona ahu ka rarua koe,
Taku ate hoki ra, taku rata tu tahi,
Taku whakamarumaru, taku whare ki tonu
He taonga tuku mai i tawhiti -
Ki te mana o te hoa, ki kona e tane,
Tawheta mai ai ko wai tohu ai ?
E hoea te moana, nga mate ki te tonga i waiho
Tahi ra pea ka paku to toki,
Ki te waka ka rangona e te iwi,
Ma tama na Humu kia kumea mai,
Te kauri i te wao, tere ana ki te tonga e.
He Waiata.
E kore i a au e Mounu
E manenei atu ki te taonga tua hoko-i,
He wahine tutaki ara
He taongo kai hoko-i,
I a Ngatara e
Whakaira kau
Kai te whare-i,
Me mounu
Me whangai
Ka nenei mai ai-i.
He Waiata.
Te kereru ra
E whakawai nei,
E takina ana koe
Ki te pae whakararo,
Na au e Torohanga
Te huri a to wahine
Na au ano ia
To takawairore.
He Waiata.
Naku ra i moe tuwherawhera
Ka tahuna ki te ahi
Kia tino turama
A ka kataina au na.
C?l HE APITI.
Hb OmiEO NA Tl Po-TAH´ABOAª
Kowaitetaonga
I takinaai mt
Ko Iriirikapua 6 hika-i,
Ko te Reraro-te-raogi
Hau ana ki te rangi,
Nga taonga o tawhiti
I whakawarea ai an e-i.
Waiata.
Kaore ra o te taae kaino,
Mau e haare nga t^tiW^^
Kei Mangaparapara ia
Kiahopu toringa
Ki te putake o Toka>teaª e,
He tangatakino,
£ tuohu ana,
£ whakarau anaª
Ki te hori ki te tonga,
Ko te rite tonu ia
O to takoko kakari ki te whenua
Kakeri ai.
Hb Tanoi.
£ ai rawa taua e hika,
Ko Kupe, ko Ngake,
Ko Rua-wharo,
I tuwha noa ra
I anapotiki
Tu noa i te one
Ko Matm, ko Makaro,
Ko Moko-tua-raro
Kotawhiti*
Ki Ngarurorora
Ko Rangatira ra e.
HB APITI. . CVU
He takot ko Manuhau baua ko Tauheirimu,
E muri ahiahi
Eia nohoia iho,
Te mokai whenna
E ngakia mai nei f
He oneone i a ra
Na te tangata,
Kei rahurahu iho,
E kore hoki au
E puta atu ki waho,
Kei whakamau au,
Te au ahi, ka patua
OTurangitai,
Ki to hoa ka wehea
Mahi noa atu koe
Na te iwi toiora,
E maha nga rangi
E te tutuki atu
Kariro Rehia,
Kariro Anaia
Aku manu whakaruru
Ki te nohoanga nui
Waiho noa iho
Ko nga rurenga nei
Ko nga ru-wai noa ki te whare.
He Waiata, na Te Urihe.
Kai wawewawe atu e te ra te haere
Kia ahua te po-i,
Kia noho atu au i Tirohanga ra ia,
Hei whakarongo iere-i,
Hei titiro no atu ki waho ki te moana
Ki te Roto-a-Tara,
Ki te pa kai riri o Te Pouraka,
He awhi kei a Tipuna.
CV1U HB APITI.
He tau na Te Hapuku.
Aha kia tohe
Eia tohe,
Ei tau karaka
T whakaura
+ te waru teneki.
He Waiata na Te Urihe.
E hara i muri nei te riri ki te tane
No mua mai ano na Te Rauparera-e,
I kau mai Te Huhuti i te Roto-a-Tara,
Nana nei whakarato ki taku rau e pae
I waiho ai au hei marau ma te ngutu
I taku mautohetanga ki Ngati-Ngarengare
Te kai a te riwhariwha.
He Tangi.
Kaore hoki e te pawera, e hahae nei,
'Uraka ra nge au,
Me he keia ka mau rawa ra te ringa,
Noku koia nga korero,
Turia ana nga uru tutu,
Ki te Tarua paki atu ai,
Ki kona ra e te kapua tu noa ai,
Ka riro au i te ia tuku,
Tera whakangaro nga ngutu awa ki Kapenga
Ki te makau mate turoro, e aurakina nei e roto,
Tenei ra, ka piri mai, ka tata mai.
" Repeatcd by Te Paki , a Chrißtian chief, formerly the Heathen Priett of Wtikato,
as he was dying on the 9th of June, 1853.
HE APITI. C1X
Ko TE TAU A WHAKATAUPOTIKI, I TAHUNA AI TE UrU-0-MaNOXO.
Papa, papa te whatitiri me te rangi,
Te whakarangona e nunu na,
He whana tai penei tai whanako,
Turakina te pou, ka rongo te po, ka rongo te ao
Te korero na Apakura,
Apakura tangi winiwini, tangi wanawana, tangi kotokoto
Ki ona tungane ma tama
Kia ngakia te mate o tana tama o Tuwhakararo,
Tuwhakararo na-ia,
Te tangi a te tuahine, koia hukahuka
Hukahuka taparere
Tapatu ki te moana turia ko te tahuna tapu,
Te whakau mai tana ika whangai,
Tu ake ko tona hoa ko Nukumaipahua
Ka rarapa kai horo kai, kai horo
Kewa te tini o Whakatau' ko Hui-te-ata te mano,
Whakatau',
Ko Pokaitaua, tukua atu Whakatau kia tomo
1 roto i tona wakapungawerewere,
Ko Whakatau anake te toa-whiti whano ae,
Hara mai te toki
Haumia
Ko Tutakau atu,
Ko Tutakau mai,
Nau mai e waha i taku tua,
Ka ro taua ki raro ki to mounga,
I koukou ai koe ki te wai o Uru-mangangana
Ka hara ka mokai, he mokai ano koe na Whakatau*.
CX HS APITI.
EO TE TAU A NgaTATA-I-TE-RANGI, I TIKINA AI WaTKATO, HEI HUKA
t Ngati-Awa, i Taranaki, i Ngati-Ruanui.
Tahite marama,
Rua temarama,
Taka ki te toru hikitia,
Ka haere Te Keria,
Ki a Kiwi ra ki te tangata tohe rapa ka pai ,
Ka haere Tb Keria,
Ki a Te Tihirahi ki te tangata uaua ki te riri ka pai,
Ka haere Te Karia,
Ki a Te Wherowhero ki te tangata uaua ka pai,
Ka haere Te Keria,
Ki a Te Kanawa, ki te tangata i mau mai ki te patu ka pai.
Nei ano te tuku tata iho ki a Hari
A hei horoi ake mo te roimata
E paheke tonu nei nga ngutu awa
Hoenga a waka mai na Hanekato toutoua,
A e Teke mahue ki Koinaki whiua, a.
Hb tau na Takamoana.
Te rongo, te hapu i a au
Hau ana i te tuku kei te Rakehou,
Whakapono ake koia aku kai tawhito,
Tenei e te waka i a au
Ka tairangaranga,
Te kopaopao huanui
Omaoma o te ika i te Rere
Huri atu Takirau kei nga whenua,
Tupatia mai e te hau whakarua,
Pai atu te rae ki
Te Puke-ki-Waitaha-i.
HE APITI. CX1
He PaN A.
Kia pai koia te tito o te waiata,
Kia paparonaki,
Eia whakarongo atu maua nei ko aku taringa,
Ka pai nei ra ti,
Na wai koia te putea i mahue noa i te
Ihu o te waka o Nga-Puhi,
Ko te Totara ka paea noatia
Ki te awa ki Waihou,
Ka tanuku nei to pari kawau
Ko Ngatukituki-o-Hikawera,
Whakaarohia e koe ki te kumi a Tawhao e
Takoto mai nei,
E huhuka kan ana nga rimu o te paripari,
E ngahue kan ana nga koura o Whitianga
Titiro koia to kanohi ki Moehau maunga e tu noa mai ra,
I te akinga a te hantonga,
Ka whakataretare te kanohi ki roto Hauraki,
Kei whea te momo te tangata, ka ngaro nei e ?
Ka memene koe ki Waikato,
Ka mahue nei Manawaru,
Hei whakamaunga rahi maku, ki te whana,
E kai iho na koe i runga i a Ngaehe,
Ka pau te ho atu ko te papaangaanga tou papa,
Kia kai iho koe, kia kai mai to wahine,
Ka mate koe i te whakama, i a Wakapikoi patua noatia,
I a Pataua e tuohu noa i te takiwa,
I a Te Arakai e moe ko tahi mai te whana ki Taupo,
Whakairihia to putiki mohimohi, ka whakamara,
Hei whaomoomo mo tamariki e-i,
Te mahara ai koe, ko Te Ngaehe,
CXU HE APITI.
I kainga noatia i te puta i a Te Kaharunga,
Ko Maniapoto tena ko te hiku o te ika,
Ko Horotiu tena ko te pane o te pakanga,
Ko Muriwhenua ki Waikato,
Ko Ruamoana ki roto Tauranga,
He huihuinga nga korero ki te Ranga-a-Kuri,
Ka tu nei te tikitiki ko Te Wharepakatau, e,
Te whakamutunga ko Tukoro e.
KA MUTU.
INDEX.
I N D E X
A.
Page
Aha te hau e pa niai nei ? He mata . . . . . . 111
Aha kei taku ate e hahae nei he mamae ra . . . . 410
Ai tena te mauri. He mauri . . . . . . 420
Aha te manu i rere mai i runga o Hawaiki. He karakia . . 432
A ! ko 'hea ? ko 'hea ? tera maunga. He mata . . . . 135
Ao mauru, e tauhere mai ra . . . . . . 147
Arohirohi noa, e Rangi, i a au. He tangi . . . . 203
Arohirohi noa to wairua e te moe po . . . . . . 394
A taka nga po, i runga o Tararua, ko te tohu o te mate. He tangi 109
A tenei au, e tama nei, nei, aa, aa. He puha . . . . 140
Auahi werohia ki Tararu ra ia . . . . . . 431
Aue aue, e, te whakama i a au e. He haka . . . . 140
Aue, aue, aku matua e. He keka . . . . . . 74
Aue ! aue ! pakipaki kau, au, ki te tuakiri o te whare. He tangi 22
Aue, aue, kimikimi noa ana. He keka . . . . 431
Aue ! aue ! panapana'noa ana taku mea ? . . . . 115
Aue e, ka kita e ruuga. He haka . . . . . . 328
Aue, i whare kino i a an, whare mataotao, ka tuwhera kau ake te whare
i moe ai. IIe waita karakia . . . . . . 407
Aue, e poipoi noa ana taua. He tangi . . . . 281
Aue rapurapu kau au ki taku piro. He tangi . . . . 251
Aue te whakama i a au e, e haere noa ana ko taku tinana. He ngeri 291
E.
£ ara, e ara, e tenei pa, e tera pa. He whakaaraara
E hara hoki au, i te tangata kite i a Poutini
E hara i a au te kohuru
E hara i te noho " "
E hau o tawhitia. He tangi
E Iiiku e, kei whea ra koe e ngaro nei i te ata hapara.
IIe tangi
61
172
244
263
136
253
1NDEX.
Pago
E hika ma whakarongo mai, ki te tara ka iri wharetia . . 200
E hine aku i to kunenga. He tangi . . . . . . 89
E hine, a Ki, e. He tangi . . . . . . 30
E hine, e tangi kino, e tangi aurere nei ki te kai . . 201
E hine e tangi whakawainia nei i te po . . . . 213
E hine rongo kino . . . . . . . . 317
E hoka o rongo, e hau i te rangi . . . . . . 302
E kai e, te kutu . . . . . . ' . . 200
E kai ra, i aku kai. He ngeri . . . . . . 142
E kauaka ra nge au nei, e hakuhakua . . . . 140
E kaua niua. He puha . . . . . . . . 382
E kio'e ka tuku taua ki raro . . . . . . 234
E ko Paratetauheke. He haka . . . . . . 270
E koro tukino. He tangi . . . . . . . . 159
E ko Te Aeaoiarangi ! He haka . . . . . . 121
E ! ko te kainga hukiki nei, tenei. He ngeri . . . . 140
E kui ma e, katahi hanga kino " . . . . . 123
E mea ana au e Piri. He haka . . . . . . 259
E moe, ki te po . . . . . . . . 39
E muri ahiahi, ka totoko te aroha. He tangi . . . . 110
E muri ahiahi, takoto ki te moenga, e. He tangi . . . . 110
E muri ahiahi, tokoto ki te moenga . . . . 340
E muri a po, kia moe huri au, e . . . . . . 140
E muri a po, kia moe huri au; te hua nku kamo, kua riro ki raro, ra 139
E ! muri koe ahiahi rn, tango iuti te korero, o namata . . 133
E noho ann, e kni-tnhi ana . . . . . . 57
E uoho nnn, i toku taumata i Tiheia. He patere . . . . 80
K noho aua, i toku whnnga, ka whokamau ki waho ra. He ngeri 102
E noho ana, ka kohuki e roto. He ttmgi . . . . 41
E noho e Whana, taria koe e whakatarehe i te ra o te waru. He mnta 173
E noho ra e Muri, tinkina te tuuranga ika kei Ahuriri. He mata 371
E, One rere noa, i te ihu o te waka e. , He tangi . . 405
E pa e te hau, wero touu, ki te kiri . . . . . . 240
E paki ra taku kotiro, o te kekehi, ki te huruhuru au anake . . 272
E pnki ra te paki oAtutahi, hei roto au hei taku whare, rohi atu ai. He
tangi . . . . . . " " " " 242
E pa ki te raro, ho mai koia ra te aroha . . . . 150
E pori e te tai,
E pari ana ki ie pikitanga i Arakari, ka ongeonge te tangata, ka tihe
iihe te whenua. He mata . . . . . . 152
E pnri, e te tni, whoknki ki te awa . . . . . . 31
E pa tawaho, r awhea inai nti .. . . . . 201
I N D E X .
E pata ana ahauª e patu ana koe
£ pawa koia kiwi te hauwu tonga ewe
E pa whakarua, e riringi. He tangi . .
E Petu e, tangi kino
E piki ana i te pikitanga
E Rangi aku, I nunumi ake nei. He tangi
E Rangi, E Papa. He ngeri
E raro taringa kore
E rere, e rere, e te kotare. He karakia
E rere e te ao, e knme i rnnga ra " .
E rere e te ao, i tuku atu ra e
E rere e te ao, ko koe hei, karere
E rere e te ao, takawe i runga ra
E rere ra e te ao ura, tauhokai ano i runga ra, he oranga ano
whai atu . .
E rere ra e te ao uru, tauhokai ano ki te tara
E taea, e au, te po ka ketua. He tangi
E tai ma e, tenei au, te haere ware nei
E tama i kimihia, e tamn i rapa. He whakaoriori
E tama, i khnihia, i raro i a Papa. He popo tamariki
E tama koe aku, e tiori mai ra, e tama. He tangi
E tama, te uana, e. Hc hari
E tangi e, te ihu, e whaki whakurere
E ta uru waho e wawara mai nei
E te iwi, e te iwi e. He haka
E te iwi e, ki Kahorehore. He tau
E te kaka ! e rere atu ra ra, ho inai akn kura. He karakia
E Tiki e, ho mai te ruruku. IIe hono
E titi koia e te atorau
E titi te kowhiti
E to e, te rae, wawe te rehu atu
E to e, te ra, rere whakauru ana, ki te rna
E to e te ra ahua te whakangaro, au ki raro nei huri inate atu
E to e te ra, to atu ki te rua
E tohe ra, te tau-ua. He matakite
E tu ra e, whare e. He tangi
E ua e te ua, tawai kohutia
E ua e te ua, ua mai, i waho na. He tangi
E uta ana. He ngeri
E whiti e te ra e maene ki te kiri, he rangi au ka tatari
E whiti e te m, werowero ki te tara whare
e whi te
ai
Page
185
211
185
190
254
236
81
308
20
85
809
384
271
240
223
23
51
218
40
194
07
61
118
3^3
300
74
357
110
187
103
145
390
201
51
105
113
73
354
250
303
O 1 N D E X .
Pago
E whiti e te ra e kai ki taku kiri, no nma ra te manahautanga 291
£ whiti e te ra e maene ki te kiri, whakarongo ki roto ra e haruru, kei te
horu tai . . . . . . . . 241
£ whiti, e whiti, e taku ra. Karakia tamariki . . . . 72
H.
Haere atu ki te amiomio, i te nuku o te whenua. He rangi . . 268
Haere atu, ki te pai, a Potatau. He ngeri . . . . 73
Haere atu ki waenga te tahora, aha, mouti, rnouti. He karakia 175
Haere e kui koutou, ko taokete i, mo aku whakamahinga i te wi i Ohau 400
Haere mai, e te manuhiri tua rangi. He karanga . . 39
Haere noa ana, au nei, ki te kiwitaiki . . . . 38
Haere ra e Matai ma, te hanga a te Atua, ko uira i te rangi. He tangi 103
Haere ra, e Moko, te ata o te taua. He tangi . . . . 14
Haere ra e Pare, i te ara kohuru. He tangi . . . . 315
Hanga ra, he patu tutae, na. He ngeri . . . . 71
Hanga to pa, hanga to pa. He ngeri . . . . 149
Hara mai hea ? teretere nui no Tu ? He pioi . . . . 144
Hara mai tenei ka whakatiki ano e, i moea ki te po, i konei e Mio i 101
He aha ? he kai ma taua ? he hakekeke. He tau . . 141
He aha ? he kai ma taua ? he pipi. He tau . . . . 141
He aha, he kai ma taua, Iie pohue. He haka . . . . 170
He aha ra he kai, ma te tuna o te raupo. IIe haka . . 79
He oha ra? kei toku ihu, e waitohu noa nei. He taugi . . 40
He aha rawa te hau, e kokihi, mai nei . . . . 2‘9
He aha te ngorohu, he ngaraiiu kauri " . . . . 224
IIe ata whiwhia. He karokia . . . . . . 1.30
He hokioi, i runga, he hokioi, i runga, hu. Iie tuu . . 32
Hei kai mau, te tangata. IIe karakia .. .. 114
Hei ngerengere, aha te houhia. He mata . . . . 380
Hengihengi hau ra, e wero ki te kiri, e i . . . . 100
He po, he po. He ao, he ao. He Whakaaraara . . 40
He tomoriki rauei koe, kia akona he mahara e ra. Ue maro taua 221
He tangata kau Takarangi. IIe haka . . . . 3C4
He umu kai tini. He tangi . . . . . . 301
He unuhanga a Nuku. He karakia . . . . . . 290
Hine-Moa . . . . . . . . . . 02
Hira mai ai, te whekite o te rongi. He karakiu . . . . 304
* The song heginning "Marongai, marangni,"' at poge 221, ehould havo hegnn as
abovo : tho first Iinea havo only been obtaine´l hinee Iho fªong \vas printeii.
I N D E X . 7
Page
Ho atu koe i inua ua. IIe uiakutu . . . . . . 311
Ho mai noa nei o riri e Pohane ki a au . . . . 316
Ho mai te kainga, kia tangihia, ka tauwehe ienei . . . . 190
Hora te manawa i a Rangi. He karakia . . . . 200
Huihui nga ki. He tangi . . . . . . 181
Huna, huna-raoki, huna-moki. He mata hunahuna . . 427
I.
I rere ki te whetu. He mata . . . . . . 170
I taia to moko ki te aha ? He haka . . . . . . 78
I tena te huri. He karakia . . . . . . 258
I tena te huri, te huri ka whakarawe. He karakia . . 372
K.
Ka hewa-hewa au, ki te nohoanga nou nei e Hape. He patere 1)7
Ka hongi a Maru. He karakia . . . . . . 314
Ka hura tangata-uta. Awa moana . . . . . . 217
Kai kinikini ai te mamae i ahau, e . . . . . . 204
Kai koripi ai, e te kete kohara . . . . . . 206
'Kaipuipu ana mai te marino e . . . . . . 319
Ka kowhiti te marama. He mata . . . . 70
Ka mama Kauika, tohunga. He karakia . . . . 312
Ka mate, ka mate, ka ora, ka ora. He haka . . . . 279
Ka mate koa Kaipara, ne, a-e, ka mate koa Kaipara, ne, a-e. He mata 195
Ka mate te patunga; na Hatupatu, ko Karika, ka whakamaroro, ki tai
o te moana. He Pioi . . . . . . . . 144
Ka mutu ia te horanga, i te Kahu ; kei mau ana te ao, ki te Whanga 05
Ka ngapu te whenua, ka haere nga tangata ki whea ? He mata 115
Kaore hoki ! e te korero, e haria mai, e te ngutu . . 118
Kaore hoki e te whakama e, huri kau ake ki te kopai whare ra 310
Kaore hoki e, te whakama noa i au, ki te kore hanga, mo Te Raupa-
raha, e-i. He haka . . . . . . . . 80
Kaore hoki e te whakama, noa i a au whakaaro rawa iho ki a au 403
Kaore hoki, e te po nei, . . . . . . . . 107
Kaore hoki, koia taku raru, e whakatunohu nei . . . . 143
Kaore hoki koia te mamae, te au noa taku moe ki te whare . . 300
Kaore hoki koia te mamae, ngau kino i roto ra . . 418
Kaore hoki te whakatakariri, ki aku mokapuna, e kukume kino nei, i a
au, e. He tangi . . . . . . . . 1 20
8 I N D E X .
Page
Kaore hoki te huhua kore noa ki te mahi, ko te kore toki hei tuataa,
hei heu mai . . . . . . . . 230
Kaore ra he mihi ki te makau, e kei whea i ara he toka whaiapo. He
tangi . . . . t " . . . . 180
Kaore taku raru, e rau tahuritanga ki te whare . . . . 289
Kaore taku raru ! ki te tama a Toherau ka riro atn na, i a Parawhe-
nuamea, no runga i nga hiwi, ki. He tangi . . . . 8
Kaore taku raru, i au, e te rau . . . . * . . 236
Kaore taku raru te mohiotia ! te tangi a taku ihu . . . . 100
Kaore te aroha, e awhea mai nei He tangi . . . . 260
Kaore te aroha, e awhea mai nei, na roto ana mai o te koko raro 272
Kaore te aroha e tama i a au, whakarongo ki roto ra me he tai e wawara
i. He tangi . . . . . . . . 404
Kaore te aroha, e huri i roto ra . . . . . . 348
Koore te aroha! e komingomingo nei, te hoki noa atu, i tarawahi. He
tangi . " . . . . " . . . 38
Kaore te aroha, e whai i a au, e whanake tonu nei. He tangi 152
Kaore te aroha, e whana i au. He tangi . . . . 215
Kaore te aroha i a au, ki taku potiki. He tangi . . . . 329
Kaore te aroha i rau i a au e, e wawae ake ana. He tangi . . 328
Kaore te aroha, ki taku potiki, e tama, tu kino te whaimuna iho, ki a au 231
Kaore te aroha, ki taku potiki, tuhana tonu ake, i te ahiahi. He tangi 234
Kaore te aroha, mohukihuki noa; te paanga mai, kei ahau . . 32
Kaore ! te oroha ngau kino i roto ra : he maunga tu non, te tihi ki a
Kapiti. He tangi .. .. .. .. 12
Kaore te aroha o te muri tokerau, Hauraki ra hoki na te po ano 216
Kaore te aroha, te wahi pu ake i roto ra, kia ringia, te puna i aku kamo 133
Kaore te hukihuki, ka riro ki te mauri . . . . 365
Kaore te ki patu te makere noa i te ngutu, he pueru waihoe i a TeRehu
i runga . . . . . . . . . . 178
Kaore te kohnki, tenei ra, ka pa mai . . . . 279
Kaore te korero, e, tarawautia nei . . . . . . 68
Kaore te korero kino, te haohao nunui, ko wai nga tane, i tata mai nei
ki taku taha ? . . . . . . . . 204
Kaore te mamae, e wahi pu ano te tau o taku ate. He tangi . . 239
Kaore te mamae, ngau kino ki te hoa; i tiaria mai to mata whakarewa,
kia whakatauria. He tangi . . . . . . 117
Kaore te mamae, ngau te po. He tangi . . . . 269
Kaore te ngakau, ka motu ki . . . . , . 104
Kaore! te ngongirua, o te tau ra, na Karanga, whakarehu rawa iho 15
Kaore te pawera, te pakikini kei te tinana . . . . 364
Kaore te po nei, ma te aha e unga . . . . . . 120
IND£X.
Page
Kaore ie po nei, ko te takituki niamae noa . . . . 820
Kaore te po nei, te hari wairna mai, ho ake ki te ao, i tawhito riro koe 203
Kaore te po nei, te mariri te haa . . . . . . 168
Kaore te rangi nei, toka tona ki raro ra e i
Kaore te roimata, ka maringi me he wai, e roto, te
mana aa " " " . " . "
897
papaki, kia whaka-
275
Kaore te roimata, te pehia iho, he wai kei aku kamo, . . 257
Kaore te toritori, te wani mai a te ngatu . . 278
Kaore te whakama, kei te ahi e taha . . . . 293
Kaore te whakama, kei te ahi toro, au e tahu ana . . 202
Kaore te whakama i tahuna, ki te ngiha . . . . 403
Kaore te whakama, ki a au ra, e takakaa noa nei . . 24
Kaore te whakama i a au, e kui, awhi kau . . " . 415
Kaore te whakama, ki oku korero. He taa . . . . 18
Kaore te roimata, hua noa i aka kamo, na roto i whakakonuka 176
Kapakapa, kapakapa, tu taku wairua, ki te ao. He whakatapatapa 293
Kapakapa tu ana te nira i ranga i Hikurangi, ka whati ra te tihi ki
Tuawera, ka tarehua. He mataara pa " . . . 79
Ka piki au, ki runga ki te tawa, kia marama au te titiro . . 64
Ka po, ka po. He whakaaraara " " . . . . 107
Ka po taku rangi, e whakatau ana au " " 393
Karanga pa mai? tena ka mene kei waho. He taa . . 129
Ka ripiripi, ka toetoe, ka haehae ko nga tino, he tapu koe, he kea koe.
He karakia . . . . " " . . 43
Karo taka, te karonga a te po, karo taka te karonga a te ao. Tupe
motu. He karakia . . . . " " . . 366
Kati ano ra, e Te Matatahi, Te utu, mo nga topapaku. He hari 71
Kati au i konei, hei ekenga ihu waka . . . . 220
Kati e tama, te noho i to whare, e puta ki waho ra, ka haere taua 205
Kati ra te moe, ra ia, maranga mai ki runga, ka tu taua, ki runga, te "
taowaka, e-i, ka puta ki tua ra, ka titiro te kanohi, ki te auahi, ka
mai. He tangi " " . . . " .'. 49
Kati, te roimata, te utu, kei aku kamo . . . . 30
Ka tito au, ka tito au, ka tito an, ki a Kupe ! He ngeri . . 67
Ka turamarama ra e te hinangaro, ka whekite, ka whekaro. He Patere 283
Kanaka te korero e komuhua, ki te tara whara, horahia mai kia rongo,
te rau e pae nei . . . . . . . . 287
Ka u ki Mata-Nuku, ka u ki Mata-Rangi. He whakaauau . . 136
Kauraka ra nge au ! hei rorea rautia, ki te korero. He tau . , 113
Kanwhautia mai, te kawau o te kino, i pu ai te riri, i mau ai te pakanga.
He tangi . . " . , , 452
10 1KDSX
Ka waia te kanohi, ki te tirohanga ata, nga tanmata koe, o Whakapan-
mohara . . . . 63
Ka whawhai, ka whawhai ! e, ha ! He mata . . 140
Kei motomotn, kei motumotu. He mata " , .. 171
Kei te kimi atn an, i te wairna o te tohetea; a o te tohetea. He taa 141
Kei nta, kei ata. He mata " . 191
Kei whea nga ringaringaªnga waewae T i hanga ai e Tiki " . 350
Kia kai mai koe, i nga kai ngaki a ton tini. He hahmnga . . 920
Kia rongo mai koe, han rnhi. He awa moana . . " . 944
Ki konei ra e Rangiwhakana ; i te ao nei e. He haka . , 958
Ki mai nei, te atna o te po, ko Mangawhai, au ka mata. Ho matakha 100
Kimi te kawa kimihia, kimi te tapn kimihia. He karakia " . 373
Ko a tana muna e kni, nakn rawa i tnkn atu, e . . . . 165
Ko an anake te tikoro nei, ko Ringawhatia. He hakm .. 867
KoTiea? ko *hea? He ngeri *.. .. .. 906
Ko Hontn, ko Hontn. He karakia . " . . . . 807
Kokirikiri ai, te ao kapna, e rere mai ra kei te moana, e-i. A taagment 175
Kenakinaki ai, ta aroha i au . " . . . . 884
Korero e tama, na te potiki taua, na te porea tana. He oreore tamariki 180
Korerotia mai, e kui, ki a au, kia romgo atuam,iH romgoputakmi 147
Korowhakapnpn ake te nrn o te whenua, i ana ianei kia tirohia atm he
atua. He karakia . . . . . . . . 387
Ko taku, kai f ko Ngopuki. He keka . . f& . 84
Ko taku potiki, ko Te Auhikai. He haka . . . . 47
Ko tara, ko tara. He whakatapatapa . . . 370
Ko te ara hon tenei, ko te rangi toka. He karakia . . 277
Ko te atamai ngntu an a te tamaiti nei, mo akn haere rnahine i te
waha-roa .. .. .. " " . . 370
Ko te kiri kahurangi hoki, i wera i te ahi. He tangi .. 365
Kotia te pu ( waiho i konei. He tau waka . . . . 355
Ko Tu, ko Rongo, koia ko ngaiahi. He ngeri . . . . 142
Ko Tu nui.a-Rangi, ko Tu-nui-a-Mata. He karakia .. 343
Ko woi kei Puketi ? rara, tenei taku kaki. He rekanga no te kai 100
Ko wai? ko wai tenei tangata? e tangi haere nei . . 345
Ko wai ra ? ko wai ra ? He mata " " .. .. 111
Ko wai ra tetahi tangata ma taton e oma ki waho, e ko an ra. He haka 171
Ko wai to Maro ? i whano ai koe ki te riri na ? He tangi " . 100
Ko whea ? ko whea ? He mata .. .. " " 173
Kumea atu ra ! e, toia atn ra, te pnhi o te Arawa, ka tart ki raro ra 63
INªEX. 1)
£ago
Harangai, marangai. HeUo " . . . 224
Mate ktno, mate kino ! mait taurtkareka ! He tangi 118
Ma wai e kai te harore? ma mai e kai te harore? He ngeri . . 368
Ma wai e ranga to mate i te ao? ka nawaia na koe ra i. He apakura 229
Mei penet ana te riri a Tu, raua net ko Papa, U ta raua nei mara. He
tangi " " .. . . " " " " 110
Mei whenei ana, taku hauoratanga . . . " . " 169
Me kawe Turoa, he, punga waka kei Wharekohu . . " . 235
Me ko 'hea to whare ? i whakahakune ai " " 101
Me te tukituki te tau o taku ate, me pewhea he whakahokinga, mo
Kihirangi? .. .. .. .. .. 207
Me tipao, taku haere, ki Nukutaurua. He rangi poi . . 29
Mimiro, mimiro. He ta kopito . . . . . . 44
Moea atu nei e au, e ko te tane koua wehea " . . . 417
Moea atu nei e au, ko Te Teketapu i au rawa . " 420
Moe hurihuri ai, taku nioe, ki te whare . . 180
Moe mai e taraa, i te ªoe a te kino . . . . 39(1
Moremore takiki, moremore takaka. He whekiki tamariki . " 321
Mttri ahiahi, takoto ki to moenga, taia mai ano e te ao, mauru 250
N,
Na hoki ra e Whare e, Tetoa mai nei o hanga patai, paea kam ana o
kuia *" †%†% †%" " " " " *14
Na te atua ranei koe ? na te whiu? He tangi . " " " 138
Nau mai, e Tama, ki roto nei taua . . " . . " 65
Nau mai raetotaumakiaau, ho mai to aroha ki o mokai. He Tangi 333
Nei, ka noho, i te Keriateua, whakarongo mai ra, e Hangi, aku wa noho
kau .. .. ª* " " iw
Nei ka noho, i te matapare nei, whakamau te titiro, ki te kapua rere mai 189
Nei, ka noho, i te taruru o Puanga, taku kai rangi nei, a whea koe
ka titiro ? He tangi . . . " . . . . 11
Nei ka noho, ka hewa ano ra, te whakakikitanga i te kapu o te ringa.
He tangi . . " . . . . . 204
Nei ka noho, kapakapa tu ana, te tau o taku manawa, ki a aku tama-
riki. He tangi . . . . . . . , g
Nei ka noho me he ahi au, e tahuna . . . , 99
Nei ka noho, te Kaurapa pu, ko au nei anake . , 151
Nei ka noho, tirohanga maru kore i a au, e-i me aiia e Iti ? He tangi 114
1*
INDEX.
Nga whenua e tere raai nei, ko Kakepnke e tere mai nei. He mata
Ngatokotoko te korupe. He pure . . . .
Ngongotaha munga. He keka
Noho ana Meremere, kaua i te tangata, . .
Noho kau, noho kau, e ! noho kau, noho kau, e ! He ngeri
Noho noa au nei ohia noa kia kaupapatia . .
Page
174
304
429
227
150
252
O.
Oioi, me te oioi, opeope, me te opeope. He karakia
'Ore te koera ! kei te ngahae, me ko au, ka maka
399
101
P.
Paia mai i Turanga, paia mai i Tonga. He karakia . . 257
Pakau riri, pakan riri. Ko te whakawhiro a Matioro . . 155
Pa to hau, ki te Ta WaiHora, na rnnga ana mai, te hiwi kei Omere 27
Pera hoki ra te korepe nui, te korepe roa. He awa moana . . 154
Piki ake Tawhaki i te rangi tuatahi. He awa moana . . 226
Piki ake Tawhaki, i te rangi tuatahi, e Ronga-te-mahaki. He awa moana 225
Pikipiki maunga, tangaeugae. He whakaauan . " " " 307
Pikoi Nuku, pikoi Rangi . . . . . , . . 310
Pokaikaha noa, au ki taku makau .. .. " " 233
Poi-poi poia atu taku poi ki Turangawhakapu He rangipoi 404
Puna, puna. He karakia . . . . . . . . 280
Pnpuha, pnpuha whakaea, te manawa o Rangi. He karakia . . 350
R.
Ra Kaiwaka, hoe ana i tawhiti . . . . . . 04
Rangitumua e noho mai ra, i te kahika, a Hinerahi ra e-i. He oriori 35 1
Rangi korerehu, I marewa atu ai, Tahuri mai hoki . . 15
Ra Tawera, i hara mai koe na, te tapu i a Tane, koua whakarerea. He
tangi . " " " . " " " " " 64
Ra te ao uru, ka tauhere, te hiwi, ki te Hikonga . . . . 148
Ra te ao Uru, pukohu i te uru, tc tara, ki te Iringa, kia hikoia atu 35
Ra tc au ahi, kokiri ana ia i te pae . . . . . " 82
Ra te haeata, hapai ana mai . . . . . . 122
Ra te haeata ! takina mai i te ripa ! te tara ki Tauwhara ! He tangi 28
Ra te haeata, takiri ana, kei Tauwhara ra. He tangi . . 276
Rh te kokiri tohu tonu ki te rae ! he a mai i au, ki tawhiti mau ai 103
INDEX. 13
Page
Ra te marama, ka roko marewa ake . . . . . . 848
Ba te pukohu, ka uta ki Ruahine, au ano ra kei te kaewa noa 200
Ra te tai uru, ka koto ki te awa, he ho mai aroha. He tangi 20
Ra te whetu ka mahuta i te pae. He tangi . . . . 340
Ba te wheta, hikohiko ana mai kai runga, ko aku mahara, e pa ma. He
tangi . . . . . . . . . . 308
Rokohanga mai taku ipo, o, e atawhaitia ana. He haka . " 200
Rongo ano au, i ra i nahi nei, e-i ! ko wai te tangata hei mekemeke atu 235
Ruruku te Rangi, e Rongo tenei te rangi ka ruruku. He karakia 378
T.
Ti-Kura.
33
72
165
177
25
330
410
410
200
817
347
Tahuna mai te ahi, ki rungai a Te Poa. He tangi
Tahuri, tahuri, tahuri, e Te Kapa. He ngeii*
Tahuti ake ra, tahuti ake ra. He rangi 'torino
Taka pitonga, e tuatakahi mai
Takarokaro noa ana, te whetu maori o runga. He tangi
Takina mai ra, nga huihui o Matariki. He tangi . .
Takiri ko te ata i runga o Whakapou
Takiri ko te ata kia korihi te manu
Takiri ko te ata, ka ngau Tawera. He tangi
Takiri mai ra te whetu o te rangi, ka papa nga hoe i te rahi a
He tangi
Takiri mai te ata i runga o Piriaka, atea kau ana . .
Takiri mai te ata i tua, ko te ata i a au e i, aue kau au. He tangi 10
Takoto iho, ki taku moenga, e, te au rawa nei, ki te whare . . 34
Takoto iho ki taku moenga, me he ika ora an ki te iwi. He tangi 232
Takoto mai, nga pito one . . . . " . 04
Takoto mai ra, i te anuanu. He tangi . . . . 83
Takoto ra, e hine, pirori e. He karakia whakawai . . 58
Takoto rawa iho ki te whare, turama tonu e te ngakau . . 282
Takoto rawa iho ki te po, e huihui ana mai o tatou wairua. He tangi 387
Takoto te marino, horahia i waho, tarenga Haki mai, nau, e Kawana 70
Takoto Whangaroa, e-i, whaiti kokori . . ... . . 375
Taku hou kotuku, ka whati i te ra. He tangi . . 383
Taku kainga pahera kau koe ra i, kihai turia e au ki te aniwaniwa.
He tangi . . . . " " " " " " 388
Taku mara rongo nui, ka ngaro koe i a au, e-i, i mate ano koe, i amo-
hia e au ki te tao. He tangi . . . . . . 80
Taku matua, e, aku raaru tiketike kei a rau a To Angi. Hc tangi 183
Taku morikarika, taku moteatea ki te hanga. IIe tangi . . 332
14 INDEX.
Page
Taku ngakan, i rikiriki, taku ngakau i whatiwhati . . 164
Taku nohoanga whakateka i te Uu, i ngaro ai te tangata. He tangi 363
Taku rakau na, taku rakau na. He karakia . . 810
Taku tamaiti, e ! ka whano ka wareware koe i a au, e-i ! . . 323
Taku Tapuae nei e, ko Huaki-Nuku, ko Huaki-Rangi, ko Rua-i-wehea,
Takitaki Tu, o riri, e hara mai na. He tapuwae . . 132
Taku ti konra nui, ka whati i te ata, ko te han o te raogi. He tangi 130
Taku ti konrn nni ka whati i te hau ripo, ki Opon ra. He tangi 216
Takn tirotiro noa, i te hono tatai, ka wehe koe i a au, te mn a te tini,
te wenerau a te mano. He tangi . . 125
Takn turanga ake, i te hihi o te whare . . 352
Taku waha i titia, taku waha i titia. He karakia . . 305
Taku waka whakairo, e ! taku waka whakateretere. He tangi 13
Taku whakatakariri, taku whanowhanoa. He tangi . . 238
Tangi te Riroriro, tnarna rawa mai . . 102
Tangi to te tamaiti, whakama to te koeke. He pepeha . . 120
Tatara te hono, he hono aitu. He kopani . . . . 210
Tauia, tauia te papa kia harnru. He tan 870
Tauwhare i, na Rua. He patere . . . . 247
Tawhiti e, hei konei ra, piko ake aL He karakia . . 08
Te atua e i, ka mana hoki i nga rangi ra . . . . 417
Te he koia e hine, e, te papa. He haka . . 102
Te iho e o te whenua, te mana e o te whenua. He karakia . . 807
Te ika i Rangiriri ra e, ka tukia i reira. He karakia . . 381
Te iwi e moe nei, whakaarahia ra nge. He tangi . . . . 400
Te mahara i a an, te mahara i a an . . . . 110
Te makitaunu noa ana, te tangata ki te korero, kia huaina, e-i ! 243
Te marama! e, te marama i haere ake i raro. He pepeha . . 61
Te marama i runga ra e, ka pau te korohikohiko, e te whetu. He tau 101
Tena te pukepuke ka tu, ka tu ki uta. He tua tamariki wahine 353
Tena te pukepuke ka tu, ka tu ki uta. He tua pana rao nga tamariki
tane . . . . . " . . 361
Tena taumaha ana oti taumaha, ka mana mai . . 400
Tenei an nei, te noho putao nei, tera a te Hau, te tito noa mai ra. He
tangi " . .. .. .. *. 117
Tenei hoki te kaha ka mau, te kaha matua uta. He kaha waka 821
Tenei ka noho i te whatitoka o te Pungarehu, whakaanga ake te kauohi,
ki te hihi o te ra . . . . . . . . 275
Tenei ka noho, ka pnpuke . . 372
Tenei ka noho, ka taka he kopito " " . . . . 208
Tenei ka noho, rau noa aku mahara . . 267
INDEX. 16
Page
Teaei ka noho, ka whakamau ake ki te ao Ura . . 226
Tenei, ka noho, ki te take o te Kara, whakatau rawa iho, taku noho ki
raro ra. He tangi . . . . . . . . 51
Tenei ka noho, nga kokoru ki te Konamua, tikina mai Kawana, tirohia
takn iti, e noho wairua . . . . . . . . 130
Tenei pori ki Onawe, whakariri ngakau . . 302
Tenei taka poho e te tuwhera kan nei, e kore riro mai e, Ngapuhi i
raro ra e-i, hei ponpn ake mo akn potiki, ka noho matoa kore ra i.
He tangi . " . . . . . . " . * 50
Tenei taku tira wahine, te kantn mai neL He tangi . . 336
Tenei te kakara o teamatua, te ho mai nei na hau whenna. He tangi 383
Tenei te kume. He karakia . . " . . . 377
Tenei te riri nei, te riri nei, tenei te toa nei, te toa nei. He hare 148
Tenei te ruru te koukon mai nei, kihai mahitihiti, kihai marangaranga.
He whakaaraara " " 62
Tenei te taka i te whare, aitu, e-i ! He tangi " . . . 834
Tenei te tinana te huri nei ki te whare, tera e tau te kaihora atu 331
Tenei te whiu, tenei te ta, tenei te apiti, apiti toro tana, e-L He tangi 160
Te purangi, he taketake. He karakia " . " " 858
Te ra e hara mai ra, rere kura, rere toro hai. He whti . " 281
Tera ia, te tai o Ngamotu, ka wehe koe i au, e, he whakamaunga ata
naku i, te ao ka takawe. He tangi . " . . 17
Tera Kaiwaka, ka marewa i te pae kia ni atu au kei *hea te taonga? He
tangi .. .. .. .. 407
Tera koia me ko Tautoru, kohae ana mai o te raro, moe rawa iho nei ki
te po, i a Miru ra taku wairua . . . . . . 188
Tera Kopu, hikitia i te ripa, hohoro te hara mai, kei te rina an 7
Tera Matariki, hikitia, i te ripa . . . . . . 344
Tera Matariki, whakakau ana mai. He tangi . . . " 215
Tera Meremere, ka mahuta i te pae, ko Tuhan ki rnnga, ko. He tangi 225
Tera nga rae rehurehu ana mai, e-i kakarauri e ki te awa o Hauraki, ra 188
Tera nga tai, e aki ki te rae. He tangi . . . . 112
Tera nga whata, ka moiri kei Parininihi, nana i ho atu ki waho. He
tangi .. .. " " .. " " 197
Te rangi e tu nei, e tapu, e tapu, ko hine i tohia ki te tohi o Raukraa.
He haka " " . . . . . " . . 401
Te rangi e te pikitia, te kakea. He tangi . . .. 411
Tera Tawera, ka rere i te ata. He tangi . . . . 341
Tera te ao tonga, ka whakahinga kei Otonake ? " " . . 157
Tera te ata tapu hapai, ana mai te . . . . 164
Tera te haeata, hapai ana mai, me he mea ko te tan. He tangi 162
1G INDEX.
Fage
Tera te Kaiwaka, ka tu ki te Uru. He tangi . . . . 887
Tera Te Kakau, e ! whakangaro ata ana iaª ki te rna, e . . 181
Tera te marama, e ata haere ana . . . " " " 169
Tera te marama, ka whakawhenua, i te pae. He tangi . . 809
Tera te marama, na runga ana mai, o Tikihorehore ra . " 196
Tera te puia, ki Ohinemntn ra, kia tangi atn an. Pehea, ka tauwehe 31
Tera te pnkohn e, tairi ana mai i Kaimanawa . . . " 268
Tera te tai te tangi mai ra te rae ki Tnrangi. He tangi " . 385
Tera te pnkohu, man tonu mai, Pukehina . " " . 80
Tera te uira hikohiko ana mai. He tangi . " " . 401
Tera te uira kokirikiri ana, koRehua kei runga, ko ngawahi tapn, e moe
nei ra taua i te potutanga nni o Pipiri. He tangi . . 168
Tera te uira ! kokirikiri ana, te tara ki a Kapiti, ko te tohn o te mate ra,
E Tohi mata iti, haere ra korua. He tangi . . . . 134
Tera te uira kowhera i te taha rangi, he tohu aitua, no te nni matna ka
whakahemo. He tangi . " " . . . 398
Tera te whetu e, kapohia ana maL He tangi . " . . 346
Tera te whetu, hikohiko ana mai kei rnnga, ko akn mahara, e rnrn nei,
ko au anake. He tangi . . " . . . 189
Tera te whetn, kanio-kamo ana mai. He tangi " . . . 179
Tera te whetn, kapokapo ana mai, ko Meremere ano, taku e hiko atu.
He tangi . . . . . . . . 69
Tera te whetu, me ko Rereahiahi. He tangi . . . . 389
Tera te whetu, takina i Motururu. He tangi . . . . 273
Tera Whanni, hikitia, i te pae . . " " . . 95
Tera Tariao, ka moiri ki runga . . . . . . 237
Te rongo o te paki, e waua mai nei . . . . . . 278
Te tai ki a Te Uru, ka rawaenga mai te aroha . . . . 889
Te tamariki kaitangi hue, pu te hue. He karakia . . 388
Te tangi mai a te manu nei a te kawatere, haere te kawatere, haere te
kawatere. He mata . . . . . . . . 172
Te taotao kei runga, te taotao e Rangi, te whanatu, taku taotao nei. He
awa moana " . 156
Te tau, e ; te tau a te rau, ka wehe i a au, e, aha i wehe ai ? ka uru kei
roto, te niho o Mokoroa. He tangi . . . . 52
Te toka tu moana i Taupo, ko koe anake, te au ko te moe, e tokona ake
´na ki runga ra. He tangi . . . . . . 124
Te tuiau, ki te katikati, te whakakekeu moe i a au . . 380
Te umu na Rua-te-po., He umu . . . . " . 418
Te whai anatuatua, anataetae. He whai . . . 326
Te whai a te kuku, ko te whai a te kaka. He whai . . 285
INDEX. 17
Page
Te whai knrukuru matahi. He whai . . . . 430
Te whai, whitiraoa. He karakia . . . . . . 98
Te whakama i a au e, me he iwi ora te kai kino nei te mamae. He haka 297
Tina te tawiri, tina te tamore. He karakia . . . . 274
Tira haere roa ki te tonga, ka marama tahi ato, ka marania taiii niai 00
Tirohia atn nei, ka wheta rangitia, Matariki . . . . 234
Tirohia Matariki, te whetu o te tau e whakamoe mai ra . . 308
To ana te pakake, ki ro te wai. He haka . . 75
Tohi ki te wai no Tu, whano koe. He toa mo te wahiiie . . 78
Tohi ki te wai no Tu. He tua mo te tane , . . . 73
Toia mai, te waka. Hetau " . . . . . 273
Toia Tainui, tapotu ki te moana. He tau . . . . 90
Toko koi te po, te po nni. He karakia . . . . 203
Torona te ringa, ki Maketn ? ki te awa pouri kerekere ? He tan 131
Torona tou kakano, whiti tua. He kankia " " " " 311
To toke na, hi atu ra. He karakia . . " . " " 187
To turuturu ra hei turuturu mou e Hinetinakn, e, ko wai kei runga nei?
He karakia .. .. " " " " ,. 100
Tna, tua, koi Rangi-nui, koi Rangi^roa. He karakia . . 202
Tni, tui, karire. He tangi . . , . . . 215
Tu-ka-riri, Rongomai-ka-heke. He pihe . . ª. 3J3
Tnkia te papa i uta, ka maranga ake i te po. He tnakuta . , 308
Tnkna he karere, ki a Tuatara, te mokopnna a Onenuku. He tangi 100
Tnkna te karere ki a Tuatira, ka ngaro te whenua e i. He tangi 270
Tnnui ki te po, whitia mai ki te ao na, i. He tangi . " 369
Turou whakataha te rangi e tu iho nei. He niakuta . , 400
Turou tarou whakataha, e tapu taku upoko, he puna wahine. He pana 410
Tntara e, Tutara-Ruarangimamao te tara ki Kaiwhara. He rangi 217
Tu taratahi ana, te whetu o te rangi, te tangata toiom, kore e ngahoro
ki raro ra. He tangi . . . . . . . . 127
Tu te pon ; ko te pon i a Hine. He karakia . . . . 202
Tnatia an e Kio', kei hoki mai to wairua, i. He tangi . . 305
Tu te Rongowhiti, tnwhana touu ake i roto ra . . 251
U.
Unnhia, ko te pon tapn. He tau . . . . 212
Unnhia te pou, ko te pou o te Rongomaimna. He karakia . . 818
Upoko, npoko. He karakia tamariki . . . . 72
16 INDKX.
Page
Waere waerea iho, Ul taua taru oi, matua matakare to hai. He karakia 979
Waiho im ii nei au, e koro ma, maku au e haere, ki mua o te ara, whanga
mai ai " " " " " " " " †%" J 74
Whakaarahia mai rt te marama, kia ara mai e, kihai ra taua i rokokakahi
aae " " " " " " " " " " **w
Whakarongo ki te tai* e tttngi haere ana< whakarikirikiri ai, te rae kei te
Huruhi. He pohane * . ; . . . . . 47
Whakarongo, whakarongo ra te taringa. He mta " . 813
Whakatawheritia, e hine, to ipn whakataha, hei kohu. He tangi 60
Whangai noa ake taku nei titiro, ki te wai e rere nei* he wii kaukautanga 274
Whatu oho, te urunga, whatu oho, te nioenga. He umu taonga 132
Whererei, whererei te puke i te iwi roa. He karakia . 880
Note. Tbe MS. from whieh thia \olume was printed has been dopoaited by
8ib Geoeok Gret, in the Library of the Weiiington Athenarara, New Zealand.
it is valulile on aoeount of oontaining on the margina many irahaiationa of
etriking pnaeagea in tho various pieeei contained in this Work.
ERRATA.
Page Iine
12, 10, /or whakahaere ara read whakanae-
rea ra
12, 27, /or raru read rarua
Note The poem in page 12 is ai*
ranged in improper metre.
15, 5, /or ruia read riua
16, 20, /or kia read ki a
21, last Une, /or tihi aa reo<f tihi i a aa
27, 14, /or kiakoe read ki a koe
28, Iine 6 shonld be Ka riro i a koe ra, te
taongae
33, Iine 25 ahonld be thna written
Hoki mai e Pa
I te ara ra uta
Ka whara to kiri
Iteparatai
33, the Last Iine of the page ebould be
Barua i te iwi, e, i
35, 4, /or whare, tia read wharetia
35, 23, /or haa miri read hanmiri
30, 19, /or hoa tarau read huata rau
36, 28, /or Mana read Nana
37, 16, /or kia oroia read kia oroia ana
38, the two fint lines of eecond eong
" hoold be
Te riro noa ake
Ki te kiwi-taiki
4£, 27,/or whaka, u- whare read whakau whare
46, 18, /or koe Te read koe e Te
61, 21, /or apitia read apurua
62, 14, /or aku kamo read i aku kamo
64, 5, /or kognutu read ko ngutu
65, 7, /or Tittwhakahiwa read Koi titiwha-
kahiwa
68, 3, /or tarawautia nei read Tarawau kia
nui
69, 23, /or ko te toroa read ki te toroa
71, 19, /or mai tata read mei tata
77, 14, /or nui read nunui
81, 7, /or ana koe read ana pea koe
86, 23, /or nake rtd anake
90, 21, /or Nau mai read Nau mai e Tane
94, the iOth & Iith iinea Tino makau ra
NakuUtewhare
tobeomitted
94, &\, /or taha parakau read tapara kau
96, 8, /or motu read Motu
106, 16, /or Makahia read Makahinga
109, 17, /or puta rwdd puta
110, 6, /or te tai read tetahi
8, /or te tai read tetahi
10, /or Aea reoo' Hawa
14, /or Ka mut Ko
1 1 , after Iine 9 a Iine ahould follow thua
t te ainga a te umauma tangata
Punganangana te wahine i runga i Tau-
matarea
127, 29, /or Ko ki-mai-te rau e read Ka ki mai
teraue
133, 18 & 19. ahould be
Me kore te waka nei te pakaru, penei
E pihanga iti te hurianga
Page Iine
150, 19, /or whakawhoto read whakaawhato
161 1 27t /or whatu kaiponu rtad whatokai-
ponu
154, 28, /or Takua read Tukua
158, Thia tangi ahouM eommenee
Tera te uirakokirikiri ana, ko Rehuaki
runga, Ko nga wahi tapu,
Takiritia i te peka o Haumia
Hei whakahoki roai ;
£ moe nei ra taua, i te potutanga nui o
Pipiri,
Kapua hokaia na runga i Ota ko koe,
ko au kei raro i ;
E anga to mata te uranga o te ra,
NgahihioTawera; "
1 61 , 2, a Iine ehouM be drawn under the wÙreia
Ko waenganui anake tenei
whieh form no part of the tong
11, /orTemwIKei
171, 5, /or E tai ki read E tae ra ´
175. 25, /or mutunga read putunga
183, 8, read Ko te tai oTuri, ka hirere ko te
taioRongo
Ka piri kei te rakau, ko te wai
tena i tutua ai koe, ka mate
183, 13, /or rahi a Timu read raumati
183, 13, read Kei te turuki
Ki tai o Karewa
184, 4, read Hei o mou kahaere atuai,ite
ara kai riri i te a-ra
Tino tangata e koro e i
E koro tukino e, i te tira hae-
renga
He ara ano tou i haere atu ai
te pikinga i Okare
I pu nga &c., &c.
195, 15, read E tau ianei
He kahukura tu
Mei whakawhiti koeki te rawahi
302, Iaat Iine, /or whakautanga read whakai-
ringawhao
203, Iine3,rea4
Ho ake ki te ao, i tawhito riro koe,
E wani i te ngutu kei maro-a-tata
He aha rawa te mea i mau > i te tinana
Ko tahu rangi anake te angi waho nei
He aha rawa te mea i rangona mai e koe
He mani atua, &o , iee.
219, 17,/or Uenukuwharekuta read Uenuku-
herekuta
224, Thia poem ahould hegin
He aha te ngarahu
He ngarahu kauri
Whakataerangitia
Rere te nehu
Rere ki te tangata
Koia ra tana e raau mai na
Marangai, &c, &o.
227, Iine 22, /or whakariuamania read wha-
kariuamania
230, 14, /or i o rua pukeko read i Oruapukeko
the name of a piaoe
Home
> Maori songs
> Explore Moteatea
> Ko Nga Moteatea
> Plain text
|